Тұлғалық педагогика ғылымының әдіснамалары

«Әдіснама» (методология) термині «әдістер жөніндегі ілім», «әдістер теориясы» дегенді білдіреді.Әдіснама ғылыми таным жолдары мен шараларының теориялық проблемалары және шығармашыл үдеріс сипатындағы ғылыми зерттеу заңдылықтарымен айналысады.

- санның сапаға өту заңы;

- жоқты жоққа шығару заңы;

- обьектив экономикалық заңдар (мысалы, өндіріс қатынастарының өндіріс күштеріне сәйкестігі).

Тар мағынада «әдіснама» нақты ғылыми пәндерге орай ғылыми таным теориясын аңдатады.

Педагогика әдіснамсы – бұл даму желісіндегі қоғамда үздіксіз өзгерістерге түсіп жататын, педагогикалық болмысты шынайылылықпен бейнелеуші педагогикалық теория және құрылым негіздері, педагогикалық үдерістерді зерттеудегі бағыт-бағдарлар, деректемелерді топтау және т.б. жөніндегі білімдер жүйесі.

Әдіснама және әдістеме түсініктерін ажырата білген жөн. «Әдіс» тар мағынадағы сөз. Ол көбіне ғылыми пәннің арнайы тәсілдерін аңғартады. Мысалы, педагогикада қолданылатын әдістер – бақылау, сауалнама, жобалау және т.б., яғни «әдіс», «техника» түсінігімен теңдес. «Әдістеме» термині педаттогикалық құбылыстар мен үдерістерді тереңдей зерттеуге арналған әдістердің әртүрлі нақты формалары мен жолдарын білдіреді.

«Әдіснама» термині келесідей ауқымды мағынаға ие: бұл жетекші принциптер, ғылыми зерттеудің басты құралы және талдау талаптарын іске асырушы шаралар рөлін атқарушы теориялық білімдер жүйесі.

Әдіснамалық принциптердің ерекшелігі – олардың теориялық негіздемелері нақты ғылым шеңбері, міндеттері және мүмкіндіктеріне сиыспайды. Ал әрбір мұндай принцип әдіс рөліндегі теориялық білімдерге сәйкес келеді.

Педагогика әдіснамасы педагогикалық идеялар мен тұжырымдар және оларды тану арқылы меңгеру жөніндегі тағлиматтар жиынтығы. Олар:

- педагогикалық білімдер және олардың құрамындағы педагогикалық мәселелердің қызметтік құрылымы жөніндегі бастау, алғышарт тағылым;

- әдіснамалық мәнге ие бастапқы, өзекті, тұғырлы, философиялық, жалпы ғылымдық және педагогикалық ережелер (теориялар, болжамдар, тұжырымдар);.

- педагогикалық таным жөніндегі ілім (тар мағынадғы әдіснама);

Нақтылы айтсақ, тәлім әдіснамасы – бұл:

- тәлім идеологиясы (гуманизм теориясы);

- таным теориясы, яғни гносеология.

Бүгінгі таңда өткен кеңестік ықпалдар жүйесінен босанған елдердің бәріде тәлім кеңестігінде үлкен дағдарысқа ұшырады. Солар арасында тәуелсіз Қазақстан Республикасы сол еріксіз қалыптасқан жағдайдан шығудың жолдарын белсенділікпен іздестіруде. Себебі казірғі тәлім, тәрбие әлі де болса, қоғам мен тұлға қажеттерін қанағаттандырмай жатыр.

Бұл дағдарыс – екі тарап:

- тәлім, тәрбие мекемелерінің дағдарысы;

- көп жылдар бойы әдейі еленбей келген тәрбие аймағындағы тұлға дағдарысы.

Тәлімгерлік мекемелерінің (институттарының) дағдарыс себептері:

елдің эканомикалық әлсіздігі;

маман дайындау деңгейінің төмендігі мен оны әдіснамалық тұрғыдан қаруландырудың кемдігі.

1тәлім мазмұнын ауыстыруға ықпал жасаушы әлемдік ғылыми техникалық ілгерілікті көре білмеу және т.б. Ең жақсы маман кім? Ол - жарымаған жалақысына қарамай, педагогтік қызметті өмірінін мәні мен сәні ретінде қабылдаған мұғалім. Ал, ондайлар біздің қоғамда қаншама? Ал тәлім, оқу-үйретім мазмұнына келетін болсақ, оны өзгерту қажет, себебі қоғам үздіксіз дамуда, осыдан өмірдің ілгері қозғалысын аңдамау күнә.

Жоғары мектепте ғылымдар ұсынылады, ал басауыш орта мектепте - сол ғылымдардың негізі игеріледі. ЖОО-да студент ұсынылып жатқан білімдер XIX ғасыр аяғындағы классикалық ғылымдар дәрежесінде қалып жатыр. Яғни білімдер өзегі көнерген, бүгінгі әлемнің шынайы болмысына сай келмейді. Білімдер мазмұнын ауыстырудың және бір қажеттік себебі - қоғамдағы құндылықты бағыт-бағдарлардың жаңаша өріс алуы.

Әрқашан мектепті қайта қалыптастырудың қажеттігі төмендегі мәселелермен байланысты келеді:

• Тәлім-тәрбие жүйесін демократияластыру (қай заманда да баланың тұлғалық келбетіне бағытталған жалпы жамағаттың қолы жететін, инабатты-ізгілікті мектеп түзу арман болған).

• Мектепті модернизациялау (тәлім - тәрбие мазмұнын жаңалау әрі оның ғылыммен байланысын күшейту).

• Мектептің тұрмыс-тәжірибемен ұштастығына басты назар аудару.

• Мектептің тәрбиелік қызметтер дәрежесіне қолдау беріп, көтеру.

Бұлардың бәрі де орасан ауқымды, ал бүгінге дейінгі реформалардың бірде бірінің бұл мәселелерді шешуге қауқары жетпеді. Кеңестік кезеңдегі реформа дегеннің бәрі де сәтсіздікке ұшырай берді. Себебі неде? Өткен дәуір мектеп төрегіндегі жасанды ауысымдардың бізге берер тағылымы қандай?

- ЖОО және орта мектеп арасындағы сәйкессіздік.

- басты себебі – педагогикалық қызмттің басқарушы субьекті - мұғалім болды, алайда реформаларды ұсынушы мұғалім емес, олардың бәрі мектептің шынайы болмысынан түсінігі кем лауазымды шенеуніктер тарапынан жасалып жатты. Қай реформада да «сен осыны істей аласын» емес, «сен осыны істеуге міндеттісің» принципімен орындау талабы койылды.

- Жеткілікті ғылыми – тұжырымдамалық негіздемесі болмай, реформаларды жалпы бұйрықпен іске асыру әдіснамасы басым болды.

Кеңестік дәуірде көптеген іскер де талантты педагогтар мектептен аласталды, ал олардың орнын басқан “рабфак” түлектері жоғарыдан түсірілетін әдістемелік нүсқауларды күтумен болды. Осылайша, халық ағарту әкімшіліктері мен мұғалімдер қауымы арасында ғана емес, мұғалім мен шәкірт, ұжымдағы педагогтар арасында да әміршіл-әкімшіл (авторитарлы) қатнастар белең алды. Әлемдік педагогика әдебиеттерінде реформалар сәтсіздігі басқаша да түсіндірілді:

- тәлім жүйесін дамытуға орай тұжырымдамалық идеяның болмауы;

- реформаларда тәрбиелік мәселелерді ескермеу;

- мектеп дәрісінде техникалық құралдарды (ТСО) орынсыз әсірелеу.

Кеңестік заман тәлімін Батыс қатты сынға алып, оның кемшіліктерін келесі себептерге теліді:

• мектепте табыс қуанышының кемдігі;

• тәрбиенің әкімшілдікпен жүргізілуі;

• оқу-үйретімнің мәжбүрлік сипаты.

• қоғамда дәйекті де деректі құндылықты бағыт-бағдардың болмауы.

Батыс пікірі осындай. Ал бізде енжар адам категориясын бетке ұстаған, мектептегі бұйрық пен әкімдікке негізделген педагогика осыдан пайда болды. Нақтылай айтсақ, мектептегі тәлім-тәрбие сапасыздығының көзі-әдіснамалық кемшіліктен. Шәкірт бейнесі, ұстаз келбеті, үйрету-үйрену, қабылдату-қабылдау, түсіндіру-түсіну, ұқтыру-ұғыну, игерту-игеру, қолдандыру-қолдану, пайдаландыру-пайдалану, қанағаттандыру-қанағаттану деген ұғымдар біздің педагогикада әлі де болса, қалыптаспай жатыр. Қазақ тілді педагогика,педагогикалық зерттеулер «оқы, оқы және оқы» ұранына маталып, «Читать, читай» деңгейінен тереңдей түсуге және жоғары көтерілуге қауқары жетпеуде, мұғалім мен шәкірт санасында қабылдап, түсіндір, ұқтыр, игерт, меңгерт, қолдануға үйрет, пайдаландыр және қанағатқа бөле, осылардың бәріне үйрет, үйрету үшін тәрбиеле деген әрекетшендік түсінім әлі де жоқ. Осыдан, біздің алға тартатынымыз шынайы да нақты бейне емес, ниетті бейне, мұратты күтілетін шәкірттің тұлғалық бейнесі. Әрбір мұғалім өз шәкіртінің тұлғасын оның оқу-үйретімі мен үйренуге қатысуы, өзіндік баға беруге деген қабілетімен таразыламайды, осыдан педагогтың көретіні тәлім-тәрбие субьекті емес, обьекті. Ал, керегі төменде аталған сапаларға баулынған тұлғаны-тәлім-тәрбие субьектін тани білу:

• өзіндік баға беруге қабілетті;

• өзіндік танымға ие;

• өзінше пікір жүргізу мен топшылауға қабілетті;

• өзіндік реттеуге бейім;

• өзіндік дамуға ұқыпты;

• өзінің бар мүмкіндіктерін іске асыруға ұмтылатын;

• өз шешімі мен табандылығына ие, жауапкершілік пен белсенділікті бойына дарытқан Кеме Адам - Тұлға.

Аталған сапаларды меншіктемеген жағдайда педагогикалық іс-әрекеттің субъекті тұлға болуп жетілуі мүмкін емес. Бұл мәселенің соншалықты маңызды болғанын Еуропада баланы қандай да тәрбиелік қыспақты қызметтерден қорғауды мақсат еткен антипедагогтар (анти-қарсы) қозғалысынан байқауға болады. Олардың пікірінше, мұғалім міндеті шәкірттерді тәрбиелеу емес, олармен шынайы достасу. Осы тұжырымға орай аталмыш идея өкілдері баланың антипедагогикалық бейнесін, адамның осы сипаттағы жобасын жасады. (Бала өзіне не қажет екенін өзі сезінеді, осыдан ол тәрбиелік ықпалдардың нысаны емес. Австриялық «Балалармен достасу» бірлестігінің, мысалы, пайымы осындай. Бірақ, бір қарғанда, бұл қайырымды теорияның күмән келтіруі анық.

Тәрбие үстемдігін айтпай-ақ, сол тәрбиенің өзінің қаншалықты қажет екендігін келесі мысалдан аңғаруға болады. Бір американдық мектеп директоры жұмысқа қабылдаған әр мұғаліміне келесідей хат жолдайды екен: