М. З. Изотов философия ғылымдарының докторы, доцент
жүктеу/скачать 3,01 Mb. Pdf көрінісі
|
Қазақтардың рухани әлемі әл-Фарабиден Абайға дейін
| Қазақтардың рухани әлемі:
әл-Фарабиден Абайға дейін масаңдану сияқты сөздердің мистика-аллергориялық сипатта бола- тыны және өзіңді ұмыта отырып Құдайға табынуға дейінгі шаттық- ты білдіретіндігін ескеру қажет. Сопының махаббаты барлығын қамтиды және шексіз. Оның шекарасы жоқ, өйткені ол білім көзі ретінде таусылмас кәусар бұлақ. Ақиқат қаланатын, бірақ бой жет- пейтін ару қыз сияқты, әрқашан да қол жетпейтін бұлдыр сағым. Шәкәрімнің «Иманым» цикліндегі «Әбден толып жарық ай» өлеңінде Хақ (Ақиқат, Құдай) дәл осындай мистикалық-аллер- гориялық мағынада көрінеді, онда «жар» («ғашығы», «сүйгені») сөзі «Ақиқатты» білдіреді. Шәкәрім өзінің сопылық көзқарастарын білдіре отырып, жазады: «Кімге келсе бір бәле – Жар жіберген көлеңке. Жақсылық болса егерде – Жар нұрынан бір сәуле. Бұл әлемнің әр түрлі, Бөлек емес ешбірі. Бәрі де жардың бір сыры, Не көлеңке, не нұры» [3, 256 б.] Шәкәрім бойынша, жалғыз нақтылық Құдай болып табы- лады, ал қалғанының барлығы онан шағылысқан шұғыла. Бұл қағиданы түсіндіре отырып, сопылар Құдайды шамның айна- лар шоғырындағы бейнеленуімен салыстырғаны белгілі. Тек шам ғана нақтылы, ал оның бейнелері, оған қатысында ештеңе емес: шам болмаса оның бейнелері де болмайды. Бұл қағиданың ең ба- сты идея «болмыстың тұтастығы» – «вахдат ал – вуджуд» болып табылатын сопылық ілімдегі анағұрлым ықпалды онтологиялық концепцияға қатысы бар. М.Т. Степанянц осы концепцияны сипат- тай отырып, оны «мистикалық пантеизм деп анықтауға болатын діни-философиялық ілімдердің түріне жатады» – деп жазады [13]. Ал мұны О.Ф.Акимушкин басқаша анықтайды: «вахдат ал-вуджуд» дегеніміз мистикалық монизмнің ғана теософиялық концепциясы, ешқандай пантеизмнің емес, ол онан барынша қашық» [14]. Осыған орай, біздің көзқарасымызша, кез-келген ойшылдың философиялық көзқарастарын бағалағанда, оның ұстанымдарын қандай да бір әдеттегі философиялық рубрикаға жатқызуға ұм- тылып, біржақты және кесімді түрде анықтауға болмайды, өйткені кез-келген анықтама берілген пәндегі қырлардың сананың шексіз көптігіне қарамастан тек біреуін немесе бірнешеуін ғана қажетті түрде ерекшелейтіндіктен, әдетте мұны іске асыру өте қиын. |