Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы
Балта. К‰њнен туѓан С‰гіршені Ќытай айбалтаныњ
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
| Балта. К‰њнен туѓан С‰гіршені Ќытай айбалтаныњ астына алып, µлімші ќылып тастаѓаннан Ќытай Балталы атанды да «баѓанаѓы ќайтты, баѓанаѓы ќайтты» делінгеннен С‰гірше Баѓаналы атанды. Шу бойында болады, Атбасар дуанына ќарайды. Баѓаналы, Балталы аталѓан Найман солардыњ ±рпаѓы (М-Ж., 40); Кµсем батыр сол жерде ќаза тапты, Ќолында балтасы бар ырѓай сапты (ЌКБС, 91); Білегініњ шырайы – Ай балтаныњ сабындай (ЌЖ, 69); Тұмсыққа тарақ балтамен, Сондай мықты шеріні Жалғыз-ақ ұрып қатырды (Қамбар, 319);
Тарақ балта – деген де болады. М. Қашқари «Отын кесетін балта дегенді оtun kesesi baldu (отын кесетін балду)» – дейді (1997: 40). Кµне т‰ркі тілінен шыќќан балта > taрor жалпы гермендік ахе-мен ыѓысты. Ењ ќызыќтысы, б±л сµз тапа `шабу` т‰бірінен пайда болѓан. Тапа «шабу» сµзін араб, парсы жєне орыстар ќабылдаѓан, б±л сµз к‰ні б‰гінге дейін шыѓыс т‰ркілерінің тілінде саќталѓан. Батыс т‰ріктердіњ тілінде мысалы, т‰рік татарларында б±л сµзді `тапа`, `шабу` сол мағынадағы `балта` сµзі ыѓыстырды, татарларда осы ±ѓымдаѓы тапагыч-`жеміс, шµп-шаламды шабу ‰шін арналѓан ай секілді жалпаќ ж‰зді сабы бар пышаќты` айтады. Мысалы, кейбір аѓылшын сµзі айталыќ, korbash немесе kismet, т‰рік жєне араб 1919-шы тілдіњ 2121-сі екен. Онда еуропалыќ этимологтар автоматты т‰рде аѓылшын тіліне ауысќан араб сµзіне жатќызады 2020-шы тілден 2222-ретке ауысады. Ал, араб немесе парсы 2121 тілімен 2323 – 2222-ші тілдермен 2424-ші кµне мєдениеттіњ жетістігі – 2323 тілмен 2525-ші тілді ауыстырып алатыны олардыњ басына да келмейді екен. Олардыњ кµзќарасы бойынша т‰ркілер сол баяѓы кµшпенділер екен. Дегенмен, араб жєне парсы 2424 тілмен 2626-шы кµпшілігі т‰ркілік ќабаттар. Таѓы бір д±рыс емес этимологияныњ біріне мысал келтірсек: крест жорыѓы дєуірінде µзара алмасќан сµз – sabod. Олардыњ есебі бойынша sobod туынды формасы saboteur, sabotage француз тілінен т‰рік тілдері арќылы арабтардан 2525-ші тілден 1727 – ге ауысќан. Sabod сµзініњ этимологиясы араб тілініњ sabbat ~ шабат «сандалия» – деген мағына береді екен (INTERNET). Самарқанд барсаң сандал* бар, Сандалды көр де тісім көр (Ер Тарғын, 279 б); Жанбасыңа болайын, Ұста соққан сандалдай!* (Ер Тарғын, 290 б); Бұл сандал сөзіне Л. Будагов мынандай түсіндірме береді: а صندل, صاندال сандалъ 1) сандалъ (дерево, изъ п. جندل). 2) иур. шлюпка, лодка при корабляхъ. 3) тур. родъ полушелков. матеріи. 4) каз. кир. дерево, въ которомъ укрпляется наковальня (испорч. изъ п. سندال) (1869: 704). В. Радлов: сандал – широкая лодка, шлюпка және дерево, на которомъ прикрпляется наковальня, накоавльня – меленькая ручная наковальня, сандал – наковальня (т. 4. ч. 1. 1911: 304-305). Сандал –жастық (дерево, в котором укрепляется наковальня). Ильм., 155; К.-Р.сл., 1951, 165; 1954. 289 (С. Аманжолов, 1959: 402). Р. Шойбеков қазақ тілінде сандалдың екінші мағынасы «орындық», «төрт бұрышты аласа стол» Қазақстанның оңтүстігінде «бетіне көрпе жайып, астына шоқ салынған стол» мағынасындағы сандалдық «күрсі» – деген атауы да кездеседі – дейді [122, б.112]. Радловта сандаlija – кресло, тронь, стуль, кресло деген мағынасы берілген (1911: 306). Көне түркі тілінде сандал* – балта деген мағына берген. Ал, шын мєнінде б±л сµзді сарациндер Таяу Шыѓысќа таман µмір с‰ріп жатќандар ќабылдаѓан. Т‰рік сµзі чабат (чабата, цабат, сабат, шабат) «кесу, шабу» чабу ~ шабу етістігінен туѓаны белгілі. Б±л сµз ењ алѓаш «сандалия» (сандал) «аяќ киім, аѓаштан аяќ киім ойып жасау» – деген ±ѓым берген. Артынан, єрт‰рлі аяќ киімдердіњ, соныњ ішінде тоќылѓан аяќ киімніњ де аты болды. Кµптеген єрт‰рлі аяќ киімдердіњ шыѓуына байланысты дєл осы сµздіњ мағынасы ќолданысынан шыѓып, т‰ркі тілдерінде т‰рлі аяќ киімді єрт‰рлі т‰рде атау етек алды. Ќазіргі татар тілдерінде чабат сµзі, чабата «ертеде шаруалардыњ талдыњ ќабыѓынан тоќылѓан, тобыќќа дейінгі аяќ киімін атаѓан», немесе басќа да талдардыњ ќабыѓын таспа ќылып тіліп тоќыѓан аяќ киім (лыка) атаѓан. Кµне француз тіліне б±л сµз µзініњ алѓашќы мағынасы «б‰тін кесек аѓаштан шабылѓан аяќ киім» - sabod ауысты. Орыс сµзі «чеботы» (чеботарь – сапожник- ТслРЯ, 876-ќарањыз А.Ќ.) т‰рік сµзі – `чабот ~ шабат`. Араб халифатыныњ Испанияға басып кіріп, т±раќтап ќалуыныњ нєтижесінде испан тіліне т‰рік сµзі шабат «zaрata» формасы ќалыптасты. Аѓылшын тілінде: sabot, saboteur, sabotage cµздерінен басќа да, чабу (шабу) етістігінен µрбіген бірнеше сµздер бар. Б±л сµздер мыналар: chabouk (chabuk, chawbuk) – «±зын ќайыстан тоќылѓан ќамшы, жіњішке – майысќыш, серіппелі тоќылѓан ќамшы»; chibouk – «чубук», т‰тікше»; saber (sabre) – «сабля»; sjambok – «ќамшы, м‰йізт±мсыќтыњ терісінен жасалѓан ќамшы» – деген мағына береді. «Чабу» етістігінен туындаѓан сµздер Аѓылшын тіліне Француз, Неміс, Африка, Малайзия, Үнді 2929-шы тілдіњ 3131-сі болды. Барлыќ осы тілдерде т‰ркі тілініњ чабу етістігініњ семантикалыќ мағынасы – `кесу, шабу, турау` саќталды. Демек, балта сµзініњ о бастаѓы мағынасы: `шабу, кесу, турау` – деген мағынаны берген сияқты [INTERNET]. Шабата аяқ киім ретінде Қостанай облысының кейбір аудандарында кездеседі. Жаз кезінде жұмысқа арнап, ағаштың қабығынан тоқылған жеңіл аяқ киім. Шабата аса ыңғайлы аяқ кимі [32, б.86]. В. В. Радлов: палта және балта вариантын қоса беріп, балтаның өткір балта, ай балта, гÿндäрli балта, äjÿр балтасы, маранғоз балтасы, ұста балтасы сияқты түрлерін атап, маленькій топорикъ на длинной ручкъ (киргизское оружіе) деген анықтамасын жазады [17, б.1171, 1501-1502]. Б.И.Татаринцев Общетюркское балта (балту, балты и.тп.), как правило, обозначает `топор`, но в отдельных языках - `молот` (як. балта `большой кузнечный молот`, а также `коренной зуб`). Оно явно гомогенно с другим тюркским словом – балка, каковое, наборот, чаще всего означает `молот`, но также и `молот-кирка, молот-топор, топор лесника`(ЭСТЯ, 11, 57, 58). К. Менгес балту көнемесопотамиялық (ассиро-вавилондық) (`nãštu, pãšu`топор`) балка сияқты қабылдап алған. Бірақ бұл – сөз басқа да лексемамен байланысты дейді. Татаринцев одан әрі балта и балка, бала входит, по нашему мнению, в большой ряд тюркских слов, обозначающих предметы (в основном различные орудия), более или менее массивные удары или оказывающего сильное давление: тур. раlа `палаш, лопасть, линное рулевое весло`, уйг. диал. бала `балка`, уйг. палак `широкий деревянный ударный инструмент, весло, орудие наказания учащихся в старых школах`, тув. диал. балдаа `кувалда`, як, диал. маалтаа `большая тяжелая стрела для пробивания панциря`, малтаар ~ маалтаар `стрела с тупым широким наконечником`, балтыһах уст. `стрела с тупым концом, ловушка на медведя`. В этом плане особенно интересны якутские данные. В якутском отмечены также слова, обозначющие объект топором или молотком: баллай (Пекарский, СЯК. 1959) `надрубка, надсечка, знак от топора или молотка при первичной обделке вещи` и баллыр `заготовка (первычной обделке вещи` и баллыр `заготовка (первичная обработка вещи топором, молотком)`.(ПЭТЯ. 1990: – С. 147-148). К. Аханов алтай тілінде малта («балта»), т‰ркімен тілінде палта т‰рінде дыбысталатын сµз ќазаќ, ќырѓыз тілінде балта болып айтылады – дейді [90, б.178]. М. Фасмер: Балта – мест. Н. В. Подолье, из рум. Balta «болото», которое связано с – болото, являясь займств. Из >слов или алб. (алб. Baltё). См. Балта «топор с узким лезвием», оренб., займств. Из тюрк. Ср. Тур. balta «топор», уйг. Baltu; см. Мі. EW 7. TEL 1, 256; Бал – Табай, Sitzber Рreub. Akad., 1931. 471 [114, б.41]. Ай балта - секира, топор в виде месяца (Потанин, 139). Т. Байжан балта кесуге, шабуға, түйреуге арналған қару. Осман түрік балтачы сөзі «сапер, корпус, офицерді, солдат» мағынасында (71), толғамалы балта – қолға ұстайтын жерінде толғаман (тарақ тіс, кер тіс, ойықтар) бар соғыс балтасы [120, б.71-73]. Р. Шойбеков: Қазақ қырғыз ауыз әдебиетінде кездесетін «қара балталар» – темірден соғылған, балтаның қарапайым түрінің атауы [74, б.16]. Біздің ойымызша, сандал мен кандалы фонетикалық өзгеріске ұшыраған сөздер сияқты. Кандалы, -ов. В царской России и других странах железные кольца цепями, надеваемые на руки и ноги узнику. Заковать в к. Каторжник в кандалах. II прил. Кандальный, -ая, -ое. (Ожегов, Шведова. 1999: 263). Тұтқындарға ағаштан ойып кигізген аяқкиім, кейіннен темірден кісен салған. Каталог: fulltext -> transactions transactions -> Казахстан республикасының Ғылым және білім министрлігі transactions -> Азамат Тілеуберді transactions -> Қырықбай Аллаберген тарих және баспасөЗ Қазақ мерзімді баспасөзінде тарихтың «ақтаңдақ» мәселелерінің жазылуыбаспасөзінде тарихтың transactions -> Екінші кітап transactions -> МӘШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку transactions -> МӘШҺҮр тағылымы жинақ 2 Том transactions -> Е. Жұматаева жоғары мектепте оқытудың біртұтас дидактикалық ЖҮйесінің теориясы монография Павлодар 2012 Кереку жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|