Мырза Хайдар Дулаттың «Тарих-и Рашидиі» әдеби жәдігер
жүктеу/скачать 0,79 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «Тарих-и Рашиди» - мәдени мұра»
| Диссертацияның құрылымы. Ғылыми зерттеу жұмысы кіріспеден, алты бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ Кіріспеде диссертация тақырыбының өзектілігі, жұмыстың мақсаты мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, зерттеу әдістері, практикалық маңызы, сарапталуы және қорғауға ұсынылатан тұжырымдар айқындалып көрсетілді. Бірінші бөлім «Тарих-и Рашиди» - мәдени мұра» деп аталады. 1.1 «М.Х.Дулаттың өмірі мен шығармашылық ортасы» деп аталатын тарауда Мырза Хайдардың шығу тегі мен «Тарих-и Рашиди» шығармасының жазылу тарихы, ғұламаның әдеби ортасы жан-жақты талданады. Әкесі өлгеннен кейін, Мырза Хайдар Кабулға 1509-1512 жылдар аралығында келіп, Бабыр сарайында тұрақтайды. 1512 жылы Мырза Хайдардың нағашы ағасы, Моғолстан ханы Сұлтан Саидхан Бабыр патшадан Мырза Хайдарды өз қолына алады. Сұлтан Саид хан 1533 жылы қайтыс болды. Оның ұлы Әбдірашид хан таққа отырғанда, дулат әмірлерін мемлекеттік істерден шеттете бастады. Бұл кезде Тибетте соғыс жорығында болған Мырза Хайдар бұдан хабардар болып, Моғолстанға қайтып оралуға батылы бармай, біраз уақыт Бадахшанда жүрді. Содан ол жерден Лаһурға, Бабырдың ұлы Камран Мырза хұзырына, 1539 жылында Аграға, Һомаюн қызметіне кірді. Оның Ширханмен жүргізген шайқасына кездейсоқ тап болып, қатысуына тура келді. Содан кейін Камран мырзаның құптауымен Кашмирді жаулап алып, сонда билік құрды. Ақырында 1551 жылы беймәлім кісілер тарапынан ұйымдастырылған қастандық нәтижесінде мерт болды. Шығарманың бірінші бөлігін жазғанда Мырза Хайдар Әлиаддин Атамәлек Жовайнидің «Тарих-е-жаһангошай», Шәрәфеддин Әли Иәздидің «Зафарнама» еңбектеріне сүйенген. Сондай-ақ Саһиб Қыран Әмір Темірдің Мауароннәһрде дербес мемлекет құруын, оны сыртқы жаулардан қорғап, Моғолстан ханы Тоғлық Темір (1360 жылдар), тіпті кейінірек те тегі Дулат Әмірлерінен шығып билікті қолға алған Қамареддинге қарсы жорықтары түгелдей «Зафарнамадан» алынған. Мұндай жағдайларда автор «Зафарнамадан әңгіме» деп оқырманды хабардар етеді. Жовейнидің «Тарих-е-жаһангошай» еңбегінен алынған кейбір үзінділердің алдында да осындай ескерту береді. Зәһиреддин Мұхаммед Бабырдың «Бабырнама» еңбегі де Мырза Хайдар үшін дерек көз қызметін атқарған. Бұлардан тыс, Мырза Хайдар жастары жүзге талған қариялардан, әкесінен, немере ағаларынан, нағашыларынан және басқа сенімді замандастарынан естіген хикаяларды да мәлімет ретінде пайдаланады. Өз дәуірінің сопылық ағым өкілдерінің Рисалелерінен (трактат), әдеби шығармаларынан да үзінділер келтіреді. Бірақ, «Тарих-и Рашидидің» екінші дәптерін жазуда автор негізінен өзінің естеліктеріне арқа сүйейді. «Тарих-и Рашидиді» оқығанда, автордың өмірлік, философиялық көзқарасын, өз дәуірінің рухани-мәдени дүниетанымын да сезіну, ұғу қиын емес. Ол оқып, еңбектерінде пайдаланған алпыстан аса шығармаларды назарға алсақ, тарихшының білім деңгейі өз дәуірі үшін жоғары дәрежедегі ғұлама, білімді кісілер қатарында болғанын көрсетеді. Мырза Хайдар өз еңбегінде Моғолстан хандары мен сұлтандарының билік үшін тынымсыз таласын баяндап берді. Мырза Хайдар «моғолдар» деп атап кеткен халықтар қазіргі кезде басқаға сіңісіп, солардың атымен аталып жойылып кеткен, не бірінің арасына бірі сіңіп кеткен. Моғолстан және оған тәуелді аумақтар қазіргі кезде Қазақстан, Қырғызстан, Қытайдың Шыңжаң ауданы және Батыс Моңғолияның жерінде орналасқан» [13,7-9] деп жазған. Моңғол және моғол сөздері туралы Шоқан Уәлихановтың да «Моғол Четені: (Жетені) моңғолдармен шатастыруға болмайды, олар мұсылман дініндегі түркі тілдес тайпалар» [14,273] деп нақтылай түскен жазбаларын мойындамаудан басқа амал қалмайды. «Тарих-и Рашидидің» қолжазба нұсқалары Ресей, Өзбекстан, Тәжікстан, Үндістан, Пәкістан, Иран, Қытай, Ұлыбритания, Франция елдерінің қолжазба қорларында сақтаулы тұр. жүктеу/скачать 0,79 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|