Мазмұны кіріспе І. МҰсылмандық ҚОЗҒалыстың пайда болуы және қазақ ҚОҒамы

1.1. Қазақ қоғамының мұсылмандық қозғалысқа тартылу себептері

1.2. Отарлық езгіге қарсы наразылықтың күшеюі.

«Ресей мұсылмандары одағының» құрылуы

2.1. І және ІІ Мемлекеттік Думадағы мұсылман фракциясы құрамындағы қазақ депутаттарының қызметі. 1907ж. 3 маусым заңы.

2.2. ІІІ және ІV Мемлекеттік Думадағы мұсылман фракциясының Қазақстанның саяси-әлеуметтік мәселелерін көтеруі.

2.3. «Бүкілресейлік мұсылмандар кеңесі» және Қазақстанның саяси жағдайы.

Мұсылмандық қозғалыс Ресей империясының қол астында ұлттық езгіні бастан кешірген халықтардың, соның ішінде қазақ халқының да азаттық жолындағы күрес тарихында өзіндік із қалдырған. Алайда ХХ ғасыр басындағы Қазақстанның қоғамдық-саяси өміріндегі мұсылмандық қозғалыс мәселесінің әлі күнге дейін ақиқаты айтылмай келеді. Себебі, тоталитарлық идеологияның үстемдігі тұсында тарихымыздың бүтіндей бір кезеңдері, құбылыстары, соның ішінде Ресей империясын шарпыған ғасыр басындағы мұсылмандық қозғалыс мәселесі де әдейі бұрмаланып, «реакциялық», «кертартпа», мәнсіз оқиғалар тізбегі ретінде көрсетіліп, объективті тұрғыдан зерттеуден тыс қалды.

Еліміздің егеменді ел болып, тәуелсіздік тізгінін өз қолына алуы өткен дәуірдегі тарихты сол кезеңнің шындығына сай, сыңаржақ қалыптардан ажыратып, ғылыми тұрғыдан ашып көрсетуге жол ашты. Мұсылмандық қозғалыс сияқты тарихи құбылысты жан-жақты қарастырып, объективті зерттеудің мүмкіндігі де енді ғана туып отыр.

Ресейдегі мұсылмандық қозғалыстың қазақ халқының тарихына қатысты бар екеніне көпшілік назарын аудара отырып академик М.Қ.Қозыбаев: «Бұл қозғалысқа демократиялық бағыттағы зиялы қауым атсалысты. Мемлекеттік думаға сайланған мұсылман депутаттар осы серпілістің қалың ортасында болды. Демократиялық үлкен күрес арнасына дінін, ділін, тілін қорғаған қалың қауымның да екпінді ағыны келіп осылай қосылды. Біз қазақ халқының тарихында осы бір тақырыптан ауыздықты тістеп, шошына ыршып қашатынбыз. Ал шын мәнісінде дін мен парасат, ағартушылық, тәлім-тәрбие ісі де астарласып жатқанын, халықтың қалың қауымы діндарлардың ықпалында болғандығын қалай жасыруға болады. Ендеше болашақта бұл тақырып та халқымыздың тарихының бір көрінісі екендігін ескергеніміз жөн», [1] – деп баса көрсеткен еді.

Қазақ елінің ұлттық мүддесін білдіру және қорғау мақсатында бүкіл Ресейді қамтыған мұсылмандық қозғалысқа қазақ зиялылары да атсалысқан болатын. Мұсылмандық қозғалыстың ХХ ғасыр басындағы Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінде алар орны, жалпы осы қозғалыстың пайда болу негіздері, мақсат-міндеттері және оған атсалушы азаматтардың сол мақсат-міндеттерді іске асыру жолындағы қызметі арнайы зерттеуді қажет етеді.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Мұсылмандық қозғалыс жөніндегі алғашқы ой-пікірлер ХХ ғасыр басындағы мұсылман басылымдарында, атап айтқанда И.Гаспринскийдің «Тәржіман» («Аудармашы») газетінде және бірқатар татар тіліндегі мерзімді баспасөздерде көрініс тапты. Бірінші орыс революциясы жылдары «Үлфәт» («Достық»), «Вакыт» («Уақыт»), «Тәржіман» газеті беттеріндегі мақалаларда [2] мұсылмандық қозғалыс Ресей империясы қол астында ұлттық езгінің ауыр тауқыметін кешіп жатқан мұсылман халықтарының мүддесін, құқын қорғау жолындағы әрекет ретінде сипатталады. Сондай-ақ аталмыш баспасөздерде мұсылмандық қозғалыстың жарқын көріністері іспетті бүкілресейлік мұсылман съездерінің өткізілуі «Ресей мұсылмандары одағы» және Мемлекеттік думаға мұсылман фракциясының құрылуы жоғары бағаланады. Алайда сол кездің өзінде социал-демократиялық бағыттағы «Урал», «Азат халық» (Азат халық) секілді татар газеттері мұсылмандық қозғалысқа «таптық» тұрғыдан қарап, «Ресей мұсылмандары одағын» үстем тап өкілдерінің ұйымы ретінде көрсетіп [3], мұсылмандық қозғалыстың азаттық жолындағы сипатына мән бермеді.

Біз қарастырып отырған мәселе арнайы зерттелмеген тақырып. Бірақ мұсылмандық қозғалыс жайлы, сондай-ақ оған қазақ қоғамының қатысы туралы сипаттамалар ғасыр басында-ақ жарық көрген кейбір еңбектерде кездесіп отырады. Қазақ зиялыларының көшбасшысы Ә.Бөкейханов 1910ж. жарық көрген «Қырғыздар» («Қазақтар») атты әйгілі мақаласында [4] қазақ елінде өрбіген азаттық қозғалыстың екі саяси бағыты қалыптасып келе жатқандығын, оның бірі батысшылдар, яғни қоғам дамуында батыс дәстүрін үлгі тұтушылар, ал екіншісі қазақтарды бүкіл мұсылмандармен біріктіруге ұмтылған ұлттық-діни, түрікшіл бағыт екендігін атап көрсеткен-ді. Өз ойын қорыта келіп, Ә. Бөкейханов патша өкіметінің орыстандыру саясатының нәтижесінде батыс мәдениетіне күмәндана қарайтын түрікшілдер қазақ даласында белсенді топтың көпшілігін құрап отыр деп жазған болатын. Ал 1914 жылы өзі қатысқан бүкілресейлік мұсылман съезінің шешімдері жайлы Ә.Бөкейханов «Қазақ» газеті «Мұсылман съезі» атты мақала жариялады. Оның қазақ депутаттарының пікірлерін сынға алып, бұдан былай мұсылман съездерінде көтерілетін қазақ мәселесі алдымен елдің өз ішінде талқылануы тиіс деп көрсетті.

Орталық езгідегі мұсылман халықтарының азаттық күресі барысында бүкілресейлік мұсылман съездерінің өткізілуі, «Ресей мұсылмандары одағының» құрылуы мен Мемлекеттік Думалардағы мұсылман фракциясының қызметі Ф.Туктаров пен М.Бигиев секілді татар зиялыларының еңбектерінде қарастырылған. Ф.Туктаровтың «Бірінші, екінші және үшінші Думалардағы мұсылман депутаттары һәм олардың қызметі» атты кітабында мұсылман фракциясының мүшелері қатарында қазақ зиялылары Ш.Қосшығұлов, А.Бірімжанов, Б.Қаратаев, У.Алдабергеновтің де суреттері беріліп, олардың қоғамдық-саяси қызметіне шолу жасалған. Мәселен, 1906 ж. «Ресей мұсылмандар одағы» Орталық Комитетінің мүшесі болған Ш.Қосшығұловты алдына биік мақсат қойған күрескер ретінде сипаттайды. Аталмыш еңбекте мұсылман депутаттарын тек дәріптеу ғана емес, олардың қызметіндегі кемшіліктерге сын көзбен қарау да орын алған. Сондықтан да бұл еңбек кезінде Думадағы мұсылман депутаттарын «келеке етуші кітап» деп бағаланған-ді [5].

Белгілі татар ғалымы Ғ.Ибрагимов «Ресей мұсылмандары одағының» «жанды хаттамасы» [6] деп атаған М.Бигиевтің «Ислахат әсаслари» (Реформа негіздері) атты еңбегі тарихнамалық қана емес, дерекнемелік тұрғыдан да құнды. Себебі, М.Бигиев Ресей мұсылмандары съездерінің барлығына дерлік қатысып, мұсылмандық қозғалыстың бел ортасында болды. М.Бигиев мұсылман съездерін Ресей мұсылман халықтарының қоғамдық-саяси белсенділігінің көрінісі ретінде бағалайды.

ІV Мемлекеттік думадағы мұсылман фракциясының жанындағы бюрода қызмет еткен, кейіннен 1917 ж. Бүкілресейлік мұсылмандар кеңесінің төрағасы болған А.Салихов «Құрылтай жиналысында мұсылман фракциясын құру туралы» атты татар тілінде жарық көрген кітабында [7] мұсылмандық қозғалыстың даму кезеңдеріне тоқталып өтеді. А.Салихов мұсылмандық қозғалыстың 1905 жылдан өрлеу алғандығын айта келіп, Ресей империясының төрт бірдей Мемлекеттік думаларында мұсылман фракциясының құрылуын ірі тарихи оқиға ретінде бағалайды. Мұсылмандарды Құрылтай жиналысы кезінде де бір фракцияға бірігуге шақырған аталмыш кітап А.Салиховтың 1917 жылы Қазанда өткен бүкілресейлік екінші мұсылман съезінде жасаған баяндамасы негізінде даярланған болатын.

Л.Мартов, П.Маслов және А.Протесовтың редакторлығымен 1909-1912жж. аралығында жарық көрген «Общественное движение в России в начале ХХ века» атты көп томдық жинаққа енген К.Залевскийдің еңбегінде [8] де мұсылмандық қозғалыс мәселесі көтерілген. Онда мұсылмандық қозғалыста Еділ бойы татарларының белсенділік танытқандығы, сондай-ақ оған басқа да мұсылман халықтарының соның ішінде қазақтардың да атсалысқандығы аталып көрсетілген. Зерттеуші К.Залевскийдің ұлттық езгідегі мұсылман халықтары өздерінің талап-тілегін, саяси мүддесін бір мұсылман одағына бірігу арқылы білдіруге ұмтылды, «Мұсылмандар одағы» ислам дініне сенетін халықтардың ұлттық қозғалысының дамуына өзіндік игі әсерін тигізді деген пікірі орынды айтылған. Бірақ К.Залевский «Мұсылмандар одағының» ыдырайына таптық мүдде бойынша жіктелу себеп болды деп, оның шынайы мазмұнын аша алмаған.

Патша өкіметі тұсында отаршылдық пиғылда жазылған еңбектерде, мұсылмандық қозғалыстың антиресейлік сипатына басты назар аударылып, оны «панисламшылдық» көрінісі ретінде суреттеу орын алды. Осы кезеңде көптеген «европалық ислам танушылар панисламшылдықты діни фанатизм негізінде бірігіп, европалық өркениет пен бүкіл христиан әлемін жоюды мақсат еткен ілім» деп түсінді [9].

Кеңес өкіметі кезінде мұсылмандық қозғалыс жайлы жазу ресми саясатқа тікелей тәуелді болды. «20-30 жылдары И.В.Сталин тарихғылымына өз монополиясын орнатуға толық құқылы екендігін бекітіп алды. Ендігі жерде тарих ғылымы оның бүкіл билігін тарихи негіздеу жолында қызмет етті» [10]. Осы кезеңде ұлт-азаттық қозғалыс қайраткерлерін қуғындау «М.Х.Сұлтанғалиевтің ісі» деген саяси процесстен соң ресми сипат ала бастады. И.В.Сталиннің ұғымындағы «сұлтанғалиевшілдік-пантүрікшілдік», «панисламшылдық» секілді ұғымдармен сабақтас болып шықты [11]. Сол кезеңде Кеңестер Одағындағы мұсылман халықтарының жауапты қызметтегі азаматтарын «антисоветтік» пиғылдағы «пантүріктік» ұйымдарымен байланысы бар деген желеумен айыптау процестері жүрді. Міне осы тұста «сұлтанғалиевшілдіктің» түп-тамыры сонау патшалық заманда-ақ пайда болғандығын дәлелдеуге талпынған А.Аршаруни мен Х.Габидуллиннің еңбегі жарық көрді.

Бұл еңбекте ғасыр басындағы мұсылмандық қозғалыстың азаттық күрестегі алатын орнына назар аударылмай, оның өңі бұрмаланып діндар үстем тап өкілдерінің реакциялық сипаттағы іс-әрекеті ретінде көрсетілді. Осылайша онда мұсылмандық қозғалыстың өмірге келу себептері мен оның тарихының әртүрлі кезеңдеріне оъективті баға берілмеді.

Жарты ғасырдан астам уақыт бойы тарих ғылымы алдымен сталиндік жосықсыздардың, содан кейін волюнтаризм мен субъективизмнің тоқырау идеологиясы мен психологиясының шырмауында болып келді [12].

Соған орай, 30-жылдардан 80 жылдардың соңына дейін жарық көрген еңбектерде [13] мұсылмандық қозғалыс тек қараланумен шектелді.

Орта Азия және Қазақстан халықтарының кеңестік дәуірге дейінгі тарихының аса маңызды мәселелері 1955ж. Ташкентте өткен Біріккен ғылыми сессиясында қаралды. Оның күн тәртібіне қойылған бес мәселесінің бірі «Панисламшылдық пен пантүрікшілдіктің реакциялық мәні және сатқындық ролі» деп аталды. Сессияның шешімдері Орта Азия мен Қазақстанның ғалымдарының зерттеулерінен кейінгі кезеңде де өз әсерін тигізбей қойған жоқ. Оның бір айғағын Б.Сүлейменовтің 1905-1907жж. революцияға арналған еңбегінен аңғаруға болады. Автор «Иттифақ» (Ресей мұсылмандарының одағы») ұйымы жайлы былайша пікір білдіреді: «Халық тілегіне қайшы келетін «Иттифақ» ұйымы Еділ бойын, Орта Азияны, Қазақстанды және басқа шеткері аймақтарды Ресейден бөліп алып, оны империялистік Англияның қолдауына сүйенген Түркияға қосуды мақсат етті. Мұндай ұйымдар татар буржуазиясымен Семейде, Петропавлда, Ақмолада, Верныйда және басқа да қалаларда құрылды» [14].

Дегенмен Кеңес өкіметі тұсында мұсылмандық қозғалыс туралы орынды ой-пікір айтуға деген талпынушылық та байқалады. Мәселен, белгілі ғалым С.З.Зимановтың: «Қазақ интеллигенциясы өмірден туындап отырған бірқатар мәселелерді түсінуі және оны шешу тәртібі мен жолдарына көзқарасы 1914 жылы Петербургте Ресей мұсылмандарының съезінің шақырылу кезінде анық, әрі айқын көрінді. Бұл съезді ұйымдастырушылар... елдің мұсылман жұртшылығына зәру мәселелерді талқылап, Мемлекеттік думадағы мұсылман фракциясына нақты ұсыныстар жасауды ұйғарды. «Айқап» журналы мен «Қазақ» газеті съезге біршама әзірлік жұмыстарын жүргізді және оған өз өкілдерін жіберді» [15], - деген пікірі көңіл аудартарлық. Әсіресе кеңетікимперияның ыдырау кезеңінде жазылған Г.З.Қожахметовтің зерттеу жұмысындағы «мұсылман фракциясы шеткері аймақтардың қоғамдық-саяси өмірінде оңды роль атқарды және жергілікті бұқара халықты азаттық алу үшін ашық күрес деңгейіне көтереді» [16], - деген пікір орынды айтылған.

Соңғы жылдары тарих ғылымының қатаң таптық, партиялық принциптен арылуы мұсылмандық қозғалысты жаңа көзқарас тұрғысынан зерттеуге жол ашты. Бүгінгі таңда мұсылмандық қозғалыс ХХ ғасыр басындағы саяси-әлеуметтік өмірді және ұлттық интеллигенцияның қоғамдық-саяси ролін көрсетуге арналған еңбектерде [17] көрініс тауып, оңды бағаларға ие болуда. Мұндай зерттеулер қатарына М.Қозыбаев, К.Нұрпейсов, М.Қойгелдиев, Ө.Әбдіманапов еңбектерін атауға болады [18]. Бұл еңбектерде біз қарастырып отырған тақырып жете зерттеуге арқау болмаса да, өте құнды мәліметтерге толы. Мәселен, белгілі ғалым К.Нұрпейісов әлеуметтік тегі әркелкі қазақ интеллигенциясы бірінші орыс революциясы кезінде саяси күрес арнасына шыққан либералдық-демократиялық партиялар мен топтардың жағында болумен қатар сол уақытта қоғамдық-саяси қозғалыс ретінде пайда болған ресейлік мұсылмандардың саяси қызметіне де тікелей араласты деген құнды тұжырым айтады. Ал алаштық интеллигенцияға жаңа көзқарас қалыптастыруда үлкен үлес қосқан зерттеуші М.Қойгелдиевтің жуырда жарық көрген «Тұтас Түркістан идеясы және Мұстафа Шоқайұлы» атты еңбегінде: «1905 жылғы ресейлік төңкерістен соң өрлеу алған жалпыресейлік мұсылмандық қозғалыс біріншіден, Мемлекеттік дума деңгейінде түркі және басқа мұсылман халықтарының ең өзекті саяси және әлеуметтік мәселелерін қойып, оларға отаршыл биліктің назарын аударуға мәжбүр етсе, екіншіден, татар, қазақ және басқа мұсылман елдерінің жас, балғын ұлт-азаттық қозғалысының аяғынан тұрып, ержетіп есеюіне қолдау жасап, дем беріп отырды» [19], - деуі аталмыш тақырыпқа жаңа көзқарастың, соны пікірдің қалыптасып келе жатқандығын аңғартады.

Ғасыр басындағы мұсылмандық қозғалыс мәселесі шетелдік тарихнамадан да орын алған. Бұл орайда билікпен келісе алмай шет елдерге кетуге мәжбүр болған зиялы қауым өкілдерінің мұсылмандық қозғалыс жайлы мол мәлімет беретін еңбектерін ерекше атап өтуге болады. Кейінгі кезде олардың кейбірі орыс және қазақ тілдеріне аударылып жарық көре бастады [20].

Кеңестің дәуірге Ресейдегі мұсылман халықтарының тарихы, атап айтқанда олардың азаттық жолындағы қозғалысы поляк ғалымы С.Зенковский еңбегінде қарастырылған. Зерттеуші 1905-1917 жылдары Ресей мұсылмандарының саяси қызметінің нәтижелі болуына исламшылдық өзіндік үлес қосты деп тұжырымдайды. Алайда аталмыш еңбектің «1905 жылғы Қазақстан» деген бөлімінде қазақ өкілдері бірінші және екінші бүкілресейлік мұсылман съездеріне қатыспады, тек үшінші съезге Бөкей Ордасынан Ш.Қосшығұлов қатысты, бірақ оның өзі солтүстікте және шығыста тұратын қазақтардың қалың бұқарасымен байланыста болмады деген жаңсақтыққа жол берген. Шетелдік ғалымдардың еңбектеріндегі мұндай жайттардың жиі кездесуін дерек көздерінің тапшылығы туындап отырса керек.

Тақырыпқа қатысты шетелдік зерттеушілердің ой-пікірлері жайлы мәліметтерді К.Л.Есмағамбетов, М.Т.Лаумулин және Б.М.Сужиков еңбектерінен табуға болады [21]. Соңғы кезде батыс ғалымдарының еңбектерінің аудармалары қазақсатқындық басылымдарда беріле бастады [22].

Ұлыбританияда 80 жылдардың бас кезінде құрылған Орталық Азияны зерттеу қоғамы мұсылмандық қозғалысқа қатысты құжаттар жинаған орыс тілінде бастырып шығарды [23]. Бұл жинақтарға бүкілресейлік мұсылман съездерінің қаулы-қарарлары, «Ресей мұсылмандары одағының» жарғысы мұсылман фракциясының бағдарламасы енген. Жинақтарда берілген алғы сөздерде мұсылмандық қозғалыс шектері аймақтардың мүддесін, құқын қорғау жолындағы азаттық қозғалыстың бір көрінісі ретінде бағаланған. Жалпы батыс зерттеушілері мұсылмандық қозғалысты орыс-проваславиелық империясының үстемдігіне қарсы ұлт-азаттық қозғалыстың формасы деп түсіндіретіндігін өзінің шетелдік тарихи концепцияларды талдауға арналған еңбегінде ғалым Г.Р.Балтанова да атап көрсетеді [24].

Біз қарастырып отырған мәселенің ғылыми әдебиетте баяндалу тарихына жасалған шолу тақырыптың арнайы зерттеу объектісі болмағандығын аңғартады. Осы уақытқа шейін мұндай мәселені арнайы қарауға қажет алғы шарттар да қалыптаса қойған жоқ-тын. Ондай қолайлы жағдай енді ғана туып отыр.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Ғасыр басындағы мұсылмандық қозғалыстың халқымыздың қоғамдық-саяси өміріндегі алатын орнын ғылыми айналымға түспеген құжаттар мен деректер негізінде көрсете отырып, оны жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан бағалау – зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады. Осыған орай зерттеу жұмысының басты мынандай міндеттер қойылып отыр:

• 
  Жалпыресейлік мұсылмандық қозғалысқа қазақ қоғамының тартылу себебін анықтау:
  
• 
  Бірінші орыс революциясы мен 1917 ж. Ақпан революциясы аралығындағы мұсылмандық қозғалыстың сипатына, ерекшеліктеріне, алдына қойған мақсатына талдау жасау, және оған қазақ зиялыларының атсалысуын көрсету;
  
• 
  Бүкілресейлік мұсылман съездерінің өткізілуі және жеке мұсылман партиясы мен парламенттік фракциясының құрылуы секілді тарихи құбылыстардың мәнін түсіндіру;
  
• 
  Мемлекеттік думалардағы фракциясының қызметіне шолу жасау арқылы оның қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік мәселелерін көтерудегі ролін көрсету;
  
• 
  1917ж. Ақпан революциясынан кейінгі кезеңдегі мұсылмандық қозғалыстың жаңа міндеттерін баяндай отырып, қазақ қайраткерлерінің мұсылмандық қозғалысқа қатысын, көзқарастарын айқындау.
  

Зерттеу жұмысының деректік негізін архив құжаттары, баспасөз мәліметтері, бүкілресейлік мұсылман съездерінің қаулы-қарарлары, Мемлекеттік дума материалдары және жарияланған құжаттар жинағын құрайды.

Зерттеу жұмысындағы дерек көзінің келесі үлкен тобы – мерзімді баспасөздер. Дерек ретінде ғасыр басындағы қазақ, татар және орыс тіліндегі басылымдардың материалдары кеңінен тартылды.

«Айқап» журналы, «Қазақ» газеті секілді ұлттық басылымдардан мұсылмандық қозғалыс жөніндегі мол материалдар кездестіруге болады. Мемлекеттік думадағы мұсылман фракциясының қазақ қоғамына қатысты мәселелерді көтеруі және оның ұйымдастырумен өткізілген іс-шаралар жөнінде берілген аталмыш басылымдардағы мәліметтер тақырыпты аша түсуде өз септігін тигізді. Сондай-ақ «Бірлік туы», «Сарыарқа» газеттері бетіндегі тақырыпқа байланысты материалдар да қолданыс тапты.

Ресейдегі тілдес мұсылман халықтарының баспа органы міндетін атқаруға тырысқан, 1883 жылдан И.Гаспринскийдің «Тілде, істе және пікірде бірлік» ұранымен шығарып тұрған «Тәржіман» («Аудармашы») газетінің материалдары да зерттеу жұмысында қолданылды. Әсіресе татар тіліндегі «Үлфәт» («Достық»), «Вакыт» («Уақыт»), «Юлдуз» («Жұлдыз»), «Турмуш» («Тұрмыс»), «Куяш» («Кун»), «Сюз» («Сөз») газеттерінің және «Шура» («Кеңес») журналының материалдары алға қойған мәселелерді шешуге өз ықпалын тигізді. «Тәржіман» газеті мен жоғарыда аталған татар тіліндегі мерзімді басылымдарды шығарушы азаматтар ғасыр басындағы мұсылмандық қозғалысқа тікелей атсалысты. 1905 жылы желтоқсан айынан А.Ибрагимовтың жетекшілігімен Петерборда шығып тұрған «Үлфәт», Орынборда 1906 жылдан Ф.Каримовтың редакторлығымен шыққан «Вакыт» және «Тәржіман» газеттері осы қозғалыстың үні іспетті болды. Сондықтан да бұл мерзімді баспасөздерде мұсылмандық қозғалысқа қатысты материалдар үзбей жарияланып тұрған.

Зерттеу жұмысына орыс тіліндегі «Новое время», «Русская воля», «Речь», «Туркестанские ведомости», «В мире мусульманства», «Известия Всероссийского мусульманского Совета» газеттері де тартылды. Осы орыс тіліндегі басылымдардың ішінде мұсылмандық қозғалыс жөнінде мол мәлімет беретін газет – «Бүкілресейлік мұсылмандар Кеңесінің» атқару комитетінің органы «Известия Всероссийского мусульманского Совета».

Жұмыстың мазмұнын ашуға тікелей қатысты деректер сол тарихи кезеңде-ақ кітап етіп шығарылған Ресей мұсылмандары съездерінің қаулы-қарарларынан да алынды. Атап айтқанда, 1906 жылы Қазан қаласында «Ағайынды Каримовтар» баспаханасында, жарық көрген «Ресей мұсылмандарының үшінші жиылысы» және 1917 жылы Мәскеуде шыққан «Бүкіл Ресей мұсылмандары съезінің қарарлары» секілді татар тіліндегі сирек басылымдар ғылыми айналымға тікелей тартылды. Мұсылман фракциясының мүшелері және олардың көтерген мәселелері жайлы нақты беретін Мемлекеттік думалардың материалдары пайдаланылды. Зерттеу жұмысын жүргізуде ұлттық мәселелер мен қозғалыстарға қатысты жарияланған құжаттар жинағы да назардан тыс қалмады.

Диссертация тақырыбын аша түсуге И.Гаспринский («Из наследия». Симферополь, 1991), А.Ибрагимов («Собих-е содих». Спб,: 1906), Г.Исхаки («Идель-Урал». Казань, 1991), З.Валиди («Воспоминания». Уфа, 1994), Ә.Бөкейханов («Шығармалар», Алматы, 1994) секілді қайраткерлердің еңбектерінен алынған деректер де кеңінен арқау болды. Осы жерде Ә.Тәкенов пен М.Қойгелдиев сынды ғалымдардың құрастыруымен Түркияда шыққан «Мұстафа Шоқай. Мария Шоқай. Естеліктер» (Стамбул, 1997) атты кітаптың зерттеп отырған мәселенің беймәлім тұстарын ашуға өз септігін тигізгенін ризашылықпен айтып өткен жөн.

Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Зерттеу методологиясы объективтілілік, тарихилық, жүйелілік және даму сияқты ғылыми таным принциптеріне негізделеді, сондай-ақ ХХғ. басындағы тарихи кезеңді мүмкіндігінше объективті тұрғыда түсіндіруге бағытталған, әрі жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан жазылған еңбектер басшылыққа алынды.

Зерттеу жұмысының практикалық маңызы ұлттық езгіде болған халықтардың, соның ішінде қазақ халқының Ресей империясының отаршылдық саясатына қарсы ғасыр басындағы азаттық күресіне байланысты зерттелген еңбектердің қатарын толықтыра түседі. Сондай-ақ ХХ ғ. басындағы қазақ қоғамының тарихи жағдайын терең түсінуге жол ашады. Сондықтан да ізденіс нәтижелерін Қазақстанның ХХғ. басындағы саяси-әлеуметтік тарихына арналған монографияларда, арнаулы курстар мен семинар сабақтарында пайдалануға болады.

І.МҰСЫЛМАНДЫҚ ҚОЗҒАЛЫСТЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ

ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫ
1.1. Қазақ қоғамының мұсылмандық қозғалысқа тартылу себептері
ХХғ. басындағы патшалық Ресей көп ұлтты мемлекет еді. Империяда үстемдік етуші «великоростар» бүкіл халықтың 43,3%-і болатын. Егерде оған украиндар мен белорустарды қоссақ 65,5%-ке дейін жететін. Ал қалған халықты империяның шеткері аймақтарындағы ұлттар мен ұлыстар құрайтын. Олардың көпшілігі мұсылман дініндегілер еді. Мұсылман халықтары ғасыр басында 30 миллионға жуық болса, оның 5 миллионнан астамы қазақтар тұғын [25].

Сан жылдар бойы татар, башқұрт, қазақ, өзбек, азербайжан т.б. түркі тілдес және өзге де мұсылман халықтары Ресей империясының қол астында орыс отарлаушыларының теперішін бірге бастан кешіп, тағдырдың ауыр тауқыметін бірге тартты. «Мұсылмандардың ым-жымын білдірмей, мүмкіндігінше көзін құрта беру керек» [26], - деген құйтырқы саясатты ұстаған патша үкіметі ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғасыр басына қарай озбыр отаршылдық саясатын онан әрі үдете түсіп, шеткері отар аймақтарды толық игеруді бұрыңғыдан да қарқынды жүргізді. Шеткері аймақтарға 1861ж. 18 ақпандағы реформадан кейінгі кезеңде жүргізілген қоныс аудару саясаты да соның бір көрінісі еді. Қоныс аудару саясаты, біріншіден, метрополиядағы аграрлық шиеленісті шешуге бағытталса, екіншіден қоныс аударушылар арқылы шеткері аймақтарда патшалық биліктің сенімді тірегін қалыптастыруды, сөйтіп ондағы отаршылдық билікке қарсы күштерді біржолата құртуды көздеді. Осылайша шаруалар жаңа жерлерге, соның ішінде қазақ жеріне де қоныс аудартыла бастады.

1867-1868 және 1886-1891 жылғы қазақ елін басқаруға арналған заңдар қазақ жерін орыс мемлекетінің меншігі деп жариялап, оған ішкі Ресейден келіп қоныстанушыларға кең жол ашып берді. Орыс, украин және басқа да халықтардың қазақ жеріне қоныстануы ХІХ ғ. 80-жылдарына қарай тұрақты құбылысқа айналды. Сол жылдары орыс әкімшілігі чиновниктерінің арасында Сырдария әскери губернаторы Гродековтың «Түркістандағы әрбір жаңа орыс қонысы орыс әскери батальонына барабар» деген сөзі кең тарады. Тек 1885 жылдан 1893 жылға дейін Ақмола облысының байырғы халқының иелігіндегі 251 779 десятина жер тартып алынып, 10940 ер адамы бар жаңа қоныс тебушілердің 24 селосы құрылды [27]. Жетісу облысында 1895 жылға дейін 33569 тұрғыны бар 63 шаруалар поселкесі пайда болды [28]. 1893-1905 жылдар аралығында Торғай, Орал, Семей, Ақмола облыстарынан 407 4180 десятина жер қазақтар иелігіне алынып, ол жерлерде 563 қоныс аударушылар учаскесі құрылды [29]. Оның үстіне өткен ғасырдың 70-90 жылдарында Шығыс Түркістаннан қоныс аударған ұйғырлар мен дүнгендерге Жетісудан 100 мың десятинадан артық жер бөлінді [30].

1896 ж. шаруалар қоныс аударуды жүйелілікпен жүзеге асыратын әкімшілік – Қоныс аудару басқармасы құрылды. Қазақстан аумағында Торғай-Орал, Ақмола, Сырдария және Жетісу аудандық Қоныс аудыру басқармалары ғасыр басында ашылып, өз қызметіне қарсы бастады.

Қазақ даласына орыс шаруаларына дейін алғаш казактар енген еді. Олар алғашқы отарлаушылар ретінде орыс ықпалын жүргізудің ізары болды. Орынбор өлкесінде 533 мың, Оралда 235 мың, Сібір шебінде 164 мың, Жетісуда 59 мың казактар қанды семсерін қазақтар үстіне төндірді [31]. ХХ ғасыр басында Орал казактары – 6,4 млн. десятина, Сібір казак әскері – 5 млн. десятина, Орынбор казак әскері – 7,4 млн. десятина, Жетісу казак әскері – 610 519 десятина жер иемденді [32].

1867 жылы қазақтар Қазақстан халқының 81,8%-ін, орыстар 11%-ін құрады [33]. Қоныс аударушылардың басым көпшілігі қазақ жеріне құр алақан келді. Мәселен, Ақмола облысындағы қоныс аударушылардың 80%-іне жуығының мал-мүлкі түгіл, жер игеретін құрал-саймандары да болмаған [34]. Үкімет орындары қоныс аударушыларға түрлі жеңілдіктер жасап, артықшылықтар берді. Оларға қазақтардың құнарлы, сулы жерлері кесіліп берілді.

Қоныс аудару саясаты қазақтарды ең жақсы деген жайылымдар мен қыстаулардан айырып, дәстүрлі мал шаруашылығына үлкен зиян тигізе бастады. Қазақстанның далалық облыстарында 1880-1905 жылдар аралығында қой мен ешкі саны 24,9 процентке, ал жылқы саны 4,1 процентке кеміген [35].

Қазақтардың құнарлы жерлерден айырылуы, оның егіншілік мәдениетінің дамуын тежеді. Көшпелі қазақтардың қосалқы түрде шұғылданып келе жатқан егіншілігінің даму негіздерін толығымен жойып жіберді [36]. Бұл жөнінде белгілі ғалым, қазақ жері мәселесінің білгір Т.Шонанұлы: «Отаршылдар саясатының қазақ шаруасының өзгеріліп келе жатқан бағытына жалпы тигізген әсері егіншілікке айналуды кешендету болды, иәки тіпті өмірінше егін салмастай қылу болды» [37], - деп көрсетеді.

Отаршыл әкімшілік Шу өзені алқабы мен Сыр бойында және Жетісу егіншілікпен шұғылданып, отырықшы тұрмыс кешкен қазақтардың игерген жерлері қоныс аударушылар пайдасына алу үшін, қолдан суаратын ирригациялық жүйелерді де қиратты. Нәтижесінде қазақтар ондай жерлерді тастап кетуге мәжбүр болды. К.Паленнің деректеріне қарағанда, жергілікті әкімшілік чиновниктері бір Жетісудың өзінде ғана 30 мыңнан астам халқы бар 5100-ден аса отырықшылдық ошақтарын қиратқан.

Жоғарыда көрсетілген деректердің өзі-ақ отарлау саясатының прогресстік сипаты болды деген қағиданы жоққа шығарады. Ғылыми әдебиеттерде кең тараған «орыс шаруаларын қоныстандырудың нәтижесінде қазақтар егін алуды, шөп шабуды үйренді, отырықшылдық пайда болды, өлкедегі өндіріс күштердің дамуы жеделдеді» деген бір жақты тұжырым шындыққа мүлде жанаспайды. Керісінше, патша өкіметінің отаршылдық саясаты қоғамдық прогресті тежеді; өндіріс күштердің дамуына тұсау салды; қазақ халқы тарапынан қарсылық туғызып, олардың аман қалу жолындағы күресін күшейтті. Т.Седельниковтың дерегі бойынша, қазақтардың қоныс аударушылармен қақтығыстары ғасыр басында жиілене түсіп, Ақмола, Семей, Жетісу облыстарында әскери жағдайлар енгізіп тұрған. Қалған облыстардың уездерінде күшейтілген күзет істеген.

Ресей империясы тарапынан отар елдерді саяси және экономикалық қанау күшейе түсті. Шет аймақтардағы ауылшаруашылық шикізатымен метрополиялық өнеркәсіп өнімдері айырбасында тепе-теңдік сақталмады, отар елдері сауда-саттық көзіне айналдыру барған сайын дамыды. Метрополия тарапынан оларға өсім түсіретін товар ретінде қарау дағдыға айналды. Қазақстанның өнеркәсібі тек шикізат өңдеуге негізделді. Соның нәтижесінде тері өңдеу, май шайқау секілді заводтар ғана жұмыс істеді. Өлкенің орасан зор табиғи байлығы мен ауылшаруашылық шикізат көздерінің молдығына қарамастан өнеркәсіптің дамуы барынша төмен деңгейде болғандығын төмендегі статистикалық деректер көрсетеді: 1913 ж. Қазақстан территориясында (Сырдария мен Жетісу облыстарын қоспағанда) Ресей империясы өнеркәсібінің 3,76%-і ғана жұмыс істеді. Онда барлық жұмысшылардың 1,78%-і ғана еңбек еткен. Бұл өндіріс орындары империядағы бүкіл өнімнің 0,96%-ін ғана шығарды. 197 тау-кең өнеркәсібі орындарында 18 мың адам жұмыс істеді, ал темір жолдарда 20 мыңға жуық жұмысшылар мен қызметшілер еңбек етті. Өндіріс орындарындағы қазақ жұмысшыларының негізгі бөлігін күйзеліске ұшыраған жатақтар мен батырақтар құрады. Тек Ақмола, Көкшетау және Атбасар уездері бойынша тау-кен өнеркәсібіне күн көріс қамымен кеткен жатақтардың саны 2222 отбасы құрады. Қазақтар онда негізінен маманданбаған еңбек түрлерімен шұғылданды. 1905 жылы қарсаңында қазақ жұмысшылары сан жағынан мардымсыз болды.

«Әлеуметтік-саяси сатыда орыс жұмысшыларынан төменгі дәрежеде тұрған, сан жағынан тардымсыз қазақ жұмысшыларының да, шаруашылыққа жарамды құнарлы жерлерінен айырылған қазақ шаруаларының да қоғамдық санасын билеген ой – әлі қалыптасып үлгермеген қазақ буржуазиясы мен «пісіп жетілмеген» қазақ феодалдарының таптық езгісінен құтылу емес, өз атамекенінде саяси құқығынан айырып, шаруашылығын терең даңдарысқа әкеліп тіреп, өздерін экономикалық кіріптар еткен орыс әкімшілігінің орнатқан құлдық тәртібінен құтылу еді. Басқаша айтқанда, отарлық тәуелділіктегі қазақ қоғамында таптық санадан гөрі ұлттық сананың тезірек пісіп жетілуіне қолайлы алғы шарттар басым түсіп жатты» [38].

Құрылымдық жағынан және жұмыс істеу сипаты тұрғысынан патша өкіметінің отарлық саясатына әбден бейімделген басқару аппараты қазақ елін талап-тонаудың басты ошағына айналды. Барынша орталықтандырылған мемлекеттік аппарат тек орыс өкілдерінен тұрды. Қазақтар ең төменгі болып саналатын, болыстық деңгейдегі басқару жүйесіне ғана тартылды.

Әскери қызметтегі адамдардан тұрған облыстық және уездік басшылықтың жергілікті халықты басқарудағы құқығы өте үлкен болатын. Олар осы құқығын пайдаланып жергілікті халыққа зорлық-зомбылық жасап, қианатшылыққа жол беріп отырды. Бұл жөнінде Г.Сафаров былай деп жазды: «Ресей самодержавиесі» жергілікті ерекшеліктерге байланысты сәл-пәл өзгеріп Түркістанға өзінің әкімшілік-полициялық аппаратын қоса алып келді. ...Мұнда орыс дворяндары мен әскери қызметшілерінің резервтегі бюрократиялық тобы ағылып келді. Бұлар мұнда ойларына келгенін істеді, зорлық-зомбылықта шек болмады, пара алды, тонады, талады. ...Жергілікті халықты жуасыту аса зұмдылықпен жүргізілді. Бұлар тікелей патша әскерінің сүңгісінің күшіне сүйенді. Олар өлкені, осындағы экономикалық өмірді қалауынша билеп-төстеді [39].

Қазақтар ақшалай алым-салықты да көп мөлшерде төлеп отырды, одардың мөлшері түрлі уақытта әртүрлі болды. 1867-1869 жылдардағы «Уақытша ережелер» бойынша Түркістан генерал-губернаторлығының мал өсірушілерінен алынатын түтін салығы 2 сом 75 тиын мөлшерінде, ал Орынбор және Батыс-Сібір генерал-губернаторлығының мал өсірушілерінен 3 сом мөлшерінде белгіленді. 1886-1891 жылдардағы «Ереже» бойынша 4 сомға дейін жетті. Оның үстіне қазақ жеріне земство енгізілмесе де «земский сбор» алынды [40].

Ресей империясының қол астындағы мұсылман халықтары рухани жағынан да қанауға ұшырады. Отарлаушылар олардың мемлекеттік рухын қалайда жою ниетінде, оянып келе жатқан ұлттық санасын тұмшалап, тілінен, дінінен, дәстүр-салтынан айыру бағытындағы ұйымдастырылған шараларды іске асыруға ұмтылды. Алдымен мұсылман халықтарын түгелдей шоқындырып, орыстармен кіріктіріп жіберу мәселесіне шешуші мән берілді.

Қасиетті Синодтың ұйымдастыруымен 1865 жылы «Православиялық миссионерлік қоғам» құрылды. 1869 жылы Қазан қаласында қоғамның І съезі өтіп. оның жарғысы қабылданды. Қабылданған жарғыда «Православиялық миссионерлік қоғамның» басты мақсаты – Ресей империясында тұратын христиан еместерді православиеге көшіру (шоқындыру) және шоқынғандар арасында христиан өмірінің әдет-ғұрпын нығайта беру керектігі баса көрсетілді.

«Православиялық сиссионерлік қоғам» құрыла салысымен өз алдына қойған мақсатын орындауға құлшына кірісті. Қоғам құрылғаннан кейінгі 15 жыл ішінде бүкіл империя көлемінде 86 мың, ал 1881-1864 жылдар аралығында 129 мың адам православиеге өткерілді [41]. Бұл қоғамның мұндай «табысқа» қол жеткізуі 1880ж. Қасиетті Стнодтың оберпрокурорлығына «тек мұсылмандардың ғана емес, бүкіл адамзат мәдениетінің қорқынышты дұшпаны» саналған К.П.Победоносцевтің тағайындалуымен де байланысты еді.

Түркістан өлкесіндегі оқу-ағарту жұмысын өркендетуге үлкен үлес қосты деп дәріптеліп келген Н.П.Остроумов «Праволавиялық миссионерлік қоғамның» 20 жылдығы қарсаңында, көшпелі халықтар христиан діні мен мәдениетін қабылдауға қабілетті ме деген мәселе төңірегінде ой қозғап, миссионерлердің басты назарын қазақ даласы мен Түркістан өлкесіне бұруға шақырып, былай деп жазады: «Ресей боданы, азиялық көшпенділердің адамгершілік, мәдени жағынан өрлеуі және православиялық орыс халқымен бірігуі үшін христиандықты қабылдаудан басқа жол жоқ. Мұнсыз азиялық көшпенділер төменгі даму деңгейінде қалып, мұсылмандыққа және ламанизмге тартылып, мемлекеттің табиғи дамуын тежеп, оның болашақтағы саяси біртұтастығы мен құдіреттілігіне қауіп төндіреді».

Христиан дінін қазақтар арасында насихаттау өлкеде миссионерлік қоғамның бөлімшелері ашылған соң кең өріс ала бастады. Қазақтарды шоқындыру ісін қолға алған миссионерлік ұйымдар өлкеде алғаш ХІХғ. соңына қарай құрылды. 1882ж. Томск өперхиясы шегінде құрылып, 1895ж. дербес етіп бөлінген «Қырғыс православиялық миссиясының» ғасыр басында Семей облысында – 5, Ақмола облысында 3 жергілікті бөлімшесі болды [42].

«Православиялық миссионерлік қоғамның» басшысы, Мәскеу метрополиті Владимир жергілікті епископтарға түз халықтары арасында христиан дінінің насихатталуын жіті қадағалауды ескертіп отырды. Оның 1899ж. 28 мамырдағы ұсынысы бойынша Түркістан епископы өлкеде миссионерлік қоғамның комитеттерін ашуды қолға ала бастады. Соның нәтижесінде 1901ж. 11 қарашада Верный қаласында ресми түрде епархиялық комитет құрылып, оған қаланың бас көтерер чиновниктері мен әскери адамдары, көпестер енді [43].

Қазақ облыстарында үкімет орындары христиан дінінің жағдайын нығайта түсу мақсатында шіркеу, монастырь, приходтар салу үшін жер және қаржы бөліп отырды. Сонымен бірге христиан дінін қабылдағандарға түрлі артықшылықтар жасап, оларға қолдау көрсететіндігін де танытты. Православиеге өткендерге жәрдем ақша бөліп отырды. Патша үкіметі жәрдем ақшаның мөлшерін белгілеуді жергілікті әкімшілік орындарының өз еркіне берді.

Орыстандыру, шоқындыру ісі жер мәселесімен де тығыз байланыстырылды. Мәселен, генерал-губернатор Колпаковский қоныс аударған орыс шаруаларын қазақтар арасына село етіп қоныстандыруға көп көңіл бөлді. ХЪристиан дінін қабылдағандарға орыс мұжықтарына берілетін жеңілдіктерді де жасауға тырысты. Бұл жөнінде орталыққа ұсыныстар да жасады.

Патша өкіметінің өлкеде шоқындыру, орыстандыру саясатының іске асу барысы жайын белгілі қазақ зерттеушісі Қ.Кемеңгерұлы «Қазақ тарихынан» атты еңбегінде былайша аңғартады: «Қазақты шоқындыру саясаты туды. Мұны орындау үшін ел арасына миссионерлер шыға бастады. Бұлардың ісі ұлттыққа зияндығы сезіле бастаған соң, Қазақтар қарсы құрал қылып, исламға өте бейімделді. ...Дүниеге қызығып шоқынған орыс қалаларындағы қазақ жұмыскерлерден, ашаршылық жылдарда өлім халіне жеткендерден, рудан пана таба алмай тығылған ғашық жарлардан бірен-саран шоқынғандар болды [44].

Қазақтар арасында жүргізілген шоқындыру саясаты барасында бүтін бір ауылдардың христиандықты қабылдап, орыс селоларымен сіңісіп кету жағдайлары да болды [45]. Бірақ мұндай құбылыс тым сирек кездесетін. Православиеге өтіп, орыстануға ұшыраған ауылдардың азаматтары аты-жөнін өзгертіп, орыс фамилияларын қабылдағанмен қазақ салтын тастамай, ішінара өз діндерін ұстап келген. Оларға орыстың әдет-ғұрпы мен салты және тілі толық сіңе алмады. Том губерниясына қарасты Бииск уезіндегі Шарғы деген жерден «Қазақ» газетіне жолдаған шоқынған ауыл азаматының хаты осы жағдайды айғақтай түседі.

Кезінде христиандықты қабылдаған қазақтар уақыт өте келе өз діндеріне өтіп, қазақ ауылдарына оралып та жатты. Міне, сондықтан да жергілікті әкімшілік орындарының чиновниктері бодандыққа айналған бұратаналардың рухани болмысына терең бойлап ену үшін миссионер ғалымдардың алдына ол елдің дінін, тілін, әдебиетін, фольклорын, әдет-ғұрпын, салт-санасын, тарихын, этнографиялық, психологиялық ерекшелігін жан-жақты терең меңгеруді – басты шарт ретінде талап етті. «Шығыстану қоғамының міндеті, - деп хат жолдайды 1881 жылы Түркістан әскери округі комендантының көмекшісі, патша генералы Мациевский Ташкентте жұмысқа кірісе бастаған Шығыстану қоғамының мүшелеріне, - Шығысты зерттеу емес, Шығыс халықтарын орыстандыру» [46]. Миссионер ғалымдар миссионерлік идеяны насихаттау үшін христиан дінінің қасиетті кітаптарын бұратана халықтардың тіліне аудару мәселесімен шұғылданып, 1860 жылдан ХХ ғасыр басына дейін қазақ тіліне мұндай 72 кітапты көп тиражда бастырып, таратты. Бұл істе Қазан қаласындағы рухани академияның жанында 1847ж. миссионерлік мүддені көздеп құрылған «Аудармашылар комитеті» негізгі орталыққа айналды. «Аудармашылар комитетін» белгілі миссионер, шығыстанушы Н.И.Ильминский басқарды.

Бұратана халықтарды орыстандыру жолындағы патша үкіметінің айла-әрекеттерінің бірі – мұсылман халықтарын ғасырлар бойы қолданып келе жатқан араб графикасы негізіндегі жазуын қолданудан шығару болатын-ды. Араб жазуын мұсылман халықтарының қолдануын қалайда ығыстырып, оның орнына кириллицаны енгізуді жүзеге асырып қалуда Н.И.Ильминский, Н.П.Остроумов секілді миссионер ғалымдар белсенділік танытып жатты. Н.И.Ильминский пікірінше, алфавит қай уақытта да дінмен бірге қабылданған. Мәселен, Батыс Европа латын алфавитін латын шіркеуі, орыстар грек алфавитін славян шіркеуі арқылы қабылдаған. Татарлар да өзге мұсылман елдері тәрізді араб жазуын ислам дінінің таралуына байланысты көшкен. Араб жазуы – оларды ислам дінімен байланыстырушы үлкен құрал. Сондықтан, оның ойынша, түркі халықтарының жазуын орыс алфавитін енгізу арқылы «екі қоянды бір оқпен өлтіруге болады». Біріншіден, оларды мұсылман дінінен айыруға болады, екіншіден, біртіндеп православие дініне көшіруге болады. Бұл мәселеге миссионерлердің де, үкіметтің де ерекше мән беруінің басты себебі осында жатса керек.

Н.Ильминский бұратана халықтардың ғылым-білімге ұмтылған Ы.Алтынсарин секілді бірлі-жарымды талантты жастарын өзінің миссионерлік идеясын жүзеге асыру жолында пайдаланып қалуға тырысты. Түркістан генерал-губернаторы фон Кауфман өлкедегі оқу-ағарту жұмысын «дұрыс» жолға қою мәселесінде миссионер-педагог Н.И.Ильминскиймен кеңесіп те отырған. Тіпті оны Түркістан өлкесіне жіберу туралы өтініштер де жасаған. Өз кезегінде Н.И.Ильминский генерал-губернаторға өлкедегі оқу-ағарту ісін біртіндеп, аса сақтықпен миссионерлік жолға түсіру керектігін ұсынған болатын.

Миссионер-ғалымдардың тікелей араласуымен Халық ағарту министрлігі 1870ж. 26 наурыздағы ережеге сәйкес оқу-ағарту ісін мұсылман халықтарын рухани құлдыққа түсіру арнасына бұрған еді. Бұл ереженің әзірленуі барысында жергілікті әкімшілік орындарының ұсыныстары ескеріліп, Н.И.Ильминскийдің жүйесі басшылыққа алынған-ды. «Міне сол мерзімнен бастап «мұсылман тұқымына және оның өркениетіне» қарсы оқу-ағарту ісін бүркемеленген күрес басталды. Бұл күрес екі бағытта жүргізілді: біріншісі – мұсылмандық оқу жүйесіне соққы беріп, оның дамуын тежеу бағыты, келесі екінші бағыт – мұсылмандарды орыстандырып, орыстармен сіңістіріп жіберу міндетін атқаратын орыс-түземдік аралас мектептерін ашу» [47].

Осы ережеге сәйкес мұсылмандық оқу орындарына орыс тілін оқыту міндетті болды. Отаршыл әкімшілік сауаттылықтың өлшемі орыс тілінде оқу және жазу деген көзқарасты қалыптастырды. Ал түркі тілдес халықтардың өз жазу-сызуы сауаттылық өлшемі болып саналмады [48]. Мектеп, медреселер ашуға орыс тілі мұғалімдері болған жағдайда ғана рұқсат берілді. Түркияда, Бұқарада және басқа да Шығыс елдерінде білім алып қайтқандарға империя көлеміндегі мектеп, медреселерде ұстаздық етуге тиым салынды. Сонымен бірге мұсылмандық оқу орындарында балаларын оқытқысы келгендердің бәрінің оқу орны бастықтарынан бұл үшін берілген үлгіде рұқсат алған куәлігі болуға тиіс еді. Мұндай куәлік үшін 50 тиыннан алым алынатын. Оқытуға рұқсат беретін куәлік алудан бас тартып, балаларын мектептер мен медреселерге өз бетімен берген адамдарға бірінші жолы 10 сом, екінші жолы 30 сом айып төлеттіретін, ал үшінші ретте ондай адамдар 5 тәуліктен 15 тәулікке дейін тұтқынға алынып, одан әрі балаларын мұсылман оқу орындарына оқытуына тиым салынатын.

ХІХғ. соңына қарай мұсылмандық оқу орындарын жоғарыдағы ережеге сәйкес қатаң бақылауға алу жөніндегі нұсқаулар барлық шет аймақтардағы әкімшілік орындарына жөнелтіле бастады. Мұсылмандар бұл ережеге мойынсұнғысы келмегенге ел арасында жазалаушы отрядтар жіберілді. Сол кезеңдегі үкімет орындарының осындай іс-әрекеті жөнінде «Вакыт» газеті 1906ж. 18 мамырдағы санында, былай деп жазды: «Мұсылмандар үкіметтің бұл ұйғарымын орынсыз, әрі зорлық ретінде санап, оны орындаудан бас тартты. Сол мезетте-ақ дөрекі жарлық берілді. Қазан губернаторы Скарятин әскери күшпен губерниядағы мұсылман елді мекендерін аралап, жүздеген мұсылмандар тұтқындалды. Оның біразы жер аударылды, каторгалық жұмысқа жіберілді. Ақмолада болса, генерал-губернатор жергілікті архиреймен бірге Көкшетау қаласындағы шіркеу алаңына өңірдегі қазақтар мен татарлардың бір тобын жинады. Ол жиналған топқа православияны қабылдауды ұсынып: «Осы күннен бастап шариғатпен емес, орыс заңымен өмір сүресіңдер» - деп айтқан. Сухотин бұл үкімге бағынбаған Көкшетау молдасының куәлігін алып, Сібірге жер аударды» [49].

М.Дулатов 1929ж. ОГПУ тергеушісіне берген жауабында патша үкіметі қазақтарға өздері жинаған қаржыға мектептер ашуға тиым салып, мектеп үйін тұрғызуға әрекет жасағандарды, мысалы Көкшетау молдалары Науан хазірет пен Ш.Қосшығұловты Якут облысына жер аударғанын айтқан. М.Дулатовтың бұл айтқаны жоғарыда «Вакыт» газетінде берілген мәліметті толықтырып, нақтылай түссе керек.

Науан хазірет теген атпен бүкіл қазақ даласына танымал болған Наурызбай Таласов жайлы Ә.Бөкейханов «Қазақтар» атты мақаласында былай дейді: «Жастайынан жоқшылық тауқыметін тартып өскен Наурызбай орыстың Ломоносовы Мәскеуге оқу іздеп барғаны сияқты, Бұқараға барып, 15 жыл оқып, мұсылмандықтың қыры мен сырын меңгерді. Өзінің ерекше дарыны арқасында тамаша жетістіктерге қол жеткізді. Бұқарадағы жоғарғы діни оқу орнында ұстаздық етіп жүрген Наурызбайды арнайы делегация жіберіп, өз елі шақыртып алды. Халық қалаулысы Наурызбай Таласов елі Науан хазірет деп басына көтерген азамат еді» [50].

Қазақ балаларына мұсылмандық білім беру үшін Көкшетау қаласында медресе ашқан осы Н.Таласов болатын [51]. Орыс әкімшілігіне мұсылмандықты уағыздап, қазақтардың орыстануына қарсы тұрған Науан хазірет сияқты азаматтар кедергі көрінді. Сол үшін де ондай адамдардан тезірек құтылу мақсатында жер аудару секілді әрекеттерге барды. Науан хазіреттей еліне құлшына қызмет еткен азаматтар қазақ даласында аз емес еді. Соның бірі – Ш.Қосшығұлов. Ол Науан хазіреттің ізбасары ретінде қазақтардың мүддесін қорғап, әскери-саяси режимге қарсы шықты, қоныс аудару саясатын айптады. Науан хазіретпен бірге жер аударылған Ш.Қосшығұловты әкімшілік орындары халықтың талап етуімен босатуға мәжбүр болды.

Орыстандыру мен халықтарды ассимиляциялауды көздеген орыс-түземдік мектептерін ашуда бүкіл мұсылмандарды бір-бірінен ажыратып, араластырмау да ескерілген-ді. Бұл жайла мұсылмандық қозғалысқа тікелей атсалысқан қайраткерлердің бірі А.Салихов: «Бөліп алда, билей бер» саясаты нәтижесінде «орыс-қазақ», орыс-башқұрт және т.с.с. аралас мектептер ашылды. Бұлайша бөлу олардың қарсылық көрсету күшін әлсіретіп, орыстану процесін жеделдете түсетін», - деп жазып аралас мектептердің саяси астарын ашып көрсетеді.

Осылайша отарланған халықтарды орыстандырудың шешуші кілті, құралы ретінде аралас мектептерге басты назар аударылды. Патша өкіметі түз халықтарына мектептер ашқанда, оларды сауаттандырып, ғылым-білімге тарту үшін емес, керісінше өздерінің күнделікті саяси-әлеуметтік мұқтажына қызмет ететін төменгі дәрежедегі қызметкерлер даярлау мақсатымен ашып отырған. Түзем (орыс-қазақ) мектептерінің көп дамыған жерлері қалалар Ақмешіт, Қазалы, Ташкент, Қостанай, Қызылжар, Верный, Пішкек, Қапал) мен ірі темір жол станциялары болды. Бұл мектептерде орыс, қазақ балалары қатар оқыды. ХХ ғ. басына қарай 4 жалдық түзем мектебі, гимназия әр жерден-ақ ашылып, онда оқыған қазақ балаларының саны өсе түсті [52].

Патшалық Ресейдің жалдамалы жандайпаштары бүкіл империяны мекендеген ұлттар мен ұлыстардың патша өкіметінің саясатына наразылығын ауыздықтаудан сан қилы әрекеттер жасап. оның ішінде халықтар арасында алауыздық туғызу саясатын жүргізіп, бір-біріне айдап салып, олардың бірігіп күш қосуына тосқауыл жасауға тырысты. Бұл істе миссионерлер алдымен қазақтарды татарлардың рухани әсерінен бөлектеп ұстауды, араластырмауды мақсат етіп қойды. Себебі, татарлар қазақ арасындағы мектеп, медреселерде сабақ берді, дін таратты. Қазақтар арасында татарларға қарағанда ислам діні осалдау болып, өздерінің күнделікті тұрмысында ата-баба жолы әдет-ғұрпы, салт-сана дәстүрі басым жатты. ХІХ ғ. 60-жылдары Ш.Уәлиханов өзінің «Сахарадағы мұсылмандық туралы» атты еңбегінде бұл жайлы: «Мұсылмандық әзірше біздің сүйегіміз бен қанымызға сіңіп бола қойған жоқ. ...Татар молдаларының, Орта Азиялық ишандар мен өздерінің діни ілімін уағыздаушылардың ықпалымен біздің халық барған сайын жалпы мұсылмандық кейіпке түсіп келеді» [53], - деп жазған болатын. Қазақ халқының діни нанымындағы осы ерекшелікті сезінген миссионер ғалымдар өз мақсаттары жолында пайдалану үшін әрекет ете бастады. Алайда, бұл кезеңде А.Байтұрсынов айтқандай «қазақ дінге нашар күйден өткен, енді қазақты басқа дінге аударамын деу құр әурешілік» еді [54].

Әйтсе де миссионерлер, мысалы Н.И.Ильминский, 1860 жылдары «қазақтар мұсылман емес», «шамандар» оларды православиеге өткеру оңай деп үкіметті нандыруға тырысып бақты. ХХғ. басына қарай бұл істі В.Череванский жалғастырып, қазақтарды дінсіз халық ретінде көрсетіп, оларды православиеге көшіруді ұсынып жатты [55].

«Метрополия отарлау процесі барысында православиялық Ресейге қарсы ислам дінінің қорғаныс-ұйытқылық, рухани қарсылық ұйымдастырушы күш міндетін атқаратынын жақсы түсінді. Сондықтан да ислам дінінің түркі халықтары өміріндегі ықпалын алдымен әлсіретіп, соңынан жоюға үлкен ынта қойды». Патша үкіметі 1868ж. қазақтарды Орынбор муфтилігінен шығарып тастағанда, болашақта қазақтар христиандықты қабылдайды деген үмітте болды. 1868 жылы «Уақытша Ереже» бойынша мұсылман дін басыларының құқтары мен артықшылықтарына шек қойылды. Діни істер Орынбор діни жиналысының қаралуынан алынып, азаматтық әкімшілікке берілді. Мешіттер, мектептер мен медреселер салуға бақылау орнатылды. Әрбір болыста сайланып қойылатын, әскери губернатор бекітіп, босатып отыратын бір ғана молда болуына рұқсат етілді. Вакуфтардың болуына тиым салынды.

Қазақ жерін отарлаудың алғашқы кезеңінде патша өкіметі жергілікті халықтың «дініне еріктік» беру бағытын ұстағаны мәлім. Ол негізінен жергілікті феодалдық топ өкілдерінің сеніміне ие болып, отарлық саясатты онан әрі тереңдете жүргізу мақсатында жасалған айла, әрекет болатын. Сондықтан да патша үкіметі қазақ даласында мешіт, медреселер салып, қазақтардың діни істерін Орынбор муфтилігіне қаратып, ислам дініне еш қарсы келмейтінін, керісінше қолдау көрсететіндігін танытып, қалуға тырысқан еді. Мұны қазақ жаласындағы ислам дінінің жалпы жағдайымен арнайы шұғылданған чиновниктердің әкімшілік орындарына беріп отырған мәліметтерінен аңғаруға болады. Далалық генерал-губернаторға берілген осындай мәліметтердің бірінде: «Біздің даладағы үстемдігіміздің бастапқы кезеңіндегі саяси мүддеміз қырғыздарда және бүкіл Орта Азияда олардың дініне қол сұғылмайтындығы жөнінде сенім қалыптастыруды талап етті. Ол өз жағымызға хандар мен сұлтандарды және даладағы ықпалды адамдарды тартуға тікелей байланысты болды. Соған орай үкімет орындары алғашқыда исламға төзімділік танытып қана қойған жоқ, оған қамқоршылық та көрсетті», - делінген.

Патшалық өкметінің ислам дініне деген мұндай саясаты Түркістанның алғашқы генерал-губернаторы Кауфманның іс-әрекетінен де айқын көрінеді. Ол өлкеде мұсылмандарының «үкіметтік міндеттерді» жүзеге асыруға назарлық танытпауына баса көңіл аударып, дала төсінде миссионерлік іс-әрекеттің ашық түрде жүргізілуіне қарсы болды. Сонымен қатар бірге Түркістан аймағында мұсылмандықтың нығая түсуін қаламады. Түземдік мектептерді күнделікті өмірден бейбіт түрде ығыстырып шығаруды бірінші кезекке қойды [56].

1867, 1886 жж. «Ережелерге» сәйкес Түркістан мұсылмандарының діни істері ешқандай діни басқармаға қаратылмады. Орынбор мұсылмандық діни басқармасы муфтиінің Түркістан өлкесіндегі жергілікті халықтар үшін діни басқарма ұйымдастыру жөніндегі 1878ж. ұсынысына Кауфман құлақ аспады. Түркістан мұсылмандарының діни басқармасын ұйымдастыру мәселесі үкімет орындарында 1898ж. Әндіжан көтерілісінен кейін ғана күн тәртібіне қойылды. Соның нәтижесінде «Түркістан өлкесіндегі мұсылмандардың діни істерін, оқу орындары мен вакуфтық мүліктерін басқару туралы «Уақытша ереже» деп аталатын заң жобасы әзірленді. Бірақ бұл заң жобасы жүзеге асырусыз қалды [57].

Қазақ қоғамында ХХ ғасырдың бас кезінде діни істерді ретке келтіру мәселесін көтеру жиілей түсті. Діни істері Орынбор муфтилігінен шығарылып тасталған қазақтар өлкеде діни жиын ашу әрекетіне кірісті. 1903 жылы бұл іске Ш.Қосшығұлов, С.Шорманов және т.б. қатысты. Ш.Қосшығұлов қазақтардың діни жиынын ашу қажеттігін насихаттап, елдің түпкір-түпкіріне хаттар жөнелткен. Соның бірінде Семей уезіндегі қадірменді адам ретінде Абай Құнанбаевтан қазақтар үшін мұсылмандық діни жиын құру жөнінде өкімет орындары алдында ұсыныс жасау сұралды. Сол үшін Абай үйінде әкімшілік орындарының нұсқауымен тінту де жүргізілген болатын [58].

Осылайша қазақ халқы орталық саясат гәтижесінде жер мен елдігінен айырылып, діні мен тілі, мәдениеті мүшкіл халге жетіп ХХ ғасыр табалдырығын аттады. Осындай ауыр жағдай тек қазақтардың ғана емес, бүкіл Ресей мұсылмандарының назарлығын тудырып, олардың отарлауға қарсылығын күшейтті. «Тіліне, дініне қауіп-қатер төнгенін түсінген 30 млн.-дық мұсылмандармен бірге қазақ халқы да тебіреніске ұшырады».