Мемлекеттік тілде оқымайтын мектептерге арналған

2-ТАРАУ
ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ӨДІСТЕМЕСІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Жоспар:
1. Қазақ тілін оқыту өдістемесінің тіл білімдік негізі.
2. Қ азақ тілін оқытудың психологиялы қ негізі.
3. Қазаң тілін оқытудың дидактикалы ң негізі.
2.1. Қ а з а қ тіл ін о қ ы ту өдістем есінің т іл б іл ім д ік
н е гізі
Қ азақ тілін оқыту өдістемесі ңазақ тіл білімі оңыты- 
латы н тіл салалары на негізделіп ж асалады . Оңыту про- 
цесінде оңуш ылардың сөзді дүрыс айту, сауатты ж азу 
дағдысын ңалыптастыруга көңіл бөлінгені жөн. Сондың- 
тан тілдің фонетика, орфография жөне орфоэпия сияң- 
ты бөлімдерін меңгерту өз нөтижесін береді. Егер оқуш ы 
осы бөлімдер бойы нш а берілген білімді ж ете түсініп, 
ж ақсы меңгерген болса, ол ойын ж үйелі, дүрыс айты п, 
қатесіз сауатты ж аза алады. Оңу бағдарламасы бойын­
ш а оңуш ыларға ұсы ны латы н ңазаң тілінің қандай сала- 
сы болмасын — фонетика, лексика мен фразеология, ор­
фография мен орфоэпия, грамматика - ңазаң тілін оңыту 
өдістемесінің негізгі өзегі болып табылады. Қ азаң тілін 
оңы ту өдістері, ам ал д ар ы мен ж о л д ар ы тіл д і оңы ту 
өдістемесінде тілдік м атериалға қарай тіл салалары на 
қарай белгіленеді. Қ а за қ т іл ін ің ды бы сты ң ңүрам ы н 
оқытпай ңазаң тілін үйрету м үм кін емес ж өне дыбыс- 
тардың айты луы да, үйретілуі керек. Өйткені орыс тілін- 
де жоң дыбыстарды, оларды ң айты луы н оңуш ыға дүрыс
9

ңалыптастыру арқы лы тілге үйрету негізгі міндеттердщ
бірі. Осы мақсатты орындау үш ін дүрыс тандай білуге, 
дыбыстардың айты лу ерекш елігін аңғаруға, оны дүрыс 
айта білуге ж атты ңты ру өте қаж ет. Д ы бы старды дүрыс 
айтуға ж атты қты руда м үғалім ды бы старды өЗі дүрыс 
айтуы керек немесе дыбыстардың ж ек е түрғандағы ай- 
тылуын, басңа дыбыстармен бірге айты луы н, сөз қүра- 
мында айтылуындағы ерекш еліктерін к ү н і бүрын маг- 
нитофонға ж азы п қолдануы керек. О қуш ы дыбыстардың 
айтылуын тыңдап, оның ерекш елігін аңғарум ен бірге, 
оны дүрыс айтуға еліктеу ар қы л ы сол қ ал ы п та ңайта- 
лауға ж атты ғу қаж ет. М үнда оңуш ы ны ң есту м үш елері
ерекш е ңызмет атңарады.
Сонымен бірге дыбыстарды өткенде, оларды ң ж азы - 
лу емлесі де өтіледі. Дүрыс ж азу ға үйрету өдіс-тәсілдері 
дүрыс айтуға үйрету өдіс-тәсілдерінен өзгеш е. Дыбыс- 
тардың дүрыс айты луы н қалы птасты ру оқуш ы ны ң есту 
мүш елерінің қы зметіне байлан ы сты . Д ы бы старды ң ем- 
лесін оңытуда о қ /ш ы н ы ң көру м үш елері ерекш е қы з- 
мет атқарады . Б ір ақ сөздердің дүрыс айты луы мен жа- 
зы луы на оқуш ыны ж атты қты ру тек ф онетика саласын 
өткенде ғана емес, тілді оқы ту бойында үнем і ж үргізіліп
отыратын ж үм ы с.
2.2. Қ а з а қ т іл ін о қ ы ту д ы ң п с и х о л о г и я л ы қ н е гізі
Қ азіргі замаңғы психология ғы лы м ы ны ң пайы мдауы
бойынша психологиялы қ процестер әрекет арңы лы да- 
миды. Бүл көзңарасты алғаш психолог JI.С.Выготский 
үсынған. Кейін бүл ғы лы м и қағиданы оның оқуш ы л а ­
ры А .Н .Леонтьев, А .Р .Л у р и я, т.б. дам ы тты .
Тіл - адамдардың ңары м -ңаты насы ны ң қүрал ы бол- 
ранд ы қтан, осы қы зм етін атңаруда ол өрекеттің ерекш е 
түрі болып саналады. Тілді өрекет ретінде санау оқы ту 
процесінің маңсатына сай келеді. Сондықтан тіл өрекет 
теориясы ны ң негізінде қ ар ал у ы к е р е к . Т іл д ің өрекет 
ретінде ңаралуы адамдардың тіл арқы лы қары м -қаты -
10

нас жасауымен байланысты. Тілдің ңарым -қатынас ңыз- 
м еті б ай л ан ы сты р ы п сөйлеум ен т ік е л е й ң а т ы с т ы . 
Өйткені тіл арқылы ңарым-қатынас ж асау - байланыс­
тырып сөйлеу арқылы ғана жүзеге асады. Ал байланыс­
тырып сөйлеуге үйрету тілдік материалды оқы ту, оқушы- 
ның сөздік ңорын молайту, тілдің грамматикалың күры- 
лысын, яғни грамматиканы оқыту арңылы ж үзеге аса 
ды. Байланыстырып сөйлеу бөліктерінің жүйесі бар. Олар: 
сөйлем (мөтіннің ең кіш і бөлігі), азатжол (бірнепхе сөй- 
лемнід тобы), мөтін. Оған топтық баиланыстылың, дер 
бестілік төн, сонымен бірге түйық күрылыс (кіріспе, не- 
гізгі бөлім, қорытынды), түйьщ мағына (ойдың аяқталуы) 
төн. Н.И. Сеченевтің пікірі бойынша, ңай заманда болма- 
сын ой тудырудың, ойды білдірудің ңарапайым түрі біздің 
үш мүшелік сөйлемге келеді. Сондыңтан біз замандасы- 
м ы зды ң ойлары н бірдвн оңай ң аб ы л д ай м ы з. Д ем ек, 
біркелкі ойлау арқы лы адамдардың бір тілден екін ш і 
тілге көшуге мүмкіндігі бар. Екінш і тілді меңгеру про- 
цесі дел осы ж айға негізделген.
П сихологияда тіл адамдардың ңары м -қаты насы нда 
ңол даны латын таңбалардың жүйесі бо л ып табы лады . О л 
таңбалар - дыбыс, сөз, соз тіркесі, создердің түрленуі, 
бір-бірімен байланысуы. Қ ай тілде болса да, ондай таң- 
балар бірнеше мыңдап саналады. Оңушы ол таңбалардың 
барін есте сақтай алмайды , олардың негізгілерін ғана 
есте саңтауы м үм кін . А дам дарды ң бір-бірін тү сін у і, 
белгілі бір тілде ңарым-ңатынас ж асауы сойлеуш і мен 
тыңдаушының екінші тіл таңбаларын ңанш алыңты есін- 
де саңтауына ж әне ол таңбаларды ң мағы насын бірдей 
түсінуіне байланысты.
Екінш і тілде сойлеушілерді нөтижелі ж ағдайға жет- 
кізу үш ін, сойлеу, түсіну дағды лары н қалы п тасты ру 
үшін, тілді үйретумен байланысты түрлі күрделі оңыту 
жүмыстары ж үргізіледі. А лайда тілді үйретудің нөти- 
желі болуы басңа да коп ж айттарға байланысты: оңушы- 
ның психологиялық ж ағдайы, ңабілеті, мүғалімнің тілді 
үйрету төжірибесі, м үғалім нің ш еберлігі, оқыту тәсіл- 
дері, оңыту ңүралдары, оқульщ пен комекш і ңүралдар,
11

көрнекілік пен оның тартымдылығы, оқу бөлмесш щ тар- 
тымдылығы, оқуш ылардың үйымдаса оқуға икем ділігі, 
бір-бірімен ж ақсы қарым-ңатынасы, оқуш ы ларды ң қазақ 
тілін оқуға деген өз ы нтасы , т.б. Сондықтан қ а за қ тілін 
оқытуда мүғалім бүл ж ағдайларды ң бөріне мөн беріп, еш-
ңайсысын елеусіз ңалдыруына болмайды.
Әрбір сабақтың мазмүнына қарай оңыту өдіс-төсілдерін
таңдауда оқуш ылардың психологиялың ерекш еліктері- 
не айрыңш а мөн бері леді. Д ем ек, оқуш ы оқу материалын 
терең түсініп, саналы меңгеру үш ін оны ң іш к і заңды- 
лығы мен өзара байланысын дүрыс аны қтай білуі ңаж ет. 
Оқушы бірінші сыныптан бастап қ а за қ тілін оқу бары- 
сында тілдегі ңолданылатын түрлі атауларды ң, мысалы, 
өріп, дыбыс, сөз, сөз тіркесі, фраза, сөз ж асауш ы ңосым- 
шалар жөне тыныс белгілерінің грам м атикалы ң ереже- 
лерін, аны ңтамаларды оңы пүйренеді. Оларды оқуш ы лар 
ана тілінің таңбаларының үстіне ңосымш а таңба ретінде 
ңабылдайды. Оңушы екінш і тілдің таңбалары н наш ар 
меңгерсе, ол сөйлеуді қиы ндатады . Әрине, екінш і тілдің 
мөліметтерін оңуш ы лар бірден м еңгеріп кету і м үм кін 
емес, тек оны ң негізгілерін ған а есте саңтауы м үм кін
(түсіну керек, ж аттау зиян). А лайда, екінш і тілдің таң- 
баларын есте саңтау ті лді меңгерту үш ін ж етк іл ік сіз. Оңу- 
ш ының тілдік таңбаларды орынды, дүрыс ңолдану дағ- 
дысын қалыптастыру керек. Психолог С. JI.Рубинш тейн: 
"Дағды санаулы түрде автоматтандырылған ңимыл-өре- 
кет түрінде көрінеді, ал сонан соң өрекеттің автоматтан- 
ған төсілі ретінде ңызмет атқарады ", - дейді. Д ағды ны ң 
физиологияльщ механизмдері - ж оғары ж үй ке жүйесіне 
бағынатын шартты рефлекстер ж үйесі, оның бірінш і сиг- 
налдың системада ж асалуы . Б асң аш а айтңанда, дағды 
әрекеттің адам бойында орнығуы. Е кінш і тілді оқытуда 
мүғгілім сөйлеудің түрлерін үйретеді, үлгілерін көрсетеді, 
оған оңушыны ж аттыңтырады, оны аңыл-ойдан өткізіп, 
саналы қолдануға ж еткізеді. Оңушының тілдік таңбалар- 
ды дүрыс қолдануы, ж азуда автоматтандырылған әрекет 
ретінде оның санасында орнығуы сөйлеу, ж азу дагдысы- 
ның қалыптасуы деуге болады. Тіл үйрету ісінде психи-
12

калык процестердің табиғатын ескеру маңызды. Психо 
логтар пікірінше, тіл үйретуде оңушының ойлау қабіле- 
тіне, оның ана тілінен алған біліміне сүйенш екінш і тілде 
сөйлеу дағдыларын саналы қалыптастыру пайдалы. Сон- 
Да гана қаж етті дағдылар орнықты, аның қалыптасады. 
Тілді меңгеруде ес процесінің атқаратын қызметі ерек­
ше. Психо логтар естің екі түрін ажыратады: үзак сақта- 
латын ес жөне аэ саңталатын ес. Тілді меңгеруде жөне 
сөйлеуде екеуінің де маңызы зор, сөйлеуге ңажетті тілдік 
түлғалар алдымен аз сақталатын ес арқылы қабылдана- 
ды, содан кейін барып жаттығулар, қайталаулар арқы лы
үзақ сақталаты н белсенді ой өрекетімен байланы сты
тілдік есте ж ақсы саңталады. Сондықтан екінш і тілге 
үйретуге қатысты жүмыстардың бірі оңушының ой бел- 
сен ділігін, қы зығуш ылығын, тілге деген ынтасын арт- 
тыратын бол>ы керек. Тілді үйренуде оңушының қабыл- 
дау процесінің қызметі ерекше. Психо логтар ңабылдау- 
дыд төмендегі түрлерін белгілейді: көру, сезу, есту.
Қ азақ тіліндегі сөйлемдер айтылу мақсаты на қарай 
хабарлы, лепті, сүраулы, бүйрың мөнін білдіреді, олар- 
ды айту арқы лы біз сезім, тілек, өкініш , ңуаны ш , бүйы- 
ру сияқты адамның өр түрлі психикалы қ көңілін білдіре- 
міз. Қазіргі уақытта сабаққа ңойылатын талаптар түрғы- 
сынан техн и кал ы ң ңүралдарды п ай д ал ан у ,к естел ер , 
диаграммалар мен диапозитивтер, магнитофон жазбала- 
рын, кинофильмнің фрагменттерін пайдалану арқы лы
оңуш ылардың есту, көру сезімдеріне өсер ете отырып, 
оларды ң ойлану ңабілетін артты ру дағды ға ай н алы п
отыр. Күнделікті сабақта ңолданылатын түрлі көрнекі- 
ліктер оқуш ылардың әр түрлі ойлау әрекеттеріне бейім- 
деледі. Т үсін дірілген м атери алды сан алы м еңгеруге 
ы қпал ж асай ды . О қуш ы ны ң түрлі сезім м үш елеріне 
эсер етуде к ө р н е к іл ік пен тех н и к ал ы ң қ ү р ал д ар д ы ң
әсері өте күш ті екені дәлелдеуді керек етпейді. А лайда, 
оқуш ының сезім м үш елерінің бәрін іске косу арңы лы
тіл үйретудің мені зор. Көру, есту мүш елері, ойлау, ж азу 
арқылы маторлың ңимы л ж асауш ы қолды іске ңосып, 
тілдік материалды түсіндіруде оңуш ы ны ң зейінін бір
13

мөселеге аударуды ң бөрі оңуш ы сезім ін е ж ан -ж аң ты
эсер етуді ж үзеге асы руға тиісті. Ол үш ін оңуш ы ны ң 
барлың мүшелерін іске ңосатындай ам ал-тәсілдер, қү- 
ралдар ңолдану арңылы сабақты ж оспарлауды ң маңызы 
ерекше. Мектепте оңу-тәрбие процесінде ең қ аж етті нөр- 
сенің бірі - әр м үғалімнің психологиялы ң ж ағы н ан да- 
йындығы. Н егізінен, ң азақ тілін оңытуда м үғалім оңу- 
ш ы ны ң мынадай психологиялы қ ерекш еліктерін еске- 
руі қаж ет: 
,
1. Сөйлеу процесіндегі ерекш елігі.
2. Оқушының ана тілін меңгерудегі қабілетін ескеру.
Қ азақ тілі мүғалімі сабақты психологиялы ң ж ағы нан
тартымды етіп қүру үш ін төмендегі ж ағдайларды еске- 
руі ш арт.
1. Сабаңтың педагогикалың түрғы дан ойдағы дай бо- 
луы . 
; 
л 
. , 
>
Атап айтқанда, бүл мынадай мәселелер: м үғалім мен
оңуш ы ларды ң сабақ кезіндегі ңары м -қаты насы , мүға-
лім нің өзін-өзі үстау мәнері, оның өрелі өнегесі, сөйлеу
мәдениеті, оқуш ы ларға ңатал талап ңоюмен бірге сый- 
л а й д а б іл у і.
2. Сабаңтың тақырыбының наңты лы ғы , түсініктілігі, 
оны мүғалімнің түсіндіру шеберлігі.
3. М үғалім нің білім деңгейінің тереңдігіне оңуш ы- 
лардың сенімі. 
' " “
4. О қуш ылардың мүғалімге деген ж аңсы көзқарасы , 
м үғалімнің оқуш ы лар алдын дағы абы ройы .
5. М үғалім нің сабаң кезінде оқуш ы л арды ң зей ін ін
билеп өзіне, сабаңңа аудара білуі, оңуш ы зей ін ін ің ж ан-
ж ақ ң а ауы тңуы на м үм кіндік бермеуі.
М үғалімнің сабаңта оқуш ы ларды іске үйы м дасты ру 
ңабілеті, оңушылардың бәрінің іспен ш үғылдануын қам- 
тамасыз етуі мемлекеттік тілде оңы майты н мектептегі 
ңазаң тілі пөнін оқытудың мақсаты —
тіл үйрету, яғн и
окуш ылардың белгілі дәрежеде қазаңш а сөйлеп, біреудің 
сөзін, ж азғаны н түсіне алаты н, ойлаған ойы н басқаға 
түсіндіре алаты ндай болуы к ер ек . С онды қтан мемле- 
кеттік тілде оқы майты н м ектептегі қ а за қ тіл і пөнінің 
алғаш ңы сабағынан бастап, бірден сөйлем түрінде үйре-
14

тілугө тиіс жеке атау түлғалы сөздер жаттауға бөрілмвуі 
керек. Ж еке сөздерді не грамматикалың формаларды ғана 
жалаң түрде жаттау арңылы басңа тіл үйрену мүмкін емес.
Мемлекеттік тілде оқымайтын мектептегі ңазақ тілі 
басңа тіл есебінде оңыты л ады . Сондыңтан оны оқы ту 
өдіетері ана тілін оқытудан өзгеше болады. Қ азақ мек* 
тептерінде өтілетін ңазақ тілі сабақтарында оңушыларға 
негізінен сол тілдің грамматикалың ңүрылысының заң* 
дары, тілдік өдеби нормасы үйретіледі. Ал орыс аудито- 
риясында өтілетін қазақ тілінің мақсаты — оқуш ыларға 
қазақ тілін қатынас құралы ретінде үйрету. Демек, ана 
тітгін оқытумен басңа тіл оқыту бірдей емес, оқыту әдістері 
де әр түрлі. Оқушылар күнделікті өмірде ңазаңш а сөйле- 
се білуге, өз ойын сауатты жеткізе алуға міндетті. Ол үшін 
багдарлама көлемінде көрсетілген ж атты ғу бойы нш а 
жұмыс жүргізу арқылы оқушылардың сөз байлығын мо- 
лайтып, сөйлей, ж аза білуге ж атты қты рады .
2.3. Қ а з а қ тіл ін оқы туд ы ң д и д а к т и к а л ы қ н егізі
Орыс мектебінде ңазаң тілін оқыту өдістемесі ж алпы
д и д акти кан ы ң теориясы на негізделеді. Д и д ак ти к а -
білім мазмүнын аныңтау, оңыту процесінің заңдыльщ - 
тарын ашу, оңытуды ең тиімді өдістермен үйымдастыру 
формаларын табу мәселелерін шешеді. Д идактикалы ң 
принциптермен оқуш ы лар педагогика сабағынан таны с. 
Қ азақ тілі сабағы ңазаң тілі туралы білім берумен бірге, 
ңазак тілінде сөйлеуге үйретуді, сөйлегенді үғу, дұрыс 
ж азу, ж азу дағдыларын ңалыптастыруды көздейді. Ди- 
дактикалы ң принциптің бірі:
- Оңу м атериалы н саналы меңгерту приципі. Тілді 
саналы түрде оқы ған, үйренген оңушы ол тілмен қарым* 
ңатынас ж асай алады . Ондай оқуш ы белгілі ж ағдайда 
тілдік таңбаларды неге олай ңолданғанын, оны басқаш а 
қалай айтуға болатынын түсіндіре алады.
- Оңыту материалының ғылымилығы принцилі. Бүл 
приципті ж үзеге асы ру үш ін қ а за қ тілі оңыту өдісте- 
месінің соңғы жетістіктеріне негізделуі тиіс.
15

- Д идактиканы ң ж үйелік пен ж алғасты қ принципі. 
Е кінш і тілге үйретуде оңуш ыға оқы ты луға тиісті тілдік 
мөліметтер өбден ойластырылғгін, тілдің табиғаты на сай 
олардың бір-бірімен байланы сты лы ғы ны ң негізінде бе- 
рілуі керек. 
м 
. 
. ч *
- Ж алғастьщ принципі. Т ілдік м өлім еттер оңуш ы- 
ны ң білім іне сүйене оты ры п ж ал ғасты қ п р и н ц и п і бо- 
йы нш а оңытылуға тиісті, бүл принципке оңуш ы ны ң ана 
тіліндегі біліміне сүйену де ж атады .
- Д идактикалы ң материалдарды ң оқуш ы ны ң қабыл- 
дауына сөйкестігі принципі. Әр сы ны пты ң өз білім дең- 
гейі, өзіндік ж ас ерекш елігі бар. Қ азаң тіл ін оңы туда 
осы ерекш еліктерді ескеріп отыру қ аж ет. О ңуш ы ны ң 
жас ерекш елігі мен білім деңгейінен оның білімді қабыл- 
дау м үм кіндігі туады . Қ азақ тілін оңытуда осы принцип- 
тер саңталса рана, оңуш ы ны ң тілді меңгеруіне ңолайлы
ж ағд ай туы н дай ды . Д и д а к ти к а н ы ң бүл п р и н ц и п ін ің
өзіндік заңды лы ғы бар: белгіліден белгісізге, ж еңілден 
ауы рға көш у. 
, ./ '
- К өрнекілік принципі. Көрнекі қүралдар оңуш ыны 
ңызыңтыру, сабаң уаңытын тиімді пайдалану қы зм етін 
атқарады. Ол оқуш ы зейінін үйымдастыруда да маңыз- 
ды. Әрі көру, әрі есту, әрі ойлау сияқты бірнеше сезіну 
түрлерінің ңатысы тілдік мәліметтің үзаң саңталуына өсер 
етеді. 
V
.
.
V
.
- Оқу мен тәрбие ісінің бірлігі принципі. Қ азаң тілі 
сабағында басқа үлт өкілдерінің достың қары м -ңаты на- 
сы н ң ал ы п тасты р у д а саб аң ты ң тәр б и ел ігі м аң ы зд ы . 
Қ азақ тілі басқа пөндермен сабақтасып, оңу тәрбие жүйе- 
сіне ж үктелген міндеттердің бір қатарлары н орындай- 
ды. Қ азаң тілі пөні оқуш ы ларды тәрбиелеуге, ой-өрісін 
ж етілдіруге себепкер болады.
Сүрақтар:
1. Қазаң тілін басқа үлттарға оқытудың маңсаты мен мін- 
деттері, оны іске асыру жолдары ңандай?
2. Қазаң тілін оқытуда ана тілінен алған білімдерін пай­
далану принциптері неде?
16

3. Исмлологтардын айтуы бойыиша тіл үйренуде цабыл-
дау процееілһж м ш а түрі бар?
4 . Тілдін кары* катынас кызметі иеде?
5. Қазақ гілі сабагы малмүныныц адіс-тосілдері неге бай
ламысты аракшалеиаді?
6. Вайланыстырып евйлеудІк бвліктері каядай?
Гйнсырча:
1. Қа.іак тілін м п үлттареа окытудыц методологиялык
негіздерін айтып бер.
1 Қааак тілін үіргтуда аиа тіліиік ерркшелігіне сүйрку
дегенді далелде,
9. Қаэак гіліи окытүцыц дидактикядык пршщиптерін ата. 
4. "Қазаң тілі 
мрн
адебиггі орме мрктсбінде” журналы бой 
ымша оаат мүғалімдерцің іс-твжірибесін коне
ітек
тіле.
Әдебнетер:
1. Н .Оралбаена, К .Ж ақсы лы қова. ()рыс тіліндегі мек-
гептерде қазак тілін окы ту өдіетемееі. 
А .Д 996.
2. Н.КөшРкбаев. Оқыту теорнясы. - А ., 1976.
3. Ә .А лдамүратов. О қуш ы ларды ң грам м ати калы к 
үғымдарды меңгеру психологиясы. - А.. 1983.
4. ”Қ азақ тілі мен өдебиеті орыс мектебінде ’ журна-
5. "Қ азақ г іл і" оқулы ғы ж әне оны ц м етодикалы ң 
нүсңаулары (1-9 сынып).
іы , 2001-2002 ж ы лдар
2-136
17

жүктеу/скачать 11,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: