Лекциялық материалдың мазмұны

ХХ ғасырда қазақтың ұлттык баспасөзі дүниеге келді. 1870-1882 жылдарда Ташкентте «Түркістан уөлаяты газеті», 1888-1902 жылдары Омбыда «Дала уәлаятының газеті» шығып тұрды. Біріншісі Түркістан генерал-губернаторлығының ресми органы болды, ал екіншісін Дала губернаторлығы шығарды. Патша үкіметінің жергілікті әкімшіліктердің өкімі бойынша бұл басылымдар Орта Азия мен Қазақстан жерінде отарлық басып алуды, бұл аймақтардағы халықтарды рухани жағынан бағындыру саясатын насихаттады. Осы мақсатпен газет беттерінде түркі халықтарының тарихы, этнографиясы мен әдебиеті жөніндегі материалдар жарияланды, ғылым мен техника саласындағы жетістіктер туралы ақпарат аударылып басылды, өлкені шаруашылық жағынан игеру тәжірибесі қорытылды. Жергілікті халықтар арасында бұл газеттердің танымал болуына шығыс әдебиеті классиктері шығармаларын - «Шахнаме», «Фархат-Шырын», «Мың бір түн» және т. б. жариялау үлкен әсерін тигізді. «Түркістан уәлаяты газетінде» 1870 жылы бірінші рет қазақ тілінде Шоқан Уәлиханов туралы, Маңғыстау қазақтарының көтерілісі жөне баска да оқиғалар жөніндегі материалдар басылды. Орыс оқырмандары Ы. Алтынсариннің, А. Құнанбаевтың орыс тіліне аударылып берілген шығармаларымен танысты. Дегенмен, бұл ресми басылымдар негізінен Ресей империясының отаршылық саясатын жүргізушілер болды. Оған дәлел ретінде «Түркістан уәлаяты газетінің» 323 нөмірінде жарияланған 633 мақаланың үштен бір бөлігі Ресейдің көрші мемлекеттермен катынастарына, империялық сыртқы саясатын негіздеуге арналғанын айтса да жеткілікті.

Бұл кезде қазақ акын-жазушыларының кітаптарын шығару ұлғайды. Петербургте, Орынборда, Қазанда, Ташкентте Абай Құнанбаевтың, Шоқан Уәлихановтың, Ыбырай Алтынсаринның, Ахмет Байтұрсыновтың, Міржақып Дулатовтың, Әбубәкір Диваевтің және басқа да авторлардың шығармалары басылып шықты. 1912 жылы Семейде қазақ тіліндегі кітаптарды шығаратын «Жәрдем» баспаханасы жұмыс істеді. 1917 жылға дейін қазақ тілінде шамамен 700 атаулы кітап басып шығарылды.

XX ғасырдың басында қазақ халқынын ұлт-азаттық козғалысының өрістеуімен байланысты ресми емес қазақ мерзімді баспасөзінің қалыптасуы орын алды. 1911 жылғы 10 қаңтарда Тройцкіде бірінші казак журналы «Айкап» жарық көрді. Журналдың ұйымдастырушы-баспагері жөне редакторы Мұхамеджан Сералин (1872-1929 жж) болды. Ол демократияшыл зиялыларды либерал-революциялык ниеттегі студент-жастарды топтастырып, олардың назары мен жігерін жалпыұлттык проблемаларды шешуге бағыттады. «Айқап» журналы 1911 жылғы қаңтардан 1915 жылғы қыркүйекке дейін алғашқы кезде айына бір рет, ал кейін екі рет шығып тұрды. Барлығы 88 нөмірі шығып, таралымы бір мың данаға дейін жетті. «Айқап» жер мәселесіне зор көңіл бөліп отырды. Өйткені патша өкіметі орыс және украин шаруаларын өлке жеріне көптеп қоныстандыру мақсатында қазақтардың құнарлы жерлерін күштеп тартып алуды өрістетті, арнайы «қоныс аудару қорын «кұрды. Журнал ағарту ісі мен мәдениеттің жаршысы болды. Айкаптыктар өздерінің жазған мақаларарында еңбекші бұқараның бытыраңқылық және стихиялы арман-тілектері мен ойларын көрсете білген революцияшыл демократтар деңгейіне дейін кетерілді. Сондай-ақ «Айкап» журналының қазақ фольклорын зерттеудегі, абайтануды қалыптастырудағы, орыс және дүниежүзі классикалық әдебиетінің рухани мұрасын насихаттауда айтуға тұрарлық істер атқарды. Журналдың жұмысына Ж. Сей-далин, Б. Қаратаев, С. Сейфуллин, Б. Майлин, Қ. Кеменгеров, М. Ж. Көпеев және басқалары белсене қатысты.

XX ғасырдың алғашқы ширегінде Қазақстан қоғамы өмірінің барлық жақтарын қамтып жазуда апталық басылым «Қазақ» газетінің ролі зор болды. Газеттің 1913 жылғы ақпаннан 1918 жылғы қаңтарға дейін 3 мың дана таралыммен 265 нөмірі жарық көрді. Жекелеген нөмірлері 8 мың данаға дейін жетті. «Қазақ» газетінің редакторы аса көрнекті ақын, көсем сезші, түркі тілінің маманы, қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов болды. Газеттің негізгі идеалық-теориялық салмағын біртұтас болып біріккен ғажайып үштік -А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ө. Бөкейханов көтерді. Олар «Қазақ» газетінде жарияланған материалдардың жартысынан астамын өздері жазды. Тек Ә. Бөкейхановтың өзі газет үшін 200-дей мақала жазыпты. Ал А. Байтұрсынов алғашқы бағдарламалық мақаласында газет «ұлттың көзі, кұлағы және тілі» - деп жоғары бағалады. «Қазақ» газеті ХХ-ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалысыньщ стратегиясын анықтап берді. Газетте жарияланған материалдарында олар казақ халқының өркениетінің, түрік дүниесі тарихында алатын орнын анықтап көрсетті. Бұқара халықты топтастыру, оның ежелгі мәдениетін жөне Ресей кұрамындағы қазак ұлттық мемлекетін қайта құру мәселесі газет қызметінің өзегіне айналды. «Қазақ» газетінің беттерінде патша өкіметінің аграрлық саясатындағы отаршылдықтың мәнін, қазақ шаруаларының құнарлы жерлерін алып қою және қоныс аудару қоры құрылуының нөтижесінде шаруалардың жерсіз қалу үрдісі ашып керсетілді. Газет қазақтардың отырыкшылықты өмір сүруге кешуін, сейтіп егіншілік мәдениетін меңгеруін жақтады. «Қазақ» басылымы сонымен қатар әйел жене ұлт мәселелерін батыл көтерді, дәрігерлік, агрономиялық білімдерді таратты. Газет дінді мемлекет пен мектептен бөлуді жақтап, діни экстремизмге қарсы шықты. Газет Бүкілқазақстандық съез шақыру идеясын қолдады. «Қазақ» басылымының жұмысына Ш. Құдайбердиев, М. Жұмабаев, Ғ. Қарашев, С. М. Торайғыров, Ж. Аймауытов, Ж. Акбаев, X. Досмұхамедов, С. Дөнентаев, М. Шоқай, М. Тынышбаев жөне тағы басқа да көптеген көрнекті қазақ зиялылары белсене қатысты.

XVIIғ аяғы - XIX ғ. бірінші жартысынан бастап қазақ әдебиетінің дамуында жаңа дәуір басталды. Бұл кезде қазақ әдебиетіндегі бұрынғы өншілік-жыршылық дәстүр біртіндеп ығыстырылып, оның орнын жеке поэтикалык шығармашылык басты. Ақындар өздерінің өлеңдері мен жырларында өмірдің нақты шындығына үніліп тануға, жеке көзқарастарын еркін білдіруге тырысты, осымен байланысты ақындардың шығармашылығы дамып, жеке толғаныстарында көркемдік шеберлікке жетудің жолдарын іздестірді. Осының нәтижесінде қазақ әдебиеті ұлттык дарынды тұлғалардың көптігімен, бір-біріне мүлдем ұқсамайтын дара туындылардың сан қырлы сипатымен ерекшеленді. Олардың ішінен поэтикалық дарыны зор небір суырып салма, импровизаторлар дараланып шықты. Солардың арасынан жауынгер акын Махамбет Өтемісовтың (1803-1846) творчествосын ерекше бөліп айтқан жөн. Оның көптеген шығармалары 1836-1838 жылдардағы Исатай Тайманов бастаған халық-азаттық көтерілісіне арналды. Махамбет - көтерілістің жалынды жыршысы ғана емес, сонымен қатар Исатайдың адал серігі, даңқты батыр ретінде көтерілісті ұйымдастыруға белсене қатысты. Ол өзінің ұран іспеттес жауынгерлік жырларымен көтерілісшілерді рухтандырып, жігер беріп отырды. Сондықтан Махамбеттің өлеңдері халық-азаттық көтерілісінің қуатты дауысы және ұраны болып табылды.

XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында қазақ халқының саяси-мәдени өмірінде жарық жұлдыздай көзге түскен, әміршіл-әкімшіл заманның кұрбаны болып аттары ұзақ уақыт бойы аталмай келген Ахмет Байтұрсынов /1873-1938/, Мағжан Жұмабаев /1893-1938/, Жүсіпбек Аймауытов /1889-1931/, Міржақып Дулатов /1885-1935/ сияқты алыптардың мұраларымен қазақ халқы кейінгі кезде ғана танысуға мүмкіндік алды. Олардың еңбектері мен олар туралы деректер қазір көп жариялануда. Солардың арасында 1992 жылы «Жалын» баспасы шығарған «Бес арыс» жинағын атауға болады.

Ахмет Байтұрсынов қазақ елінің тәуелсіздігі, қазақ халкының бақыты үшін үлкен жолдан етіп, қазақтың тіл білімін дамытуға зор үлес қосты. Оның аудармасында Крыловтың «Қырық мысалы» қазақ тілінде шықты. «Маса» деген атпен өлеңдер жинағы жарық көрді. Саясатка, мәдениетке байланысты орасан көп шығармалар жазды. Ахмет Байтұрсынов «Алаш» партиясын ұйымдастырушылардың бірі. Ол өнерлі адам болған, шығарған әндері де сақталған. Оның еңбектерінің дені тілге байланысты, сондықтан да Қазақтың ұлттық академиясының Тіл институтына Ахмет Байтұрсынов есімі берілген.

1.Халық ағарту ісіне сипаттама беру және және Қазақстандағы ғылыми зерттеу қызметіне баға беру.

2. Қазақ баспасөзі қалай дамыды.

Әдебиет: Н-5,8; Қ-20

№ 23-24. Тақырыбы: XX ғ. 20-30 жылдарындағы Қазақстан мәдениеті.

2. Жаппай сауатсыздықты жою және халыққа білім беру ісінің дамуы. Республика жоғары мектебінің қалыптасуы

3. Қазақстандағы ғылым және ғылыми орталықтардың дамуы.Әдебиет пен өнер.
1. 20-шы жылдардың екінші жартысынан бастап И. В. Сталиннің басқаруымен қалыптасқан тоталитарлық жүйе Қазақстанның мәдениетінің дамуына үлкен кеселін тигізді. Оның үстемдік етуі нәтижесінде Қазақстандағы мәдениет салалары Коммунистік партияның саясатына сәйкес жұмыс істеуге тиіс болды. Әсіресе бұл халыққа білім беру саласында ерекше көрініс тапты. Атап айтқанда, бұл кезде шығарылған оқулықтар, партия, комсомол жөне пионер ұйымдары, жас ұрпақтың санасы мен мінез-кұлқына сталинизмнің догмаларын тыкпалады. Мектептің қызметі де бұрмаланды.

Бұл кезде халыққа білім беру ісінде, соның ішінде оқу орындарында партиялық әмір күшейді. Оку-тәрбие процесстерін идеологияландырудың үстіне жалпы көрсеткішті кудалау, оқу процестерін формальды жүргізу өрістеді.

Тоталитарлық жүйенің күшеюі халыққа жоғары білім беру саласында да өз әсерін тигізді. Қазақстанның жоғары оқу орындары мен техникумдары халық шаруашылы-ғының кадр жөніндегі қажетін қанағаттандыра алмады. Студенттер мен профессор-оқытушылар құрамында жергілікті халықтың өкілдерінің саны баяу өсті. 1936 ж. Қазақтың мемлекеттік университетіндегі 42 оқытушының 8 ғана қазақ болды.

Партиялық-мемлекеттік құылымның идеологияландырылған саясаты профессионалдық оқу орындарындағы істің жағдайына бәрінен де көп зиян келтірді. Ғалымдарды, жоғары оқу орындары қызметкерлерін қудалау мен жазалау шаралары 20-шы жылдарда басталып, Сталин өлгенге дейін жүргізілді. Осының нәтижесінде 30-шы жылдардың орта кезінде А. Байтұрсынов, С. Асфендияров, X. Досмұамедов, Т. Жүргенов, Жандосов және асқан аса көрнекті қоғам қайраткерлер, ғалым, педагогтердің өмірі қиылып кетті. Жоғары оқу орындарының өмірі партиялық және таптык принциптер негізінде құрылды. Сондықтан университет пен институттардағы және техникумдардың шет елдердің өздері сияқты оқу орындарымен байланысы жоқтың қасында болды. Көптеген оқу бағдарламаларының, көмекші құралдармен оқулықтардың мазмұны еркін творчестволық ойлауды калыптастырмады.Олардың мәні мен ^:мазмұны ғылымның, техника мен техналогияның жетістіктерін зерттеп білуге бағытталмады. Сондай-ақ, 1925 ж. Өлкелік партия ұйымының басшылығына ф. И. Голощекин келгеннен кейін ескі мамандарға, творчествалық адамдарына ілтипатпен қарау, олармен іскерлік қарым-қатынас жасау салты бұзыла бастады. 1926 жылы БК/б/П Қазақстан өлкелік комитетінің III пленумында Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, С. Мендешев, Ж. Аймауытов, С. Қожанов және басқалар орынсыз сынға алынды. Кешікпей бұл сын интеллигенцияға қарсы ашықтан-ашық қудалауға және айыптауға ұласты.

1920-шы жылдардың соңынан бастап «жоғарыдан» берілген бұйрық бойынша одақтың көптеген республикаларында оларды мекендейтін халықтарды тарихи зердесінен айыру үшін кең көлемдегі қатігездік шаралары жүзеге асырылғанын айту керек. Түрік тілдес шығыс халықтары мен Еділ бойын мекендейтін басқа да халықтардың (башқұрт, татар)ғасырлар бойы араб графикасының кезінде калыптасқан алфавиті пайдаланьп 28 жылы араб әрпі латын 1940 шықты кириллица мен (орыс әрпімен) күштеп алмастырылды.

2. Жаппай сауатсыздықты жою және халыққа білім беру ісінің дамуы. Республика жоғары мектебінің қалыптасуы Қазан революцияынан кейін тоталитарлық жүйенін үстемдігіне, оның қайшылықтарына қармастан Қазақстанның мәдени дамуында кейбір ілгерілеушіліктің болғанын айту керек. Оны біз мәдени революция деп атап келдік. Бұл революция қилы-қилы жағдайлардың барысында мүмкін болды. 1921 жылы маусымда болған Қазақстан партия ұйымының бірінші конференциясы Республикадан шыққан сауатты кызметкерлердің көбін мүмкіндігінше саяси-ағарту жүмысына жіберілсін, өйткені «қазақ тілін білетін адамдар болмаса, бұл жұмыс бәрібір істелмей тұра береді» деп атап көрсетті. Сөйтіп жергілікті ұлттардың өкілдерінен, жергілікті халықтың тілін, психологиясын білетін адамдардан мәдени-ағарту қызметкерлерін, басшы кадрларды даярлау ісіне маңыз берілді. Мемлекеттік және партиялык аппараттарды жергіліктендіру мәселесі колға алынды. Мұның өзі ғасырлар бойы отарлық езгі мен кіріптарлықта болып келген, ұлттық мемлекеттілігінен айырылған қазақ еліне, оның аяк асты болған ұлттық мүддесін корғайтын, жоқтап, қиюы қшкан шаруашылығы мен қамқоршысы жоқ мөдениетіне сүйеніш, қорған бола алатын, мүлдем жаңа мемлекет кұру үшін, әрине, маңызды еді.

Бірақ аппаратты жергіліктендіру мәселесі түбегейлі шешілген жоқ. Басқада көптеген бастамалар сиякты ұран күйінде қалып қойды. Сол 30-жылдардың қарсаңында Қазақ Орталык Аткару Комитетінің 21 мүшесінің 12-і қазақ, ОАК пленумының 151 мүшесінің 81-і қазак, 32 уездік атқару комитеттері төрағаларының 19-ы қазақ болып, қазақтар уездер мен губерниялардың техникалык аппаратында 20 пайызын, өлкелік мекемелер кызметкерлерінің 13 пайызын кұраса, олардың арасында шала сауаттылары аз болмаған. Сонымен бірге осы пайызға ат айдаушы, күзетші, хат тасушы сиякты кызметкерлер де кірген.

Мәдени ағарту жұмысының ошақтары - кітапханалардан, мұражайлардан, театрлардан, жұмысшы клубтардан, халық университеттерінен, көшпелі және жартылай көшпелі аудандардағы кызыл отаулар мен кызыл керуендерден тұрды. 1922 жылдың көктемінде республикада 77 облыстык және 90 аудандык клуб, 33 аудандык халык үйі, 221 оқу үйі жұмыс істеді. Көшпелі аудандарда қызыл отау, қызыл шайхана, қызыл керуендер құрылды. Олар көбінесе бұкараның бастамасы мен ұйымдастырылды.

Мәдени ошақтар жалпы жұртшылыққа қызмет етумен бірге қазақ әйелдерінің еңбек және тұрмыс жағдайын жаксартуға, олардың арасында ағарту жұмыстарын жүргізуге, сауаттарын ашуға назар аударды. Бұқараның көркемдік шығармашылығын өрістетіп, көркемөнерпаздықты дамытуға ат салысты.

Еңбекшілерді саяси және мәдени жағынан ағарту ісінде кітапханалардың маңызы зор болды. Қазан революциясына дейін Қазақстанда жалпы қоры 98 мың кітабы бар 139 кітапхана болса, 1925 жылы олардың саны 300-ге жетті. 1929 жылы республикада 494 оқу үйі, 74 қызыл отау, 11 театр, 9 мұражай болды. Ауылдық жерде 1 747 кітапхана жұмыс істеді. Бірақ бұл кітапханалар мен оқу үйлері жөнді ғимараты жоқ, қарабайыр жағдайда өмір сүрді. Олардың жұмысын жүргізуші адамдардың сауаттары да, кәсіптік дәрежесі де төмен еді. Тіпті қалалардың өздерінде мәдени ошақтарда істейтін адамдардың білім деңгейі көбінесе төмен болатын. Бірақ білімге, мәдениетке деген халыктың құштарлығы, ынта-ыкыласы мәдениет ошактарының карапайым формада болса да көбейе түсуіне жол ашты. Мысалы, 1925-1936 жылдары тек Алматы жөне Батыс Қазақстан облыстарында ғана колхоздардың қаржысымен 129 клуб, 210 оқу үйі салынды. 1939 жылы республикада 5309 клуб болды, олардың 4 965-і ауылдар мен селоларда жұмыс істеді. Көпшілік кітапханаларының қоры 5 млн. данаға дерлік көбейді.
3. Қазақстандағы ғылым және ғылыми орталықтардың дамуы.Әдебиет пен өнер.

Казақ АКСР4 кұрылғаннан кейін ғылым өнер бәрін және архивтерді комиссариатының ғылымды,бөлімі немесе, секторы ол ,1921. жылғы тамыз айында академиялык орталық болып қайта құрылды.Оның бастамасымен 1924 жылы алғашқы археологиялык карталар жасалды казақ халқы тарихынын жекелеген мәселелері,онын ішінде халық азаттық қозғалысы тарихы, зерттеле бастады, 1925 жылы КСРО Академиясының Қазақстандағы табиғат ресурстарын зерттеу жөніндегі экспедиция кұрылды. Ғылым Академиясының тұрақты базасын кұруды республикадағы ғылымы дамуында маңызды кезең болды. ауыл шаруашылық ғылымының өркендеу арнаулы ғылыми орыңдар егіншілік, ауылшаруашылық экономика электрлеңдіру шаруашылық, жеміс-жидек институттары ұйыдастырылды.30-жылдардың екінші жартысында Қазақстан ғылымы одан әрі өркендеді. КСРО Академиясының Казақстандық базасы 1938 жылы КСРО Ғылым, Академиясының Қазақ филиалы болып қайта құрылуы республикада ғылымды жаңа, белестерге көтеру үшін мол, мүмкіндіктерге жол ашты. Бұл жылдары өлкеде географиялық ғылымы айрықша, жедел қарқынмен дамыды. Казақтың қең-байтақ даласында бұрын зерттелмеген жаңа казбалы мол қоры табылды. Қарағанды көмір бассейнінің Орал-Ембі мұнайлы ауданының мүмкіндіктерін зерттеу ісі жалғастырылды. Жамбыл облысындағы Каратауда химиялық фосфор, калий тұздарының және рудалы емес, басқа да пайдалы қазбалардың. кен орындары ашылды. Республиканың Жер бетіндегі және жер астындағы су қорларының ресурстарын зерттеу жүргізді. Осының нәтижесінде Қазақстан көмір, түрлі түсті металл және тағы, басқа пайдалы қазбалар өндіруде Одақ бойыңша алдыңғы қатарға шықты. Пайдалы қазба, байлықтарды тауып зерттеуде және халқының игілігіне айналдыруда тек республикаға ғана емес, сондай бүкіл Кеңестер Одағына белгілі, аса көрнекті ғалымдар Қ. И. Сатпаев, А. А. Гапеев, Н. Г. Кассин, М. П. Русаков, И. М. Губкин және басқалары айрықша зор еңбек сіңірді. Медицина-биология және ауыл шаруашылығы ғылым мекемелерінің жұмысы жандана түсті. 1940 жылы Бүкілодактық ауыл шараушылык ғылым академиясының (ВАСХНИЛ) Қазақ филиалы кұрылды.

Ұлы Отан соғысы басталғанға дейін Қазақстанда қоғамдық ғылымдардың дамуына барынша көңіл бөлінді. Өлкелік партия комитетінің жанындағы Марксизм-Ленинизм ғылыми зерттеу институты Қазақстан КП Орталык Комитеті жанындағы Партия тарихы институты болып қайта кұрылды. Көрнекті қазақ ғалымы С. Асфендияровтың жетекші-лігімен «Қазақстан еткендегі жазба ескерткіштер мен материалдарды» деген екі бөлімді деректі жинақ шығарылды. 1940 жылы белгілі тарихшы М. П. Вяткин «Қазак ССР тарихының очерктерін» жазды. Республикада археология саласында атақты ғалым А. Н. Бернштам Эквиус (Екі оғыз), Тараз, Қойлық калаларының орнында казба жұмыстарын жүргізді. Тіл білімінің ғалымдары қазақ тілінің грамматикасын, лексикалық және сөздік корын зерттеуде айтарлыктай жұмыстар атқарды.

Жалпы 1940 жылдың қарсаңында Қазақстанда 110 ғылыми зерттеу институттары мен мекемелері жұмыс істеді. Оларда 1727 ғылыми кызметкер еңбек етті.

Қазан революциясынан кейін казақ кеңес әдебиеті ұлы Абай негізін калаған демократиялык жазба әдебиетінің сыншыл реализм дәстүрлері негізіндегі даму жолына түсті. Кеңес өкіметінің алғашкы жылдары Сұлтанмахмүт Торайғыров, Сәбит Дөнентаев, Спандияр Көбеев, Шәкәрім Құдайбердиев және т. б. өздерінің шығармаларымен қазақтың ұлттық жазба әдебиетін байытуға елеулі үлес қосты. Сондай-ақ халық ақындары Жамбыл Жабаев, Нұрпейіс Байғанин, Нұртай Бекежанов, Кенен Өзірбаев және басқалар қазақ даласындағы болып жатқан өзгерістерді, еңбекшілердің жаңа өмір жолындағы кұресті жырлаған туындылары халық арасында кеңінен белгілі бола бастады. 20-шы жылдардың бірінші жартысында әдебиет майданында өздерінің алғашқы шығармашылық қадамдарын Б. Майлин, I. Жансүгіров, М. Әуезов, С. Мұқанов және т. б. жасады. Қазан револю-циясының жыршысы С. Сейфуллиннің «Қазақ жастарының марсельезасы» республикаға кеңінен тарады. 1927 жылы онын «Тар жол, тайғақ кешу» роман-повесі жарық көрді. Сонымен катар сол кездегі қазак әдебиетінің көрнекті кайраткерлерінің бірі Мағжан Жұмабаев ұлт-азаттык күрес сарыны бағытында жазылған «БатырБаян», «Ертегі», «Қой-лыбайдың кобызы», «Жүсіпхан» шығармаларын жариялады. Ал атакты романшы, драматург, аудармашы Жүсіпбек Аймауытов «Қарт Қожа», «Ақ білек» романдарын, «Нұр күйі», «Мансапқорлар» пьесаларын реалистік тұрғыда жазып, еңбекші халык өкілдерінің 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысына, Қазан революциясына және азамат соғысына қатысқандардың тұтас бір галлереялык образдарын жасады.

30-шы жылдары Қазакстанның әдебиеті мен өнерінде біраз өзгерістер, елеулі окиғалар болды. 1934 жылғы 12-18 маусымда Қазакстан жазушыларының I съезі болып, онда ха-льқтың рухани қазынасынан нәр алған казак әдебиетінің М. Жұмабаев, С. Сейфуллин, I. Жансүгіров, Б. Майлин, М. Әуезов, Ж. Аймауытов, С. Мұқанов сиякты саңлақтарымен бірге қазақ әдебиетінің қаулап өсіп келе жатқан мол жеткіншектері бар екені көрінді. Ғ. Мүсірепов өзінің драматургиялык шығырмаларымен ерекшеленді. Ол «Қозы Көрпеш — Баян сұлу», «Ақан сері - Ақтоты» пьесаларын жазды. Тай\ыр Жароков, Асқар Токмағанбетов, Әбділдә Тәжібаев, Ғали Орманов т. б. белгілі әдебиетшілердің шығармашылығы шыңдала түсті. Қазақ әдебиеті көпұлттық болып дамып, респуб-ликадағы туысқан халықтардың өкілдері орыс, татар. ұйғыр ақын-жазушыларының, соның ішінде И. Шухов, П. Кузнецов, Д. Снегин т. б. шығармалары кең өріске бет алды. 1935 жылы халық поэзиясының алыбы Жамбылдың туғанына 90 жыл толуын бүкіл Кеңес елінің халықтары атап өтті. 1936 жылы республика еңбекшілері Сәкен Сейфуллиннің әдеби кызметінің 20 жылдығын мерекеледі. 30-шы жылдардың аяғы 40-шы жылдардыц басында М. Әуезов болаша ұлы эпопеясы - «Абай жолының» бірінші кітабын жазуға кірісті, С. Мұкановтың «Жұмбак жалау», Ғ. Мұстафиннің «Өмір не өлім» романдары жарық көрді.

Алайда осындай жетістіктерге қарамастан 1937 жылы сталиндік қанды тырнақтың жандарды қудалау, тұткындап жер аудару, сотсыз содырлық жасап ату, процесі кеңөріс алды. С. Сейфуллин, I. Жансүгіров, Б. Майлин астам жоғары және орта білімді мамандар жұмыс істеді. Бұларда 18 мыңнан астам малшы, 17,2 мың жүргізуші, 13,2 мың ауыл шаруашылығы механизаторлары еңбек етті. Олардың арасынан зор қабілетті ұйымдас-тырушылар шықты. Социалистік Еңбек Ерлері Алматы облысындағы «Алматы» колхозының бастығы Л. С. Манько, «Мичурин» атындағы колхоздың бастығы Қ. Әбдіғү-лов, Батыс Қазақстан облысындағы «Бірлік» колхозының бастығы М. Мейірманов, Шығыс Қазакстан облысындағы Калинин атындағы колхоздың бастығы Н. И. Лозовой, Талдыкорған облысындағы «Жаңа талап» колхозының бастығы, екі мәрте Социалистік Еңбек Ері Н. Алдабергенов, т. б. солардың катарына жатқызуға болады.

50-ші жылдардың екінші жартысында МТС-тар таратылып, олардың қарамағында болып келген ауыл шаруашылық техникасы колхоздарға сатылды, бұл процесс 1959 жылы наурызда, яғни бір жылдың ішінде аякталды. Бұрынғы МТС-тер орнына республикада 213 машина жөндеу станциясы /МЖС/ мен оның бөлімшесі құрылды. МТС-тердің техникасының бір бөлігі совхоздар мен ауыл шаруашылығын механикаландыру училищелеріне берілді.

МТС-тарды тарату колхоздар экономикасын нашарлатты. Оларды МТС-тардан ескі техникаларды жоғары бағамен сатып алуға мәжбүр етті. Бұл әсіресе әлсіз колхоздарды үлкен қиындықтарға душар етті. Сонымен қатар техниканың жөнделуін, колхоздар мен совхоздарға жаңа техниканың запас бөлшектердің сатылуын және материалдык-техникалық жабдықтау мен колхоздарға өндірістік қызмет көрсететін басқа да түрлерін қамтамасыз етуде өте бір ыңғайсыз жағдайлар қалыптасты. МТС-тардың орнына машина-жөндеу станциялары құрылып, кейін олар «Казсельхозтехника» өндірістік-техникалық және жабдықтау бірлестіктерімен алмастырылды. Мұндай қайта құрулар ауыл шаруашылығының дамуына кері әсерін тигізбей қойған жоқ. Оның материалдық-техни-калық жағдайы құлдырай түсті

Бақылау сұрағы:1. Тоталитарлық жүйенің творчестволық шығармашылыққа қандай әсері болды?

2. Жаппай сауатсыздықты жою қалай жүргізілді және халыққа білім беру ісі қалай дамыды.

1.Қазақстанның мәдени дамуындағы өзгерістер.

2.Кеңес әдебиеті мен өнерінің дамуы.

1.Сталин кайтыс болғаннан кейін 50-ші жылдардың орта шенінен бастап жеке адамға табынушылыктың зардаптарын жойып, социалистік заңдылықтарды қалпына келтіруге бағытталған бірсыпыра шаралар іске асырылды. 1956 жылы ақпан айында өткен партияның XX съезі Сталиннің жеке басына табынушылыкты айыптап, оның зардапта-рын жою, партия тұрмысының нормаларын калпына келтіру, ішкі партиялық демократияны өрістету бағытында жүргізіліп жаткан жұмыстарды құптады. «Жылымық жылдары» деген атпен тарихка енген 50-ші жылдардың екінші жартысынан былайғы кезеңде көптеген игі істер атқарылды. Басшылықтың ұжымдык принципі енгізіліп, әкімшіл-әміршіл басқару жүйесі босаңси бастады. Қағазбастылықпен, жиналыс, мәжіліс өткізумен әуестенушілікпен күрес күшейді. Ұлт мөселесіндегі бұрмалаушылықтар түзе-тіле бастады. Ұлттык республикалардың құқығы кеңейтілді. Қоғамдағы Кеңес ұйымдарының рөлі өсті. Кеңес қоғамынын тарихын шыншылдық тұүрғысынан баяндау, оның жүріп өткен жолына сын көзбен қарау мүмкіндігі туды.

50-ші жылдардың екінші жартысынан бастап бүкіл елімізде, соның ішінде Қазақстанда іске асырылған экономикалық, әлеуметтік және идеологиялық шаралар нәтижесінде дамудың көптеген көкжиектері ашыла бастады. Бірақ ол мүмкіндіктер толығынан пайдаланылмай қалды. Оған кінәлі Н. С. Хрущев бастаған басшылыктың қызметіндегі субьективтік әдістер еді. Экономиканы басқару ісі ойдан шығарылған әрекеттердің ырқына түсіп кетті. Сол кездегі басшылықтың волюнтаристік идеялары мен әрекеттері қоғамның берекесін кетіре бастады. Өркөкіректік, жалған уәделер мен негізсіз болжамдар сөз бен істің арасын алшақтата түсті.

Жергілікті партия ұйымдары мен кеңестердің құқықтарын шектеудің салдарынан, сондай-ақ олардың құрылымы жүйесін негізсіз жиі өзгертудің кесірінен кеңестердің рөлі төмендетілді. Олардың кызметінде, әсіресе, жылтырақтық, көзбояушылық, даурықпалық сияқты ұнамсыз жайлар бой көтерді. Территориялық-өнеркәсіптік, ауыл шаруашылық басқармаларын, ауыл шаруашылығы жөнінде партия комитеттерін құру негізсіз болып шықты. Әр алуан түрлі штаттан тыс көптеген партия комиссияларын құрумен әуестену кең өріс алып, мұның өзі кызметкерлер мен еңбек адамдарын өндірістегі тікелей жұмысынан қол үзіп, бекер әуре-сарсаңға түсуге ұрындырды. Республика партия комитеттерінде коғамдык негізде жұмыс істейтін бірнеше комиссиялар құрылды. Бірақ олар өз жұмысында ешқандай онды нәтижелер көрсете алмады. Көпшілігі басқа ұйымдардың штаттағы бөлімдерінің жұмысын қайталады.

50-ші жылдардың басында партия идеологиялык жұмыс жөнінде бірқатар қаулылар қабылдап, тарих, әдебиет пен өнер мәселелері бойынша пікірталастар өткізді. Осыған орай біраз адамдар баспасөз бетінде өз пікірін ортаға салып, партия бағытын қолдауға талаптанды. Бұның барысында ғылым, әдебиет, өнер қайраткерлеріне әділетсіз, орынсыз сындар айтылып, сыңаржақ баға беру фактілері орын алды. Мұның өзі мәдениеттің дамуына кері әсерін тигізді. Шығармашылық ұйымдарда іскерлік әңгіменің орнына жекелеген ғалымдарга, жазушыларға, театр, кино және музыка кызметкерлеріне жеккөрінішті атақ-айдарлар тағыла бастады. Мұндай жағдайлар Қазақстанда да орын алды. Мәселен, 1950 жылы 26 желтоқсанда «Правда» газетінде жарияланған «Казақстан тарихының мәселелері маркстік-лениндік тұрғыдан баяндалсын» деген мақаланы талқылауға байланысты бүкіл Одаққа, тіпті дүние жүзіне танымал тұлғалы қайраткерлер М. О. Әуезов пен Қ. И. Сәтбаев, сондай-ак, республиканың басқа да көрнекті жазушыла-ры мен ғалымдары орынсыз жазғырылып, датталды.

Сол жылдардағы рухани мәдениеттегі субъективизм мен тұрпайы социализм элементтері бірқатар қиындықтарға әкелді. Мәселен, әдебиет пен өнердің өмірді көпе-көріне боямалайтын тартыссыз шығармалары одан әрі туындады. Кино өнерінде картиналарды аз жасау қажет, бірақ олар бірден «асыл қазыналар» қатарына кіруі керек, әрбір фильмде қазіргі заманның аса маңызды күрделі мәселелері, барлық жақтары міндетті түрде көрсетілуі керек деген нұсқау бойынша жұмыс жүргізілді. Әрине, мұндай көзқарас кезінде «асыл қазынаның» сырт көзге қомақты, бірақ іс жүзінде өмір шындығынан, көркемдік шеберліктен аулақ, ат үсті жасалған шығармалар көбейді. Мұндай сипат әдебиетшілердің айтуынша, белгілі дәрежеде «Жамбыл» фильмінен болды. Кеңес әдебиеті мен өнеріне «тартыссыздық теориясы» елеулі зиянын тигізді. Оның рухымен жазылған шығармалар сахнада ұзақ өмір сүре алған жоқ.

Бұл кезде мәдени-ағарту мекемелері әлі де жетіспейтін еді, олардың көпшілігі нашар жабдықталған білікті мамандармен камтамасыз етілмеген болатын. Күрделі құрылысқа және мәдени-ағарту мекемелерін жөндеуге қаржы жеткілікті мөлшерде бөлінбеді.

Қазақстанда тың жерлерді игеріп, индустрия алыптары бой көтеріп, халықтың саны едәуір көбейген 50-ші жылдары халыққа білім беру ісі біраз жанданды. Тың игерілген аудандарда көптеген жаңа мектептер ашылды, комсомол жолдамасымен бұл аудандарға мектептерде жұмыс істеу үшін шеттен мұғалім кадрлар келді. 50-ші жылдарда екі жылдық мұғалімдер институттары жойылып, оның есебінен педагогикалык жоғарғы оку орындары көбейді. 1953 жылы тамызда мұғалімдердің соғыстан кейінгі бірінші республикалык съезі өтіп, онда мектептердің политехникалык білім беруге кешу және мұғалімдердің міндеттері туралы мәселелерге зор көңіл бөлінді. 1955-1956 оқу жылында республикадағы мектептердің саны 9 240-ка жетіп, олардың 3 022-сі жеті жылдық және 1 117-сі орта мектеп болды. Орта мектепті бітірушілер саны қауырт көбейді. Осы жылдардың ішінде бұл жүйе аркылы ауыл шаруашылығының 432,4 мың механизаторы және басқа да маман-дары даярланды.

Дегенмен, бұл жылдары жоғарыда атап өткеніміздей, Қазақстанда әсіресе солтүстік облыстарда қазақ мектептері азайып кетті. Оның басты себебі демографиялық өзге-рістермен байланысты еді. Қазақтар балаларын орыс мектебіне көптеп бере бастады. Осының салдарынан 700 қазақ мектебі жабылып калды. Сондай-ак, республиканың бірқа-тар аудандарында барлығы бірдей жеті жылдық мектеппен қамтылмады, мектептердегі оку бірнеше кезеңде жүргізілді. Қазақ орта мектептерін нығайтуға, олардың санын көбейтуге және қазақ жастарының он жылдық, орта мектеп көлемінде толық білім алуы үшін қажетті жағдайлар жасауға жете көңіл бөлінбеді.

1951 жылдан 1955 жылға дейін республикада 8 жаңа жоғары және 22 арнаулы орта оқу орны ашылды. Қарағандыда екі жоғары оқу орны - медицина жөне тау-кен институттары, Семейде малдәрігерлік-зоотехникалык және медицина институттары жұмыс істей бастады. Жаңа жоғары оқу орындарының: Ақтөбе медицина /1957 ж./, Целиноград ауыл шаруашылық /1958 ж./, Өскемен құрылысжол /1958 ж./ институттарының ашылуымен бірге бұрыннан бар жоғары оку орындары кеңейіп, оларда жаңа факультеттер пайда болды. 1956 жылдан бастап Шымкент технология иниституты құрылыс материалдары кәсіпорындарының жабдықтарын монтаждау және пайдалану жөніндегі инженер-механиктерді даярлай бастады. Қазақ ауыл шаруашылығы институтында электрлендіру және гидромелиорация мамандықтары бойынша жаңа инженерлік факультеттер мен бөлімдер ашылды.

Қорытып айтқанда, 50-ші жылдар Қазақстан үшін Одақтық баланстағы рөлі өскен, индустриялық қуаты артқан мәдениеті біраз дамыған, сөйтіп экономикасы өрлеу жолына түскен кезең болды.