Түйін. Тұмақтың: салпиған тымақ, түлкі тымақ, пұшпақ тұмақ сияқты түрлері бар. Тұмақ – қысқы бас киім. Мәшһүр-Жүсіп қысқы бас киім салпиған тымақ

Сәукеле. – Сонан соњ бар да ілкі б±рын Саржан тµреге µлењ айт, онан кейін ¤тебай жындыѓа айт, басынан сєукелесін с±ра, ќанша д‰ние берсе алма. Егерімде сєукелесін бере ќалса, етегіне орап, алды-артыңа ќарамай м±нда алып кел. Елі білсе, тартып алып ќалар деп батасын беріп жµнелтіпті. Б±л ¤тебай жынды Алтай – тоќаныњ Тоќасынан. Кµктіњ кµліндегі енем баласынан шыќќан Сал екен. Сол он екі мыњ жылќы м±ны жындандырмай ќалай тыныш ќояды. Осы асќа киіп келуге µзіне арнап сєукеле жасатќан екен. Тоќа Сапаќ ќызыныњ сєукелесінен де артыќ болсын депті. Осы асќа барѓанныњ бєрінен биік боламын деп сєукелені басына киіп, т‰йеге мініп келген екен. ¤зі бір ‰йде жалѓыз жатады екен де, сєукелесі басында, ‰лкен ќ±с жастыќ арќасында, аяќ жаѓында есіктей айна ќойдырып, µз т‰рін µзі айнадан кµріп, «бар т‰ріњ осы ма, бар болѓаныњ осы ма деп, ішіње ±райын», – деп, аузын µсіртіп, айнаѓа ќарап ернін шыѓарып, µзін-µзі келемеждеп жатады екен. Сегіз ±лдан соњ кµрген жалѓыз ќызы Жанды ±затќанда басына кигізсін – деп сєукелені Шоњтыѓа байлады дейді (М-Ж., 85-86). Сєукеле адыра ќалѓыр ќолына алды, Беліне бет моншаѓын* т‰йіп алды (*Бет моншаѓы – понизь, из бисера или монет - деп т‰сінік берілген,) (Ќыз Жібек, 286);

Сєукеле – бас киімніњ єшекейленген бір т‰рі [54, б.121]. Саукеле – высокая коническая шапка, которую женщины носят в первый год замужества (Потанин, 154). Кµбіне жас ќыздар киген. Б±л бас киім кедейлердіњ ќыздарыныњ ќолына т‰се бермеген. С. Е. Толыбеков былай дейді: «Первым признаком бедности было отсутствие на голове невесты конусообразной формы головного убора из бархата или парчи с насечками из драгоценных металлов и камней, украшенного красивыми перьями филина - саукеле» [5, б.290].

М-Ж. Көпеевтіњ «Шоњ би» жазбасынан сєукеленіњ баѓасы ќанша екендігін мµлшерлеуге болады. Мысалы: Жасаѓан ±сталар ж‰з биеніњ ќ±нына п±лын жеткіздіњ деген екен (М-Ж., 85). «‡йден барып ќысыраќ ал – деді, ж‰зді ал, мыњды ал – деді» (М-Ж., 86); Толыбеков сєукеленіњ µте ќымбат маталардан тігілгенін тіліне тиек ќылады. Расында да, киімдер мынандай маталардан тігілген: *лауанты (жібек мата, жібек орамал) [55, б.19]. Сєукеленіњ этимологиясын Е. Жанпейісов та қарастырған болатын [7, б.7-14]. Сол сияқты Е. Жанпейісов лауанты сөзін *(лэу жєне данэ) – екіге бөліп ќарастырады [10, б.39]. Б.С. Қарағұлова да лауанты сөзіне мән берген [55, б.19]. Ю.Ф. Ефимов: 1. Ткань. Пархат «бархат» – пурсäн «шелк» – деп таратады (1978: 7). Б±л орайда, Ж.А. Манкеева ќазаќтыњ бас киімдері мен єр т‰рлі металл, материалдардыњ аттарын келтіреді [46, б.41]. Г. А. Алиевтіњ пікірі кµњіл аударарлыќ: Каждая названная лексическая единица является родовым наименованием для целой группы слов, которые различаются по дифференциальным признакам «внешний вид одежды» (формы, цвет), «материал», «сезон ношения», «мужская или женская одежда» и.д.р [45, б.13]. А. А. Ниязгалиева орыс лексикасындаѓы т‰ркі киімдерініњ атауларын жазады (Ниязгалиева, 1993: 12).

Сєукеле лексикасы екі толыќ мєнді (сєу + келе) лексемадан ќ±ралѓан. Сєу сµзін т‰ркі тілініњ басќа saγ `мыќты, б‰тін, жаќсы` сµздерімен байланысты ќарастыруѓа болады (ДТС, с. 480) сағ `таза`, сағ кµњ‰ `аѓынан жарылѓан адам`, сағjа `тоњ май` (МК, III, с.154, 16, 175), тат. саќ `б‰тін, сау`, шув. сывă `сау`, сыхă `б‰тін` жєне тат. сау жєне саќ – сол мағынада ќолданылады (Ахметьянов, 55, 116). т‰рк. sag `cау, б‰тін` (ТРС, с. 511), саі `таза, жіњішке` (РСл, VII, с. 219), т‰ркмен. cай `дені сау, мыќты, кµрнекті` (Т‰ркімен РС, 557), ќырѓ. cай (арѓымаќќа ќатысты) `танымал, белгілі`, сай күлік немесе сай тұлпар, сай будан `танымал арѓымаќ ` (ЮС, с. 621), кар.-б. Сау – лай (ќ±м. cавлай) сау т‰бірінен `б‰тін` (Хабичев, 259), ноѓ. cав`сау, толыќ, б‰тін, бєрі б‰тін; мыќты` (НРС, с. 280). Саѓ `здоровый, благополучный`, `осторожный`; cағ сања `тебе (будет) хорошо!` (так окончиваются толкование снов); сағ бол - `быть осторожным, внимательным`. РСл., IV, 259 (Малов, ЯЖУ.1957: 98). Ќарашайларда да осындай ±ќсастыќтар ±шырасады: «Бірнеше атаулар парша `жібек б±л, алтындатќан, к‰містелген жіптен µрілген`. Осы сµздіњ мағынасын беру ‰шін сау пай/герхана сµзі ќолданылады. Бірінші терминдегі пай фран. фай `кµлденењ жолаќтары бар жібек б±лдыњ сорты`. Сау пай ``толыќ фай` деген мағынаны береді, `таза фай`» (Ќарач-баќ, 1978). Айтылѓандардан ќазаќ тіліндегі сєу жєне сєукеле; ќырѓ. шµ жєне шµкелµ жоѓарыда келтірілген: саќ ~ сағ ~ сау жєне т.б. генетикалыќ жаѓынан жалпы бір сµздер. Ќазаќ тіліндегі сау бол, дені сау, саулыќ тілейміз, саламат бол тµркіндес сµздер. Ќарашайларда сау пай `толыќ фай` тіркесімен ќатар жарым пай `жарымфай` кездеседі (Отаров, 49 б.)

Енді екінші компоненті келеге ауысамыз. Ќырѓ. к‰лµ `таќия, шалманыњ астынан киетін, дµңгелектеніп келген дєуріштіњ бас киімі` (Юсл, с. 464), татар., парс. куlук `шылауыш, шалма` (РСл, II, с. 968, 979), т‰р. кülâh ` сопаќ келген, тµбесі жайдаќтау келген, баяѓы заманныњ бас киімі`, кule`м±нара, діњ` (ТРС, с. 367, 375), єзірб. г‰ллє `м±нара (АзРС, с. 89), тєж. тарих.`патшаныњ бас киімі, тєжі, дулығасы`; уст. `дєуріштіњ бас киімі` (Тєж. РС, с. 196), т‰рк. куlläві `сопаќша келген биік бас киім, алтындатќан тюрбанмен кµмкерілген`, каlаві `сопаќ бас киім, шеттері шалмамен кµмкерілген, єсіресе аќс‰йектіліктіњ белгісі болып табылады` (Рсл, II, с. 234, 985). Салыст.: кулєсєн, сары ала ‰сті тор-тор ќауын (КТДС, с.171), к‰лєбі `ќауынныњ т‰рі. Сары т‰сті дµњгелектеу ќалпы бар, қола `єйелдердіњ (єшекейлік б±йымдары` (Тєж.РС, с. 189), келе `мишура немесе канитель (жіп), б±лдыњ ењ ќымбат т‰рі (Юсл, с. 369), келайы (кела уст. `аќтањдаќ µрімі бар µте ж±ќа жібектен тігілген єйелдердіњ байлауышы` (Т‰ркім. Рс, с. 389); µзб. к‰лє `таќия`, т‰ркм. Кула `µте ќымбат тастармен, б±лмен кµмкерілген бас киім`.

Ќ±рбанѓали Халид: сєукеле ќазаќ келіндерініњ басына киетін, арнайы дайындалѓан µте ќымбат киімі, µзге халыќтарда м±ндай баѓалы киім болмайды – дейді [56, б.178]. Келле – адамның, жан-жануардың басы, шың, қыздың қалпағы, тақия-тебетейка – (тоб. жарамсыз), есектің басы, тұлып т.б. (Будагов, 2 т. 134 бет.). Кейбірінің кесіп кәлләсін Кейбіреуін тіледі (Алпамыс, 187). Ұшып кетіп кәлләсі, Көбейді қалмақ өлгені (Алпамыс, 212); Ұшып кетіп кәлләсі, Денесі қалды отырып (Алпамыс, 224);

Келе деген о баста бас деген мағына берген сияқты. Сонымен, сєукеле кµптеген т‰ркі тілдес халыќтарда кездеседі. Оныњ т‰бірі: сєу (сау) жалпы т‰ркілік т‰бір сµз, к‰ла ( к‰лє ~ кела ~ келе ~кәллә) парсы тілінен. Күлә п. [كلاه колаһ: головной убор, шапка, шляпа] –головной убор остроконечной формы (Рүстемов, 143). Күләпара басымда, пұшпақ тымақ, Ішкі бауын өткізген тесік құлақ (Абай, 214). Кәла. Басы кәле (гүл) еді, қазақша «таз Әбділ» деп, бала күнінен аты ұшқанның бірі еді (М-Ж., 8т. – Б. 251). Б±л дерекке ќараѓанда к‰лєпара екі сµзден ќ±ралѓан атауѓа ±ќсайды: к‰лє-пара. К‰лєпара µзі т‰рлі-т‰рлі. «К‰лєпара – жауында не ыстыќ к‰ндерде киілетін бас киім. Ол кµбінесе ќара барќыттан тігіледі, астары болады». «К‰лєпара – µрнектелген, єшекейленген, тойда киілетін, ќымбат баѓалы єсем бµрік» (ЌТДМ, 2, 139-бет; 5, 207-бет.) (Е. Жанпейісов, 1976: 130-131 бет.);

Сєу мынадай берген; `сау, б‰тін, т±тас, б‰тіндей т±тас`, ал сыњары келе бас киімніњ аталымы ретінде оныњ ењ мањызды белгісімен: – сопаќшалау, ±зынша болуымен ерекшеленеді. *Сєукеле-старинный головной убор невесты и молодой женщины в течение первого года ее замужней жизни. Саукеле украшали серебром, золотом, драгоценными камнями, лентами и подвесками, которые спускались на плечи и спину женщины, обшивали бархатом, а по нему выкладывали жемчугом (ЌЖ. 1963. 286). Сәукеле сµзі ќазаќ, ќырѓыз т.б. т‰ркі тілдерінде – `сопаќшылау бас киім, єр т‰рлі асыл тастармен, ќымбат жібек б±лмен тысталѓан, ‰кі немесе ќауырсын ќадалѓан бас киім` деген мағына берген [37, б.7-9]. Сай // саі кейбір т‰ркі тілдерінде, т‰ріктер де, т‰ркімендер де, ќырѓыздар да `сау, мыќты, адал, к‰шті, танымал, белгілі` сияќты мағына береді. Сєй //сай -ды ќазаќ тіліндегі сєйг‰лік / сайг‰лік, ќырѓыз. Сай к‰лік, сай тұлпар, сай будан т‰ркі тілдес сµздер деп ќарастыруѓа болады. Сайг‰лігін ќуалап, Ќонаѓа шєћєрге келеді (М-Ж., 183); Сєйг‰лік сµзініњ екінші сыњары сєй/сай-сыз да к‰лік // кülüg ќолданыла береді. Sävrik cµзі Юнус Эмир шыѓармасында да кездеседі (Габескирия, 1984). Ќосымша ретінде мына мәліметтің де артығы болмас: Сєукеленіњ суреті Казахский народный костюм-деген кітапта жаќсы саќталѓан, 1958, 1, 21, 22 таблицалар; Ќазаќ ССР тарихы. – Алматы, 1957. 20; Сєукеле – єйелдіњ бас киімі, оны ±затылѓан ќыздар жєне оныњ жанына еріп ж‰ретін ќ±рбылар киген. Сєукеленіњ негізгі бµліктері – тєж, тµбе, ќ±лаќбау жєне артќы бойы. Сєукеленіњ тµбесі ќиыќ конус тєрізді болып келеді. Оныњ тµбесінде «тєж» – деп аталатын жартылай дµңгелек айдары болады. («Тәж» бөлімінен оқи аласыз.) ( Шањыраќ. – Алматы, 1990. 326); Р. Шойбеков: Сєукеле – сєукеленіњ сырѓасы- салпыншаѓы мол, µзі ±зын да ауыр болѓандыќтан, тек салтанатты кездерде сєукелеге байлайтын сырѓа // Ана тілі, 1991. № 16 (57); Ж. Манкеевада осы – сєукеле сөзіне мән бөргені байқалады [52, б.40]. Неше т‰рлі асыл тастармен безендірілген ќазаќ єйелдерініњ дєст‰рлі кµне бас киімі (ЌТТС, 1996: 255). Ш.В. Габескирия сєу т‰біріне ќатысты: sävrik – «освободиться, избавляться»: täkäbbür äjlämä kim sävrikäsin, sävrikmislär joluna birikäsin 15/13-4 «Для того, чтобы освободиться и присоединиться к освободившимся, не возгордись!» – деген мысал келтіреді [57, б.12].

Жас ұрпаққа тарихи маңызы жағынан сєукеленіњ баѓасын да білген артыќ болмас. Х. Арѓынбаев: «Бµкей ордасында кездескен бір т‰рініњ ќ±ны к‰міс аќшамен 1000 сомѓа баѓаланѓан екен. Ал, Семей тµњірегінде 2000 сомѓа жеткен кµрінеді» десе [58, б.63]. Ќ±рбанѓали Халид: «Біздіњ бала кезімізде бір Аякµз дуанына бір орыс тµресі келіп, сыбан елінде бір тµреніњ келінініњ сєукелесін музейге ала ма, не істемек білмедім 3000 сомѓа баѓалаѓанын естігенбіз. Кµргендер сєукеленіњ екі жаѓында т‰йе ќ±малаѓындай 4 маржан бар екен, 2000 мыњ тењге болды, ќалѓанын мыњѓа баѓалады десті» – дейді [56, б.178]. Л.З. Будагов: дж. سوكال саукел, саукл سوكل сÿкель, больной, болзнь, растройство, не будеть боле болзни (для тхъ, кто выпьетъ воды изъ источника кевсеръ, سوكال بولمق саукел болмаќ заболть (ibid. 68: у Вамб. Больной, слабый); Кир. سوكله саукле, سوكالا сеукелэ, женскій головной уборь у киргизовъ и башкировъ, носимый въ первый годъ замужества (высокій, почти цилиндрическій колпакъ, украшенный серебр. и золот. бляхами, съ такими же длинными привсками), саукеле سوكله قراني сукәле ќарани шапка, унизанная кораллами или бусами и серебр. монетами – деп түсіндіреді [8, б.648].

Негізінде сєукелені к‰ні б±рын шеберлерге жасатќан. Маржан, гаућар тастыњ єшекейіне байланысты сєукеленіњ баѓасы µте ќымбат болѓан оның кейбір этнографиялық көріністерін Будагов жақсы жазған [8, б.754]. Сєукелені т±рмысќа шыѓатын ќыз киеді. Сєукеленіњ тµбесі ±зыныраќ сопаќша болып келеді. Сєукеле неше бµліктен т±ратынын жоғарыда жазғандықтан қайталамаймыз (сєукеле-ќарањыз). Сєукеленіњ ±шар басында ‰кі де, ќауырсын да ќадалады. Тек ќана асыл тастар «тєж» айнала немесе т±сына ілінеді. Ќарањыз: Х. Арѓынбаев (Сєукелелер. Антропология жєне этнография музейі. Ленинград) 64 - 65 – беттегі суреттер [58, б.64]. Таблица 21: Саукеле-свадебный головной убор невесты. Мастер Жунусова. Начало ХХ в. Алма-Атинская область; Таблица 22: Саукеле-свадебный головной убор невесты. Западно-Казахстанская область; Таблица 23: Женский головной убор. Носился под саукеле (Казахский народный костюм. 1958:72). Ал В. Радлов Jыға высокая шапка невсть – die hohe Bralmütze (Kir. сäÿкälä) – дейді [17, б.469]. Сєукеленіњ ќазіргі заманѓа лайыќталып жасалѓан ‰лгісі де бар (Шаңырақ, 1990: 326).

Түйін. Мәшһүр-Жүсіп сәукелені он екі мың жылқысы бар Өтебай салдың асқа киіп бару үшін арнайы жасатқанын жазады. Мәшһүр-Жүсіп қолданысында бір қызығы сәукелені ер адам да әзіл ретінде киген сияқты. Жыға мен сәукеле Радловтың айтуынша бір бас киімнің атауы болған. Сєу > сау + келе > қарқара.

Қарқара. Ойнаушы ем, ортекемді киік қылып, Шаншушы ем қарқарамды биік қылып (М-Ж., 130); Он жеті ұл ат арқасына мініп, соңынан ерген соң, жалғанның жарты пәлесі болған басына құстың қауырсынын қадап алып, қарқаралы хан Бертіс атанған (М-Ж., 30). Сол ќыздыњ ќарќарасы жоѓалып, т‰сіп ќалѓан жер – Ќарќаралы–Ќазылыќ атанѓан (М-Ж., 121). Ќыздыњ берген – ќарќарасы т‰сіп ќалып, «Ќарќара» тау атын ќоя сапты (ЌКБС, 49-50); Из волосы перо воткнула Прямо в землю близ дороги: Пусть жених, найдя приметы (Тверитин: 1935. ҚКБС, 38), В наши дни на месте этом в знак о прошлом вырос город, Что зовут Каркаралами (Тверитин, 38). Где упало каркара*** девицы Баян-Слу, там горы назвали Каркаралы. Каркара*** называются четыре пучка фазаньих первьев, которыми украшается во время перекочевки посудный ящик, киргизский буфет. Такой ящик имеет створчатые дверцы, которые придают ему вид шкапика, и четыре коротенькие ножки. Навьючивают на верблюда этот ящик ножками кверху. Пучок перьев на нижнем конце имеет предлинную войлочную трубку, которая и надевается на торчащую кверху ножку ящика - деп жазды Потанин [59, б.353].

Л. З. Будагов: а.قرقره қрќре ќарќара. Мн. قراقر ќраќр 1) крикъ верблюда. 2) взрывъ хохота. 3) воркованіе голубя. 4) дж. назавніе большой птицы, строусъ (изъ перьевъ котораго длають султаны: قرقرا اوناغه ќрќра изъ чего видно, что اوقر ауќар отъ ќутан отличается; въ англ. пер. قرقره ќрќре – degla heron, ауќак اوقار – heron, цапля; но к сл.قرقره ќрќре = جقتر жқар см. Это слова у Вамб. переведено дятель, и головной женскиій уборъ въ Хезарэси: въ кир. султанъ изъ павлин. и совьихъ перьевъ, носимый кирг. двушками на шапочк). Ќарќара-каркари, одна изъ манеръ обматыванія чалмы – деп түсінік берген [20, б.50]. Будаговтағы арабша жазылған сөздің қазақша транслитерация жасаған – автор. Кейбір деректе қарқараның бірнеше мағынасы беріледі:

1) Султан (украшение) – турк., РIII 2062 (осм), кир.; султан. Носимый на чалме или на шапке – Буд.; аграф, султан на чалме – Р IV116 (осм); султан из птичьх перьев –ккал: птичье перо-Р III 2062 (осм); перо птицы тувдар (которое в прежние времена ханы и беки носили на головных уборах) – уз. Диал. Абд. Хор. III.; самое длинное и самое красивое хвостовое перо (у петуха, райской птицы и.т.п) – тур.; перо, которое девицы носят на шапке – Р IV 116 (кир.); пук перьев – Буд.;