Мемлекет пайда болуының органикалық теориясы

Мемлекет пайда болуының органикалық теориясы ХІХ ғасырдың екінші ортасында кең тарады. Бұл теорияның өкілдері Г. Спенсер, Вормс, Х. Прейс.

Осы теория өкілдерінің айтуынша, мемлекет – бұл тірі организм, оның бөліктері арасындағы қарым – қатынастар организмнің бөліктері арасындағы қарым – қатынастарға ұқсайды, яғни мемлекет - әлеуметтік эволюцияның өнімі және биологиялық эволюцияның бір түрі.

Мемлекет биологиялық организмнің бір түрі ретінде өзінің миы (мемлекет басшысы) және оның шешімдерін орындайтын қолдары (халық) болады.

Табиғи іріктеудің нәтижесінде қоршаған ортаға бейімделген биологиялық организмдер қалады. Сол сияқты әлеуметтік организмдерде күрес пен соғыс барысында мықты мемлекет, үкімет қалыптасады, басқару құрылымы дамиды. Осы себептен мемлекет биологиялық организмге теңестіріледі.

Мемлекеттің пайда болуына әсер еткен биологиялық факторларды жоққа шығаруға болмайды, өйткені адамдар тек әлеуметтік емес, сонымен қатар биологиялық организмдер.

Сондай-ақ, тек биологиялық эволюцияға тән заңдылықтарды әлеуметтік организмдерге қолдануға болмайды. Бірақ та, олар бір-бірімен байланысты болса да, әр түрлі заңдылықтарға бағынады және пайда болу себебі де әртүрлі.
14 Мемлекет пайда болуының психологиялық теориясы

Мемлекет пайда болуының психологиялық теориясының ең көрнекті өкілдері ретінде З. Фрейд, Петрожитский, Тардты айтуға болады. Олар мемлекет пайда болуына адамдардың басқаларды билеуге тырысуы, бағынуға және ұқсауға ұмытылуы сияқты адамның психикасының ерекше қасиеттері әсер етті деп ойлайды.

Аталмыш теорияны жақтаушылар мемлекет пайда болу себебін алғашқы қауымдық құрылыстағы абыздар, көсемдер, бақсылар да болған ерекше қабілетеіліктерімен байланыстырады. Олардың магиялық күші, психологиялық энергиясы алғашқы қауымдық құрылыстағы адам санасының жоғарыда аталған абыздар, көсемдер, бақсыларға бағындыруға жағдай жасайды. Осы абыздардың, көсемдердің, бақсылардың билігінен мемлекет билігі пайда болды.

Бірақ та, әрқашанда билікпен келіспейтін қандай да бір қарсылыққа ұмытылатын адамдар болады. Осындай адамдардың психологиялық бастауларын бір қолда ұстау үшін, мемлекет пайда болды.

Осыдан барып, мемлекет қоғамдағы белгілі бір тұлғалардың бұқара топтың бағыну, тындау қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін және кей адамдардың агрессивті қарсылықтарын басу үшін қажет. Мемлекеттің табиғаты адам санасының заңдылықтарына негізделген психологиялық құбылыс. Осы теория өкілдерінің айтуынша, мемлекет – бұл жауапты шешімдерді қабылдай алатын белсенді адамдар мен осы шешімдерді орындауға ғана қабілетті, бәсенді бұқаралық топ арасындағы психологиялық қарама – қайшылықты шешудің өнімі.

Сөзсіз, адамның қызметі жүзеге асатын психологиялық заңдылықтар барлық әлеуметтік институттарға әсер ететін маңызды фактор және оны жоққа шығаруға болмайды.

Бірақ та, мемлекет пайда болу үрдісінде адамның психологиялық қасиеттері ең басты себептер деп айтуға болмайды. Олар әрқашанда шешуші фактор ретінде бола бермейді және мемлекетті қалыптастырудың бір кезеңі ретінде қарастырылуы керек. Өйткені, адамның психикасы әлеуметтік – экономикалық, әскери – саяси және өзге де сыртқы факторлардың әсерінен қалыптасады.
15 Мемлекеттің пайда болуының ирригациялық теориясы

Мемлекеттің пайда болуының ирригациялық теориясының ең көрнекті өкілі неміс ғалымы Э.Виттфогель болып табылады. Ол мемлекеттің пайда болуы процесін шығыс аграрлық қоғамдарда ирригациялық құрылыстарды жүргізу қажеттілігімен байланыстырады. Бұл құрылыстарды тиімді пайдалану үшін және қалған адамдарды пайдалану үшін шенеуліктердің, мемлекеттік адамдар санының өсуімен ұштасады.

Мемлекет бұндай жағдайда катаң орталықтандырылған саясатты жүргізуге мұқтаж болады, ол жалғыз ғана меншік иесі ретінде болады. Мемлекет басқарады, бөледі, ескереді, бағындырады.

Виттфогелдің айтуы бойынша ирригациялық мәселелер «менеджерлік-бюрократтық таптың», «агроменеджерлік» өркениеттің қалыптасуына әкеледі.

Шынындада қуатты ирригациялық жүйелерді құру және қолдау Месопотамия, Египет, Үндістан, Қытай сияқты алғашқы қала мемлекеттердің аумақтарында болды. Бұл процестердің көптеген басқару-шенеулік топтарының қалыптасуымен байланысты болғанына көз жеткізуге болады.

Сонымен қатар мемлекеттің қалыптасуына географиялық және климаттық факторлардың әсер ету фактісінің даусыз деп санауға болады. Ауыл шаруашылығын жүргізу үшін тиімсіз желерде нақты мемлекеттің режимін деспотиялық басқару насанына әкелді.

Бірақ та осы теория шеңберінде мемлекет пайда болу процестеріннің жекелеген кезеңдерін басты деп көрсетілген. Ирригациялық себептер тек Шығыс өңіріндегі кейбір мемлекеттерге ғана тән болды. Сондықтан да осы теорияның өкілдері әлеуметтік-экономикалық, әскери-саяси, психологиялық және өзге де факторлардың ескермейді.