Лекция тақырыбы: Дауыссыз дыбыстар (консонантизмдер),олардың зерттелуі
жүктеу/скачать 319,58 Kb.
|
Фонет 7.15
| Есім-етістік сөздер: артғ ерт, жорт, жұрт, жырт, мерт, өрт, серт, тарт, түрт;
рш: бырш, кірш, қарш, қырш; лқ: былқ, қылқ, солқ, шылқ; лк: бүлк, желк, кілк, селк; лп: балп, былп, жалп, желп, жылп, қолп; зат есім: бұлт, кілт, салт, ұлт; етістік: жөнелт, кенелт, ойлант; ңк: дүңк, діңк, күңк, шіңк; йт: адырайт, бадырайт, айт; мп: күмп, қомп, томп; нт: ант, жент, кент, қант. 4. Бір сөздің екі рет қайталануы арқылы қайталама қос сөздер жасалатыны белгілі. Осы үлгімен бір дыбыстың екі рет қайталанып қолданылуын қайталама дыбыстар дейміз. Мысалы: қатты, атты, тәтті, ашшы, текке, аққар,. Қайталанған дыбыстарды да үш түрлі поэзияда қараған жөн: 1) түбір ішінде; 2) түбір мен қосымшаның; 3) сөз бен сөздің аралығында. Қазіргі ″Қазақ тілінің орфографиялық сөздігінде ″ (3-басылуы, 1988) мынадай әріптер түбірде қайталанып жүр: бб: махаббат, ләббай; дд: құдды, мүдде; зз: ғиззат, ләззат; кк: әккі, әккіс (диал.); лл: алла, бісміллә, иншалла; мм: мүкәммал. Араб-парсы тілдерінен енген бұл сөздерде қазақ тілінде кездеспейтін қайталама дыбыстар жүр. Олар: бб, дд, зз, лл, кк, т.б. сияқты қайталама дыбыстар байырғы сөздердің құрамында жиі ұшырағанмен, түбірде кездеспейтіні анық. Сөз бен қосымша аралығында: ққ: санаққа, баққа, қаққан, соққыла; кк: көкке, бүккен, төккен; пп: қаппен, жаппады, шаппа; тт: төрттеңге, төртттүлік, шеттілі. шш: үшшелек, бешшелек, жашшықты; жж: жүжжыл, лажжоқ, божжорға; зз: жүззауыт, сөззергері, тоғүззаң. Сөз бен сөздің арасында негізінен қатаң дауыссыздар ғана қайталанып айтылады. Ал ұяңдардан тек ж және з, үнділерден тек м, н дыбыстары ғана қайталанады., қалған дауыссыздарда мұндай мүмкіндік жоқ. 5. Дауыссыз үш дыбыстың қатар келіп тіркес құрауы үш поэзияда да кездесуі мүмкін, алайда бір буын ішінде ұшырамайды, тек буындар жігінде ғана түйіседі. Үш дыбысты тіркестің бірінші дыбысы үнді р, л, ң, н, й, екінші, үшінші дыбыстары қатаң болып келеді. Мысалы: Ртқ: ртк: 1) томыртқы, шыбыртқы. 1) күбіртке, шегіртке. 2) шартқа, тартқан. 2) сертке, түрткі, күкіртке. 3) мұртқойды, шартқойды. 3) төрткісі, қарткісі, өрт кетті. Қазақ тіліндегі дыбыс тіркесі күрделі фонетикалық құбылыстардың бірі болып табылады: дыбыс тіркестерінің жазылым-айтылым құрамы мен түрлері; таңбалану реті (жазылымы); артикуляциялық сипаты; акустикалық көрінісі; естілім белгілері; айтылымы (орфоэпиясы), даму тарихы; өзге туыстас және туыстас емес тілдермен ортақтығы немесе айырмашылығы т.б. Сондықтан да күні бүгінге дейін дыбыс тіркестерінің әртүрлі қыры фонетист мамандардың назарынан тыс қалмай келеді. Қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерін зерттеуге көп еңбек сіңіріп, арнайы еңбектер жазған профессор С. Мырзабеков дыбыс тіркесіне : «Дыбыстар тіркесі – тілдегі дыбыстардың бірімен-бірінің қатар тұру мүмкіндігі, тарихи қалыптасқан орны. Бұл ─ халықтың ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жетілген, жүйеленген сөйлеу өнерінің (қаруының) жемісі, нәтижесі» деп анықтама береді. Дыбыс тіркестері жайлы орыс және өзге тілдер лингвистикасының тәжірибесін барласақ, бұл мәселенің жан-жақты және молынан қаралғанын көреміз. Профессор Р.И. Аванесов өзінің «Русское литературное произношение» деген еңбегінде орыс тіліндегі дыбыс тіркесіне көп орын берген .Ағылшын тіліндегі дыбыс тіркестеріне байланысты дыбыс түрленіміне профессор Г.П.Торсуев бірнеше еңбек арнаған.Қазақ сөзінің айтылым үлгілерін сақтап қағазға түсірген профессор . В.В. Радлов еңбектерінде (сөздігінде) қазақ тілінің дыбыс тіркестеріне қатысты мол материал табылды.Түркі тілінің дыбыс құрамын өте дәл анықтаған ғалым қазақ сөздерінің жазылымын айтылымына сәйкестендіріп берген. Сондықтан да В.В. Радлов қалдырған жазба нұсқаларды қазақ сөзінің сол кездегі айтылымының таза көрінісі десе де болады. Мысалы, айна, айнал т.б. сөздерінің құрамындағы йн тіркестерін қазақ тілінің төл тіркестерінің сол кездегі ақиқат көрінісі деп қараймыз. Өйткені тіркестің жазба нұсқасы оның айтылым нұсқасымен сай келіп тұр. Дегенмен дауысты+жартылай дауысты тіркестеріне келгенде жаңсақ тіркестер де кездесіп қалады. Мысалы, айырық, ашулы (ашұулұ) т.б. сөздерге келгенде айрық, ашулұ деп, тіркес құрамындағы дыбыстар дұрыс анықталмаған. Қазақ тілі дыбыстарының жеке тұрғандағы артикуляция-акустикалық анықтамасы оның ойтекті (абстрактылы) сипаттамасы болып табылады. Сондықтан да дыбыстың абстрактылы анықтамасы бойынша дыбысқа тән жалпы белгілер ғана қамтылады. Сөйтіп, ол сөйлеу (мәтін) үстіндегі сол дыбыстың ешбір үлгісімен сай келмейді. Дыбыстың нағыз фонетикалық көрінісі сөйлеу үстінде байқалады. Ал, сөйлеу дыбыс тіркесінен басталады. Дыбыс тіркесі буынға, буын сөзге, сөз сөз тіркесіне, сөз тіркесі сөйлемге, ең соңында сөйлем мәтінге ұласады. Ендеше дыбыс тіркесі мәтіннің құрамды бөлігі, оның ішінде ең кішкене бөлігі болып саналады. Олай болса, дыбыстың артикуляция-акустикалық ақиқат сипаты мәтін құрамында ғана анықталады. Дыбыс тіркесі болу үшін тіркес құрамындағы дыбыстардың арасында тығыз артикуляциялық байланыс болу керек деп есептейміз. Әрбір артикуляциялық байланыстың өзіне тән акустикалық көрінісі мен перцепциялық нәтижесі болады. Қазақ тіл біліміндегі дыбыс тіркесіне арналған зерттеулер дыбыс тіркестерінің әріп тұлғасын тізіп, олардың санын санамалап шығумен шектеліп келді. Сонымен қатар қазақ тіліндегі төл дыбыстар тіркесін (дұрысы: дыбыстардың төл тіркесін) кірме дыбыстар тіркесімен (дұрысы: дыбыстардың кірме тіркесімен) араластырып, олардың өзара басын ажыратпай, ортақ жүйе ретінде қарастырды. Соның нәтижесінде қазақ тілінің фонетикалық (айтылым) заңдылықтарына бағынбайтын дыбыс тіркестері, оның үстіне орфографиялық тұрғыдан жаңсақ дыбыс тіркестері пайда болып жатыр. Олар әлі күнге дейін қазақ тіліне тән фонетикалық құбылыстар (бірліктер) ретінде оқулықтар мен оқу-әдістеме құралдарына еніп келеді. Мұндай жағдайдың қазақ тілінің табиғи айтылым үлгісіне теріс ықпал ететіні сөзсіз және тыңдаушылар үшін де теріс мәлімет болып табылады. Дыбыс тіркесі – мәтіннің ең кішкене бөлігі болғандықтан, оны мәтіннің бастау көзі деп қарау керек. Мәтінге тән негізгі фонетикалық белгілердің бәрі дыбыс тіркесінің бойынан табылады, сондықтан да дыбыс тіркесінің фонетикалық табиғаты өте күрделі келеді. Дыбыс тіркесінің фонетикалық табиғатын анықтап, оның сипаттамасын берудің амал-әдісі де күрделі. Осыған орай қазақ тіліндегі дыбыстардың тіркес түрленімі деген ұғымды білдіретін атау ендіруге тура келеді. Әрине, дыбыстардың дыбыс түрленімі қазақ тіліндегі белгілі фонетикалық заңдылықтардың шегінде болады. Алайда, сол белгілі фонетикалық заңдылықтарды дыбыс тіркесі деңгейінде интерпретация жасауға тура келеді. Дәстүрлі қазақ фонетикасында дауыссыздар тіркесіне қатысты ілгерінді/кейінді ықпал деген ұғым пайдаланылады . Алайда, оның анықтамасы тілдік фактіні дәйектеумен ғана аяқталады. Мысалы, «с дыбысы ш дыбысының ықпалымен ш дыбысымен алмасады: басшы-башшы» т.б. деген сықылды. Бірақ сол алмасудың күрделі тілдік құбылыс екеніне қарамай, фонетикалық себептері айтылмайды. Күрделі тілдік құбылыс деп отырған себебіміз ол жай алмасу емес, оның көптеген кешенді фонетикалық себептері мен заңдылықтары (сөздегі орны, буын құрамы, сөз тіркесі, тыныс немесе ритмикалық топтар, өзекті үндесім және іргелес үйлесім әуезі, жасалу орны, жасалу тәсілі, дауыс қатысы т.б.) бар. Қазақ тіліндегі дыбыс тіркесі күрделі фонетикалық құбылыстардың бірі оның түрленім үлгілерінің жіктелім белгілерін саралап аламыз. Ең бастысы орфографиялық тіркес пен орфоэпиялық тіркестің басын ашып алу керек болады. Қазақ тілінде қалыптасқан жазу дәстүріміздің нәтижесінде көптеген жаңсақ тіркестер пайда болды. Олардың бір тобы кірме әріптердің салдарынан болып жатса, екінші тобы төл дыбыстарымызға тән төл әріптеріміздің тіркесімінен туындап жатыр. Бұл екі топқа кіретін тіркестердің қай-қайсысы болса да қазақ тілінің айтылым заңдылықтарына қайшы тіркестер болып табылады. Сондықтан да орфографиялық және орфоэпиялық тіркестер деп қазақ тілінің жазу заңдылықтарынан туындап отырған дыбыс (әріп) тіркестерін атап отырмыз. Орфографиялық тіркестер: іргелес тіркестер және бейүндес тіркестер болып екіге бөлінеді.Орфографиялық тіркестердің түрлері көп, сондықтан олардың бәрін қамтып жату мүмкін емес. Неге «орфографиялық тіркес» деп аталатынын көрсету ішін ғана мысал келтіріп отырамыз. Орфографиялық сөздікте сәнге деп жазуды міндеттеп отыр. Сондықтан да барлық жазба құралдар («Әліппеден» бастап) осы ережені ұстанады.Осы сөздің құрамындағы нг дыбыс тіркесінің артикуляциясын талдап көрейік . Бұл жерде сөздің құрамындағы барлық дыбыстардың артикуляциясына тоқталып жатпаймыз, оның әзірге қажеті жоқ. Бірақ сөздің дыбыс желісі бұзылмау үшін оның құрамындағы дыбыстардың артикуляциялық тізбегін толық беріп отырамыз. Дыбыс тіркесінің бірінші сыңары: тіл ұшы арқылы жасалады; тіл ұшы мен тістің өзара тоғысуы арқылы жасалады; дауыс желбезегінің мол тербелуі арқылы жасалады. Сонда модельдегі дауыссыз тіл ұшы, тоғысыңқы, үнді болып шығады. Екінші сыңары: тіл ортасы арқылы жасалады; тіл ортасы мен таңдайдың тоғысуы арқылы жасалады; дауыс желбезегі жартылай тербеледі (дәстүрлі фонетика бойынша дауыстан салдыр басым).Сонда дауыссыз дыбыс тіл ортасы, тоғысыңқы, ұяң болып шығады. Енді тіркес сыңарларының арасындағы қайшы белгілерді іздейміз. Өйткені тіркес құрамындағы дыбыстар қайшы белгілеріне қарай бірін-бірі артикуляциялық тұрғыдан икемдейді. Дауыс желбезегінің қатысы бір-біріне жақын, ендеше бұл жерде де қайшылық байқалмайды. Екі сыңары да жасалу амалына қарай тоғысыңқы, ендеше жасалу амалына қатысты қайшылық тағы жоқ. Ал жасалу орнына келетін болсақ бірі - тіл ұшы, ал екіншісі - тіл ортасы. Ендеше басты артикуляциялық қайшылық олардың тіл ұшы-тіл ортасы белгілерінде екен. Дыбыс тіркесі фонетикалық тұрғыдан өзара кірігіп айтылу үшін осы екі белгі артикуляциялық тұрғыдан бір-біріне икемделу керек. Өзара икемделу деген сөз екі белгінің бірі жойылып, оның орнына екі сыңарына ортақ бір артикуляциялық белгі қалу керек. Тіркес сыңарларының арасындағы бір артикуляциялық белгінің жойылуы нәтижесінде екінші дыбыс пайда болады . Ол дыбыстың фонетикалық сипаттамасы: тілдің ортасы арқылы жасалды; тілдің ортасы мен таңдайдың тоғысуы арқылы жасалады; дауыс желбезегі мол тербеледі. Сонда тіркестің бірінші сыңары жасалу орнына қарай тіл ортасы, жасалу тәсіліне қарай тоғысыңқы, дауыс қатысына қарай үнді болып шығады. Тіл ұшы артикуляциясының тіл ортасы артикуляциясымен алмасуына қарай н дауыссызы ң дауыссызына алмасты (көп жағдайда «бір дыбыс екінші дыбысқа айналды» деген жаңсақ анықтама қолданылады, дұрысы «алмасады»). Бір айырым белгінің алмасуы жаңа дыбыстың келуіне себеп болып отыр. Соның нәтижесінде сөздің жаңа және бірыңғай артикуляциялық тізбегінің моделі қалыптасты. тіркес құрамындағы дыбыстар қайшы белгілеріне қарай бірін-бірі артикуляциялық тұрғыдан икемдейді. барлық уақытта қайшы тіркестер болып табылады. Өйткені «қайшы тіркес» дейтін себебіміз олар қазақ тілінің айтылым үлгісінде бір-бірімен артикуляциялық тұрғыдан кірікпейді. Мысалы, жоғарыдағы орфографиялық сәнге сөзіндегі нг дыбыс тіркесінің айырым белгілерін алайық. сән - үнді тіл ұшы тоғысыңқы ге - ұяң тіл ортасы тоғысыңқы Тіркес құрамындағы дауыссыз дыбыстардың үнді-ұяң және тоғысыңқы белгілері өзара үйлесіп тұр, өйткені алдыңғы сыңары үнді болып, соңғы сыңары ұяң болып қазақ тілі дыбыстары тіркесе береді. Сондай-ақ жасалу тәсілі екі сыңарына да бірдей тоғысыңқы тоғысыңқы. Ал жасалу орнына қатысты белгілері бір-бірімен қайшы келіп тұр, өйткені бірінің жасалу орны тіл ұшы болса, екіншісінің жасалу орны тіл ортасы болып тұр. Дыбыс тіркесінің айтылымында екеуі де тіл ортасы болып айтылу керек. Ол үшін тіл ұшы дауыссыз тіл ортасы дауыссызбен алмасуға тиіс. сәң - үнді тіл ортасы тоғысыңқы ге - ұяң тіл ортасы тоғысыңқы Сонымен барлық белгілері бір-бірімен үйлес дыбыс тіркесі пайда болды. Сөйтіп қайшы тіркестің орнына үйлес тіркес келді. Сөздің қазақ тіліне тән қазақы үйлесім айтылымы қалыптасты. Сондағы айырым белгілердің жүйесі тіл ұшы/тіл ортасы. Айырым белгілер ауыз қуысының жарты бөлігіне ауысты. жүктеу/скачать 319,58 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|