Мұғауина М. О. Денсаулық сақтау саласының қызметкерлеріне арналған Қазақ тілі

Қазақ тілінде қосымшаның 2 түрі бар. Олар: жалғау және жұрнақ.

Жалғау сөздерді байланыстырады.

Оның 4 түрі бар: көптік жалғауы, жіктік жалғауы, тәуелдік жалғауы, септік жалғау.

Зат есімдерді жекеше, көпше деп аталатын екі топқа айыра көрсетуге негіз болатын ең басты грамматикалық сыртқы белгі – оларға көптік жалғауының жалғануы. Қазақ тілінде –лар, -лер, - дар, -дер, -тар, -тер деген алты түрлі көптік жалғауы бар.

Мысалы: құжат+тар, қыз+дар, қала-лар, дәптер+лер, күш+тер, гүл+дер.

Көптік жалғауынсыз қолданылатын жеке сөздер мен сөз тіркестері бар. Олар:

1. 
   Бір-бірлеп, даралап санауға келмейтін зат есімдер: ұн, шаң, құм,
   

2. Сан есіммен тіркесіп келген сөздер: 5 үй (5 үйлер емес);

3. Өмірде бір ғана түрі кездесетін жалқы есім;

Мысалы: ай, Марс, Алматы, Арал теңізі және т.б.

4. Көптік жалғауы бірыңғай мүшелердің ең соңғысына жалғанады.
6-тапсырма. Берілген сөздерге көптік жалғауын жалғаңыз.

Кітап... , дәптер ... , қалам ... , гүл ... , портрет ... , теңге ... , азамат ... , терезе ... , сөмке ... , қыз ... , ата ... , қағаз ... , есік ... , мұрын ... , құлақ ... , тұз ... , адам ... , бауыр ... , жеміс-жидек...

Туысқан.......... ұл.......... қазақ.........

Апа.................. ұн.......... орыс.........

Немере............ ай.......... өзбек........

Нағашы........... машина...... қытай..........

Қарындас........ дәрумен........ жапон.........

Жезде.............. қант............... ағылшын..........

Сіңлі................ нан............... түрік.................
Термин сөздермен танысайық!

Ж.Баласағұн

«Қазақ тілін зерттеушілеріміздің барлығы да бір ауыздан бұл тілді ең бай, ең таза түркі тілдерінің бірі деп таныды. Қазақтар – шешен әрі әдемі сөйлеудің үлкен шебері.... Қазақтардың халық әдебиеті аса бай, әрі жан-жақты».

П.М.Мелиоранский

С.Е.Малов

В.В.Радлов

• 
  Тіс ауырған жақтағы құлаққа ауырғаны басылғанша иманжапырақтың тамырын ұстап тұрады (30 минут – 1 сағат);
  
• 
  Пиязды (біреу) ұсақтап турап, дәкеге орайды да, ауырған тістің сыртынан басып тұрады;
  
• 
  Ауырған тіс пен жақтың арасына шүйіншөптің жапырағын қойса, сілекей шұбырып ағады. Бірақ 2-3 минутта ең күшті ауырған тістің сырқырауы басылады.
  

• 
  11-тапсырма. Тұрақты тіркестердің мағынасын жұптастырыңыз.
  

Артық болмас білгенің!

уақыт жоғалтсаң – көп нәрсе жоғалтқаның,

ал денсаулығыңды жоғалтсаң – бәрін де жоғалтқаның.

Құрамында кальцийі, дәрумендері, фторы мол азық-түлік тіске пайдалы.

Ауырып ем іздегенше, ауырмаудың жолын ізде.

ТЕСТ
1. Көптік жалғауынсыз көптік ұғым беретін сөзді белгілеңіз.

А) құм, қымыз;

В) дәптер, біз;

Д) әркім, өзен;

Е) келу, бөкен;

С) қазақ, ақын.

А) қонақтар;

В) ұндар;

Д) оқушылар;

Е) үйлер;

С) есіктер.

А) мұнай;

В) мұғалім;

Д) ыдыс;

С) тұлға.

А) ағасың;

В) ағайын;

Д) ағалар;

Е) ағасын;

С) ағайым.

А) ой;

Д) күн;

С) ел.
3-САБАҚ. КӘСІБИ МІНДЕТІМ. МЕНІҢ ӘРІПТЕСІМ

- Сіз қайда қызмет атқарасыз?

- Сіздің мамандығыңыз қандай?

- Мамандығыңыз өзіңізге ұнай ма?

- Осы салада неше жыл қызмет атқардыңыз?

- Жұмысыңыздағы міндетіңіз не деп түсінесіз?

- Жұмыс барысында қиындықтар кездесе ме?

- Өзіңіз осы мамандық туралы көзқарасыңыз қандай?

кәсіби

Тәуелдік жалғауы заттың біреуге немесе бір нәрсеге тәуелді (меншікті) екенін білдіреді. Тәуелденетін зат 3 жақтың біріне меншікті болып тұрады. Сол себепті тәуелдік жалғауының 3 жағы және әр жақтың өзіне тән жалғаулары болады: