АБАЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҚАУЫМЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК

30 
Бір көрмеге тәп-тәуір, 
Қазаны мен қалбаңы. 
Дөң айналмай ант атты, 
Бүксіп бықсып ар жағы. 
Сенен аяр түгі жоқ, 
Бүгін сыйлас көрініп, 
Бүгін жалын, ертең шоқ, 
Сөзі мен өзі бөлініп... 
Тұрлауы жоқ құбылып [2,53], – 
деп, қазақ болыстарының мінез-құлықтары мен іс-әрекеттеріне тән құбылыстар, 
олардың көз бояғыш әрекеттері табиғи бейнесінде айқын да шынайы суреттеледі. 
Ұлықтар алдында құрдай жорғалап, өзінен зорларға қол қусырып құлшылық етіп, ал 
қарапайым халыққа кісімсіп, бөрідей түксиіп қалатынын әдемі мысқылдайды. Олардың 
бет пердесін жұлып тастап, шын тұлғасын танытады. 
«Мәз болады болысың», «Бай сейілді», «Күлембайға» өлеңдеріндегі болыстар 
сиқы да осындай. Ел өмірінде етек алған қулық-сұмдық, өтірік-өсек, сыбыр-жыбырға, 
мәнсіз мақтанға әуестіктер де жеріне жеткізе («пысық кім деп сұрасаң») сыналып, 
қыңыр-қисықтар мен қырсыздар тобы әшкере болады. Халқына қасқырша тиіп, қан 
көрсе өлексеге шүйілген құзғындай тиетін басқа да жемсау құлқын құмарлар бейнесін, 
сәлдесі дағарадай болса да, көңілі соқыр, малқұмар надан молдалар сиқын Абайдай 
айқын танытқан ол тұста еш ақын болмағанын дәлелдеп жатудың өзі артық. Абайдың 
бұл сияқты сындары жай сипай салды сын емес және ол жеке адамдардың мінез-
құлқындағы, іс-әрекеттеріндегі кемістіктерді түзетіп қана қоюды тілейтін дәрменсіз де 
емес. Абай сындарының нысанасы айқын. Ол жеке адамдар емес, түгел қоғамдық топ, 
үстем қоғамның әлеуметтік негізіне бағытталған, тиген жерін ойып түсетіндей саяси 
бағыты айқын сын. Сондықтан Абай шығармаларының озық үлгілерін жай 
ағартушылық реализм тұрғысында танудың өзі де дәл емес. Ол нағыз сыншыл реализм 
үлгісіндегі шығармалар ретінде танылуға тиіс. Асылы, Абай шығармаларының 
сиқырлы сырының көзі оның жай шыншылдығында ғана емес, сол сыншыл реализм 
әдебиеті жеткен жоғары сатыға, нағыз көркемөнер сатысына қазақ поэзиясын көтере 
білуінде, өз шығармаларын сол биік тұрғыдан шығара білуінде болса керек. Абай 
шығармалары надандық пен озбырлықты сынағыштығымен ғана сыншыл реализм 
дәрежесінде деп отырған жоқпыз. Бұл – мәселенің бір-ақ жағы. Ал кемеңгер ақынның 
поэзиясындағы көркемдік нәр, нағыз әдебиетке тән суреткерлік үлгілері – түр, мазмұн 
жаңалықтары. Тіл ұстарту жолдары, ақындық қуат, поэзияның қоғамдық сырын аша 
білуі – бәрі қосылып, Абайдың сыншыл реализм әдебиетінің өкілі дәрежесіндегі ақын 
екенін толық танытады. Ол әдебиеттің түрі мен мазмұнын біртұтас күйінде таныды. 
Оны озық демократтық, ағартушылық идеяларға ұштастыра білді. Абай өз елінің 
патриоты, зор гуманист жазушы болды. Халқының сол кездегі хал-жайына қайғырып, 
оған шын жаны ашып, күйіне, күйзеле жыр шертті. 
Қалың елім, қазағым, қайран жұртым, 
Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың. 
Жақсы менен жаманды айырмадың, 
Бірі – қан, бірі май боп екі ұртың, 
Бет бергенде шырайың сондай жақсы, Қайдан ғана бұзылды сартша сыртың?
Ұқпайсың өз сөзіңнен басқа сөзді, Аузымен орақ орған өңкей қыртың. 
Өзімдікі дей алмай өз малыңды, Күндіз күлкің бұзылды, түнде – ұйқың. 
Көрсеқызар келеді байлауы жоқ, Бір күн тыртың етеді, бір күн – бұртың. Бас-
басына би болған өңкей қиқым, Мінеки бұзған жоқ па елдің сиқын? 
Өздеріңді түзелер дей алмаймын, Өз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың [2,76], 
– дегендегі ақын күйініші нағыз жанашыр патриотқа тән толғаныс. Елінің қайғылы 
халіне күйзеліп, күйініп айтқан сөзі. Нағыз патриоттың айтар сөзі. Абай өлеңдерінде 

31 
кедейдің ауыр тұрмысы, жарлы-жалшылардың сүреңсіз өмірі, еңбексіз еріншектер – 
құр селтеңмен өмір кешетін бай-мырзалар бейнесі ақын шығармаларындағы тағы бір 
ауыр шындық куәлары. Азамат ақын ашқан халық қасіретінің бір көрінісі. «Кедейдің 
өзі жүрер малын бағып, отыруға отын жоқ үзбей жағып» - міне, кедей тұрмысы, 
«сырмақ қып астына, байының тоқымын, отының басына, төренің қоқымын», - міне, 
болыстың атшабары Масақбайдың үй іші. Ал байлар кәсібі қандай? 
Байлар жүр жиған малын қорғалатып, 
Өз жүзін, онын беріп алар сатып. 
Онын алып, тоқсаннан дәме қылып, 
Бұл жұртты қойған жоқ па құдай атып? 
Данышпан Абай қазақ халқының әлеуметтік дамуын еңбекпен байланыстырады. 
Еңбектің терең әлеуметтік мәнін түсіндіреді. Ғұламаның шығармаларында 
еңбек қоғамдық прогрестің негізі, материалдық құндылықтарды шығару көзі, 
халықтың тұрмыс деңгейін түзетудің басты құралы ретінде баяндалады. Сол кезде жұрт 
арасында еңбекке қатысты қалыптасқан немқұрайлылық, еріншектік, жалқаулық 
сияқты келеңсіз құбылыстардың әлеуметтік мәнін ашып, олардың қоғамның алға 
басуына кедергі болып отырғанын, халықтың негізгі бөлігінің материалдық 
жағдайының төмендігін айта келіп, халықты аянбай жұмыс істеуге шақырды. 
Кедейліктің мотивін еңбексіздіктен іздеген Абай «Еңбек жоқ, қарекет жоқ қазақ кедей, 
тамақ аңдып қайтеді тентіремей?» деп қынжыла жазды. Еңбек етуші адамға 
шаруашылық жүргізгенде «жинақылық керек, әрбір жинақылық түбі кеніш болады» 
деп, еңбекті ұтымды жүргізуге насихаттайды, өйткені ұтымды еңбек ету әлеуметтік 
прогреске жеткізудің жолы, кедейліктен шығудың бірден-бір басты құралы еді. 
Кедейлікпен күресе алмаған, одан шыға алмаған кісі кер келеді. Абай еңбектің сипаты 
мен мазмұнына ерекше мән берген. 
Елдің реңін алып, бос кезбелікке салынып, ас аңдып жүрген арсыздарды 
қаңғырған бұралқы итке ұқсатады: 
Мінер атын, киімін ып-ықшам ғып, 
Сымбаттанып, сымпиып, тамақ аңдып... 
Күлдіргіштеу, күлкішіл, қалжыңға ұста, 
Кезеген ит тым-ақ көп біздің тұста. 
Қазақ арасындағы бұл сияқты жұғымсыздықтарды сынап қана қоймай, ақыл-
кеңес айтып, жөн сілтейді. 
Еңбекті сат, ар сатып неге керек, 
Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті: 
Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек. 
Абай – терең ойдың ақыны. Ол әрбір шығармасын жүрек тебіренте тереңнен 
толғайды. Кемеңгер ақын өлеңдерін сыдыртып оқып шығып, толық түсінік алдым деу 
қиын. Әрбір өлең жолдарының өзіне үңіле, ойлана оқу ғана дегенге жеткізеді. Оқыған 
сайын бұрын оқыған Абай сөздерінің жаңа сырын ашып отырасың. 
Жүрегімнің түбіне терең бойла, 
Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла, – 
деген жолдардың өзінен-ақ ақын көп нәрсе аңғартқандай. Оқушысын ойланта 
жыр шертті. Заман кесепатын көп көрген ақын кезінде қолдаушысын таппай жабығып, 
жалғызсырайды да. Сөйтсе де түңілмей ізденіп, жарқын өмірдің сәулесін көрсетуге күш 
салды. 
Өмірдің алды – ыстық, арты – суық, 
Алды – ойын, арт жағы – мұңға жуық [3,28]. 
Қазақ халқының мешеулігіне қайғырған Абай патриархалды-феодалдық әдет-
ғұрыптарды, надандықты, артта қалғандықты, кертартпалықты ызамен сынады. 
Оларды қазақ халқының даму жолындағы басты кедергі деп санады. Қазақ елінің 
дамуына жол ашып, оны мешеуліктен құтқарудың негізгі құралы – орыс білімі арқылы 

32 
халықты ағарту деп білді. Абай халықты оқыту жұмысын бір орталықтан басқарып, жас 
буынды тәрбиелеуде үздіксіз қамқорлықтың керектігін көрсетеді. Абайдың бұл идеясы 
бір жағынан өз заманында іс жүзінде аспайтын қиял болғанымен, екінші жағынан, 
болашақта жемісін беретін өте игілікті идея болды. Абай адамдарды көркіне қарап 
емес, адамгершілік деңгейіне қарап бағалау керектігін ерекше атап көрсетті. 
ӘДЕБИЕТТЕР: 
1.
Әуезов М. О. Абай Құнанбаев: монографиялық зерттеулер мен мақалалар. – 
Алматы: Санат, 1995. – 320 б. 
2.
Абай Құнанбайұлы. Өлеңдер, поэмалар, қара сөздер. – Алматы. 2008. –384б. 
3.
Aбaй. Шығapмaлapының бір томдық толық жинaғы. – Aлмaты, 2008. –568 б. 

жүктеу/скачать 1,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: