Мазмұны 1 – БӨлім. Криминалистиканың теориялық негіздері
жүктеу/скачать 2,49 Mb.
|
окулык АЙШа
| §6. Үлгілердің түсінігі
Автортану зерттеуінде тексерілетін тұлғалардың жазу тілінің үлгілері қажет. Олар қолжазбатанудың еркін, эксперименталды және еркін-шартты болып келеді. Еркін үлгілер – сезікті және тергелетін адамдардың қылмысқа еш қатысы жоқ және қылмыстық іс қозғалғанға дейінгі жазған мәтіндері. Бұл үлгілер зерттелетін мәтіннің орындалу тіліне, уақытына, жазба тілінің стиліне, адресатына және автордың мәтінді орындау кезіндегі жалпы жағдайына сәйкес келуі қажет. Әртүрлі ұлт тілінің синтаксистік, лексико-фразеологиялық, стилистік элементтері мен құрылымдары бір-біріне сәйкес келмейді және әртүрлі көрініс тауып, ерекшеленеді. Сондықтан да зерттелетін құжат пен үлгінің бір тілде жазылуы тиіс. Адамның жазба тілінің белгілерінің тұрақтылығы салыстырмалы болғандықтан, зерттелетін құжат пен үлгілер сол бір уақыт аралығында жазылуы керек. Адамның жеке басының қалыптасып дамуына қарай және субъективті, объективті сипаттағы факторлардың (білім алуы, игерген мамандығы, әлеуметтік, ұлттық, кәсіби және басқа да орталар) әсер етуі нәтижесінде адамның жазба тілі мәнді өзгеріске ұшырайды. Яғни, сауаттылық деңгейі жоғарылайды, лексикалық құрамы артады, синтаксис пен стильдік ерекшелігі күрделенеді. Керісінше, адамның қартайған шағында организмнің, өспелік, биологиялық, психо-физиологиялық өзгеруінің нәтижесінде жазба тілі өзгеріске ұшырап тілдік баяндау құрылымы жеңілдетіледі және бұзылады. Қолжазба тілінің еркін үлгісі зерттеліп отырған мәтіндегідей формада және функционалдық стильде орындалуы қажет (тұрмыстық, қызметтік, публицистикалық, ғылыми). Тұрмыста қолданылатын стиль көбінде жеке хаттардан, запискалардан, қызметтік баяндамалар мен түсініктеме запискалардан, рапорттардан, хаттамалардан және т.б. көрініс табады. Публицистикалық – қоғамдық-саяси тақырыптарға байланысты баяндамалар мен осы типтес мазмұндағы мақалалардан; ғылыми мақалалар мен құжат мәтіндерінен; пікірлерден және т.б. тұрады. Редакцияланып басылып шығарылған мәтін автордың сөйлеу ерекшеліктерін толығымен көрсетпейді. Сондықтан үлгі ретінде автордың қолжазбасын қолданған жөн. Адресатты есепке алудың ерекшелігі, мұнда мәтінді орындаушы автор хат алушы адамның әлеуметтік-демографиялық сипатына қарай сөз қолдану ойын жеткізу элементтерін таңдап алады. Осыған байланысты бір оқиға әртүрлі формада баяндалуы мүмкін. Мысалы: орындаушы бір оқиға жөнінде досына, туысына және т.б. жазғанда полиция қызметкерлеріне арыз, түсініктеме беруден қарағанда өзгеше баяндайды. Автордың зерттелетін мәтін мен еркін үлгілерді жазу кезіндегі жағдайын ескеріп, тергеу барысында оны қолдану қажеттілігі келесідей жағдайларда туындайды. Мысалы: орындаушының психологиясында қатаң өзгеріске ұшырауға әкелетіндей психикалық және өзге де ауыр науқасқа ұшырау мен жан күйзеліс үстінде мәтінді орындағаны белгілі болған жағдайда. Жазу тілінің эксперименталды үлгілері – автортану сараптамасына жіберу үшін арнайы түрде тергеуші немесе соттың қатысуымен алынатын мәтіндер. Еркін үлгілерді алу барысында қойылатын талаптар, бұл үлгілерді алу кезінде де сақталынады. Бұл үлгілер алғашқыда орындаушының еркімен таңдалған тақырыбы бойынша, ал кейіннен тергеушінің берілген тақырыбына байланысты шығарма немесе мазмұндама түрінде орындалады. Бірінші жағдайда тергеуші белгілі бір функционалдық стиль шеңберінде орындауды нұсқайды. Мысалы: хат, арыз-өтініш, шағым-арыз және т.б. Екіншіден, тергеуші жазылатын мәтіннің тақырыбын жазба тілінің белгілі бір формасында адресін ұсынады. Осы көрсетілген үлгілермен қатар, зерттелетін мәтін сипатына қатысты емес эксперименталды үлгілер алынуы қажет. Олар тексерілетін автордың жазба тіл белгілерін объективті бағалауға мүмкіндік береді. Кейбір жағдайларда жазу тілінің шартты-еркін үлгілері де қолданылады. Бұл мәтіндер тергеу барысында пайда болған қылмыстық іс материалдарындағы түсініктемелер, өз қолымен жазған көрсетпелер, арыз-шағымдар және тағы басқалар. Бұлар сараптамада қосымша салыстырмалы материалдар ретінде қарастырылады. Авторлықты анықтау мәселесін шешу мүмкіндігі зерттеуге жіберілген материалдың көлемімен, сапасымен зерттеу әдістемесінің жетілу деңгейімен анықталады. Қазіргі уақытта идентификациялық криминалистикалық автортану сараптамасының теориялық және әдістемелік негізі жоғары дәрежеде өңделген, ол барлық жағдайда авторды идентификациялауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, құжат авторының ана тілін, білім деңгейін, тіл дағдысының қай елді мекенде қалыптасқандығын анықтаумен байланысты классификациялы-диагностикалық әдістемелерде қалыптасқан. Автортанудың әдістеріне төмендегілер жатады: лингвистикалық (сондай-ақ, лингвостатистикалық), тіл құрылымы мен элементтерін анықтаумен байланысты; психолингвистикалық, тұлғаның сөйлеу жүйесіне әсер ететін психикалық процесс ерекшеліктері тұрғысынан сөйлеудегі тіл құрылымына талдау жүргізуге мүмкіндік беретін әдіс; әлеуметті-лингвистикалық, тілдің қандай әлеуметтік факторлармен байланысты екенін анықтайтын әдіс; логика-психологиялық, автордың тілдік және интеллектуалдық дағдыларының қасиеттері мен ерекшеліктерін анықтайтын мәтіннің құрылымы мен логикалық элементтеріне талдау жасауға бағытталған; тіл дағдысының даму дәрежесін анықтаудың математикалы-сандық әдісі, электронды-есептегіш техника базасына негізделген жазба тілінің қалыптасқан тілдік дағдысының жалпы және жеке белгілеріне статистикалық талдау жасау. жүктеу/скачать 2,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|