ЖАБАЙЫ ТАБИҒАТТА ТІРІ ҚАЛУ / ОТТА АС ДАЙЫНДАУ

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Асты отта емес, қөмірде (угольки) дайындау керек.
   
2. 
   Ет пен балықты көп уақыт пісіру керек, ішіндегі улы заттар мен микробтарды өлтіру үшін.
   
3. 
   Егер асқазан ауырса, өзіңіз құсу жағдайына жетіңіз (ол үшін екі саусақты аузға тығу керек). Одан басқа, кішкене көмір немесе борды үгілтіп, жеп, көп мөлшердегі сумен ішу керек.
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Кір суды қалың мата арқылы тазалаңыз.
   
2. 
   Мата үстіне құм, ағаш көмірін және кішкентай тастарды қойып, астында тесік жасап су жіберу керек. Тазалынған суды 10 минут қайнату керек.
   

1. 
   Барлық шөптерді, жеміс-жидектерді жеу беруге болмайды, олардың көбі улы болады.
   
2. 
   Өзініз білетін жеміс-жидектерді ғана жеңіз.
   
3. 
   Саңырауқұлақтарды жемеңіз.
   
4. 
   Егер сіз жеміс жидектің улы екеніне сенімсіз болсаңыз оны мыжып шырынын шығарыңыз. Егер шырыны сүт түстес болса, онда ол улы (Бақбақтан (одуванчик) басқасы, ол іш өткенде көмектеседі). Немесе еріңізді өсімдіктің шырынымен сүртіп, тіліңіздің үстіңге өсімдіктің кішкене бөлігін 4-5 минут ұстаңыз. Егер тіліңіз ашса, ол өсімдік жеуге жарамсыз болады.
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Таудың ойыстары мен үңгірлерің іздеңіз: онда теқ қана жаман ауа райынан қорғанып қана болмай, ішуге жарамды су табуға болады.
   
2. 
   Лавина құлайтын және көшкін (оползень) болатын жерлерден аулақ жүріңіз.
   
3. 
   Екі тау арасындағы жерде жоғарыда төменге қарағанда қауіпсіз болады.
   
4. 
   Егер өзіңізбен бірге жылтір, алыстан көрінетін түстес киім болса, оны өткен жерлерді белгілеу үшін қолдануға болады.
   
5. 
   Қатты дауыс шығарып, өзіңізге назар аудартуға тырсыңыз: Дауыс тауда жақсы таралады.
   
6. 
   Тауға көтерілген кезде, оттектің жетіспеушілігінен тау ауыруы (горная болезнь) пайда болуы мүмкін.
   

ТАУ АУРУЫ.

Бас айналуы, әлсіздік, үйқыға тарту, жүріс координациясының бұзылуы, көздің нашар қөруі, жүрек айну және құсу, ауыр жағдайда мұрыннан қан ағып, жүрек соғысы минутына 100 соғысқа дейін көбейеді.

Емдеуі: Ауырған адамды оттекпен қамтамасыз ету, оны таудан түсіру.

1. 
   Егер сіз қар арасында қалсаңыз, сапарыңызды жалғастыра алмасаңыз, қар ішінде үйшік жасаңыз.
   
2. 
   Майысқан тоғайдың астына тығылыңыз немесе қардан үңгір қазыңыз.
   
3. 
   Үңгірге кіргеннен кейін тесік тесіңіз және оны тазалап отырыңыз. Егер сіз жалғыз болмасаңыз, әр адамға бір тесіктен тесіңіз.
   
4. 
   Аяқ астыныздағы жерді тереңдетіңіз: бұл жерге циркуляция кезінде суық ауа түседі.
   
5. 
   Шығатын жерді жабыныз. Тереңдетілген жерге отырыңыз, ауа райы жақсалғанша дейін. Ұйықтамауға тырысыңыз, егер өзіңізбен бірге ұйықтағым кап (спальный мешок) жоқ болса.
   

1. 
   Шөлді далада ең бастысы – ол организмнінің сусыздануынан қорғану. Егер сіз шөлді далада машинаның сынуынан қалсаңыз, сол машинаны көленке етіп алыңыз. Егер сіз жаяу жүрсеңіз, онда үнгір тауып немесе жардың (скала) қөленкісісіне тығылыңыз.
   
2. 
   Бас пен мойынызды күннің сәулесінен сақтаңыз. Егер сізде бас киім болса киініз, үстінен тағы орамал киіңіз, жылу соққысынан (тепловой удар) сақтандырады.
   
3. 
   Егер сіз шөлді далада көлікпен қалсаңыз, оны тастамаңыз. Егер көлік келеді деген сенім болмаса, адам жүретін жерге барыныз. Түнде ғана жүоіңіз, күндіз көленкеде отырып.
   
4. 
   Судан қайнар көзін (источник воды) тауып көрініз: кепкен өзенде де оған қазып жетуге болады. Шөп өсетін жерде су іздеп көріңіз.
   
5. 
   Шөлді даладағы өсім (растительность) шөптердің көбісін жеуге болады.
   
6. 
   Жануарлар мен құрт-құмырсқалардың жүрген жерін байқаңыз: шыбын, құмырсқа, , құстар жиналған жердің қасында су болуға тиісті.
   
7. 
   Егер су таппасаңыз, онда шықты (росаны) жинап қөруге болады. Домалақ, тегіс тастарды пирамидамен құмда қазылған полиэтиллен төсеген шұңқұрға салады. Шықты (росаны) тәңертен жинайды. Бұл суды ішудің алдыңда залалсыздандыру (стеризавать) ету керек.
   

• 
  Суды тазарту үшін оған бірнеше марганцовканың кристаликтарды салып ол түгел еріп суды кішкене бояп су ішуге және тамақ істеуге жарамды жасайды.
  
• 
  Марганцовканы от алуга (добывания огня) пайдалануға болады: кристалдардың бір қасығын газетке салып, антифриз бірнеше тамшылар тамызып, газетті ораптастаса. 30 секундтан кейін газет жанады.
  
• 
  Егер антифриз жоқ болса онда отты марганцовкамен қантты араластырып (1 бөлігі марганцовка 2 бөлікке қантка) екі ағаш таяқшалардың арасына салып жақсылап үйкелісе от пайда болады.
  
• 
  Шөлді далада суды келесі әдіспен да табуға болады: құмда бір метр диаметрі шұңқұр қазылады, Шұңқұрдың түбіне кастрюля қойлады. Шұңқұрдың түбіне шөптерер, жапырақтарды салады (бұл шарт міндетті емес). Шұңқұрдың бетіне полиэтилен жайып, полиэтилен шеттерін тастармен бекітіп тастайды. Сосын бір тасты полиэтиленнің ортасына қояды. Солай воронкаға ұқсайтын зат пайда болы. Конденсат полиэтилленнің ішкі жағында пайда болым кастрюляға тамшылайды. Бұл суды залалсыздандыру (стрерилизовать) етпеуге да болады.
  

Сақтық қолдану: қолға ұзын ағаш алып, алдынғы жолды таңдап биіктеу жерлерден жүру, жай және жеңіл қимылдау керек.

Ұйықтан қалай құтылу (топи):

1. 
   Салмағын азайту үшін, ауыр заттың барлығын тастау.
   
2. 
   Аяғ астына ағаш немесе таяқ қою.
   
3. 
   Жай және ақырын қимылдау. Не делать резких движений.
   
4. 
   Сізді астына сорып жатқанын сезіп, бірден дөнестерге (кочкаларға) жатасалыңыз. Содан кейін сізге арқан немесе ағашты әпергенше күтіңіз.
   
5. 
   Бірден ағаш немесе арқанды ұстап, ақырын алға жылжыту керек (перехватывая руки плавными движениями).
   
6. 
   Егер сізге көмек келмеген жағдайда да, артпен жатып, алға қарай жылжыныз, өзіңізге қол, аяқпен барлық денеңізбен алға ұмтылыңыз... Дөнес жерлердегі (кочки) шөп астын ұстап алу.
   
7. 
   Шаршаған кезде аяқ, қолды ұзатып, ашып қимылдамай демалуға тырысу керек. (При усталости раскиньте как можно шире руки и ноги и передохните, стараясь не шевелиться.)
   

Жер астына тек қана инструктормен және арнайы құрал жабдықтармен түсуге болады. Егер сіз өзініз жер астына түсеңіз, онда келесіні білуініз керек:

• 
  Топта 4 адамнан кем болмау керек: экстремал жағдайда бір адам жарақат алған адаммен қалады, ал қалған екеу жоғары көмекке кетеді.
  
• 
  Жер астына түсердің алдында өз жоспарларын туыстарға және таңыстарға айтыңыз: қайда және қай уақытқа дейін баратқаныныз.
  
• 
  Жер астына түсер күні метеосводканы тынданыз. Егер сол күні жаңбырлар жауса, онда олар ұңгір (пещераларды) батып тастау мүмкін.
  
• 
  Жер астында салқын және ылғайлы болады. Сондықтан жылы киініңіз, және сыртқы киіміңіз суды өткізбейтін болу керек. Пластиктан жасалған шлемді шахтерский шаммен үмітпаңыз.
  
• 
  Жолға косымша батарейкаларды, свечаларды, сірінкені, аптечканы, арқан, ұңгір картаны, суды, және жоғары калориялы тамақты (шоколад, жұзім ж/е т.с.с.)
  
• 
  Жер астына түскенде ұңгір (пещераның) қабырғаларға белгілірді қоюға үмітпаңыз. Кері қайтқанда оларды өшіруге үмітпаныз.
  

1. 
   Тоқтап және қай жерде жүргенің аңықтауға ұмтылыныз.
   
2. 
   Жердің астында қанша жүргенің аңықтаңыз және де кері қайтуға сізде қанша уақыт кететіңдігін ойлаңыз.
   
3. 
   Өз тұрған жеріңді белгіліңіз (пирамидкамен немесе қабырғада бір белгімен).
   
4. 
   Шығу жолын (выход) тауып көріңіз. Жол бойы кері қарап жүріңіз. Журген жолды жаттап жүріңіз. Коридорлар әр бағытта әр түрлі қөріну мүмкін.
   
5. 
   Жүрген жолынды белгілеп тұрыңыз (пирамидкалармен не/се белгілермен қабырғада).
   
6. 
   Энергияны сақтау үшін, жиі демалып тұрыңыз. Демалғанда светті сөндіріңіз. Әр коридорды зертеп тұрыңыз, лабиринтта да шығу жолын табуға болады.
   
7. 
   Егер сіз жұка коридорда қысылып шығалмай қалсаңыз, онда бұлшық етті босатып (расслабьте) жиі дем алмауға ұмтылыныз, өйткені ол дененің қөлемін үлкейтеді. Шықанда бүкіл денемен жұмыс істеңіз.
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Егер сізде карта бар болса, онда оны алып шығып қай жерде жүргенінізді аңықтап қөріңіз.
   
2. 
   Жан жақты қарап шығыңыз, картада бар ориентирлар іздеп көріңіз.
   
3. 
   Картада болған жеріңде іздеп көріңіз және де содан жүрген жолды есіңе түсіріңіз (ағымдар, тастар және т.с.с.).
   
4. 
   Картада өз тұрған жеріңді тапқаннан кейін, оларды ориентирлармен салыстырып, сіздің қай бағытта жүргенің дұрыс деп ойлаңыз (трассаға ма әлде адам тұратын пункке).
   
5. 
   Өз жүретің жодлы таңдағанда өзеннен немесе таудан өтпеуге үмтылыңыз. Өйткені бұл кедергілерден өту үшін сізде көп уақыт кетеді.
   
6. 
   Жол жүргенде жан жақта орналасқан ориентирларға қөніл аударып тұрыңыз.
   

ЕГЕР СІЗ КАРТАСЫЗ АДАСЫП ҚАЛСАҢЫЗ.

Егер сізде карата, компас жоқ болса онда қөңіліңізді түсірмеңіз.

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Жан жақты қараңыз, мүмкін жолдың жақындығының белгілерің табасыз (телеграф столбтары, зданиялар).
   
2. 
   Олар жоқ болса? Онда кері қайтып қөріңіз.
   
3. 
   Егре есіңізге ештене түспесе, онда күннің көзіне ориентир жасап жүріңіз. Күннің көзі шығыста шығады, батыста батады. Тал түсте ол оңтүстік бағытында тұрады. Егер күннің көзі бұлттармен жабық болса, онда оның орыналасқаны жөніңде кез келген көленкіден аңықтауға болады. Ол үшін перочинный пшакты алып баспармақтың тырнағына үшімен қойыңы, содан кейін пшакты ақырын оның көленкіні қөргенше бұрап қөріңіз. Күннің көзі кері бағытта болады.
   
4. 
   Егер сізде сағатыңыз бар болса, онда оңтүстік қай бағытта орналасқаның одан да жеңіл. Сағаттың кішкентай стрелкасы күннің көзіне қарай бағыттандар. Күннің көзіне бағытымен және 12 циферблаттағы санымен бұрышты екіге бөліп , бұл бағыт оңтүстік бағытты көрсетеді. Мысалы сағат төрте бұл сызық екі сан арқылы өтеді.
   
5. 
   Егер күннің көзі бұлтпен түгел жабық болса, солтүстік қай бағытта орналасқанның ағаштарға және үлкен тастарға карап аңықтауға болады. Мох көленкіде жақсы өскесің, біздің полушарияда көленкіде солтістік және солтүстік-шығыс бағыттары болады, және де осы жақтарда мох жақсы өсуге тиісті.
   

ЕГЕР СІЗ ЖАМАН АУА РАЙЫНДА (плохую погоду) АДАСЫП ҚАЛСАҢЫЗ.

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Егер сізде қону үшін пластик капка сиятың спальник бар болса, онда мүмкін сіздің нашар ауа райы біткенің күткені дұрыс шығар деп ойланып көріңіз.
   
2. 
   Егер сізде ешқандай құралдар жоқ болса және де сіз биіктікте тұрсіз, ауа райы одан да бұзылып баратса, онда төмен түсіңіз.
   
3. 
   Жол бойы тропинкаларды іздестіріңіз. Олар сізді адам тұратын жерге апаруы мүмкін.
   

ЕГЕР СІЗ ТУМАНДА АДАСЫП ҚАЛСАҢЫЗ.

Егер сізде картамен компас бар болса және туманнан сіз он метрден артық қөрмесеңіз онда:

• 
  Өзіңін орналасқанын картада тауып көріңіз. Қай бағытыңызда жүргені дұрыс деп шешіңіз. Осы бағытында бір ориентир тауып (мысалы: тау, үлкен ағаш), сол ориентирге жеткенше жүріңіз.
  
• 
  Ориентирге жеткен соң компастың көмегімен ар қарай жүріңіз.
  
• 
  Туманнан шықанша осы әдісті бірнеше рет қайталауға болады. Егер сізде карта және компас жоқ болса, онда туман кеткенше күтіңіз.
  

ЕГЕР СІЗ АҚ ҚАРАҢҒЫДА ТЬМАДА (белой тьме) АДАСЫП ҚАЛСАҢЫЗ.

Егер жарық қармен шағылса, онда оның түсі аспанның түсімен бірдей болады. Кері (горизонт) жоғалады, мұндайда алыстығын және биіктігін дәл айтуға мүмкіндік болмайды.

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Тоқтаңыз және кішкене күтіп көріңіз, мүмкін осындай күйі өзімен өзі аяқталады.
   
2. 
   Егер сізде ұйықтауға кап (спальный мешок) бар болса, оның ішіне бар киіммен жатыңыз. Рукавтаң колдарынызды босатып кеудесіне немесе қойыңызға қойыңыз. Олай жылырақ болады.
   
3. 
   Егер сізге алға жүру керек болса және сізде компаспен карта бар болса, онда жүргенде өзіңіздің алдыңызға қар (снежки) лақтырып тұрыңыз. Егер снежки дөңгеленіп жатса сколонның қисықтың бағытын (направление склона) аңықтауға болады. Егер олар мүлде көрінбей кетсе, онда сіз аңғардың (пропастьтін) алдында тұрғаныңыз болуы мүмкін.
   

ЕГЕР СІЗ ТҮНДЕ АДАСЫП ҚАЛСАҢЫЗ.

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Егер аспанда ай бар болса, онда оның жарығымен сіз қараңғыда жолды тез тауып аласыз.
   
2. 
   Жұлдыздарды байқаңыз. Солтүстікті темірқазық жұлдыздың көмегімен табуға болады. Темірқазықа Үлкен Аюдың ковштің екі шеткі жұлдызы көрсетеді.
   
3. 
   Егер түн өте қараңғы болса және сіз тауда болсаңыз, онда тоқтап спальный мешокка орналасып жылы жерде ұйықтауға қалғаны жөн.
   
4. 
   Егер сіз жалғыз емес блсаңыз (целая группа), онда түнде бір біріне жақын орналасқандарыңыз дұрыс.
   

1. 
   Картада солтүстікті көру үшін жазыңыз.
   
2. 
   Картаға компасты қойып, картадағы солтүстіктің бағыты және компастағы солтүстіктің бағыттары бірдей болуға тиісті.
   
3. 
   Жаң жақты қараңыз. Ориентирлерді іздестіріп қөріңіз (церковь, тау ж/ә т.с.с.).
   
4. 
   Картаға сызғыштың бір шетімен ориентирға тақаңыз. Екінші шетің ориентирдің өзіңе бағытап қойыңыз. Осы бағытты картада карандашпен сызыныз.
   
5. 
   Тура осындай қимылдарды басқа ориентирмен жасаңыз. Осы екі сызықтың қиылысуы нүктесі сіздің орыныласқанын көрсетеді. Егер сіз картада үшінші ориентирді тапсаңыз, онда сіздің орналасқаныңызды одан да дәлірек табуға болады.
   
6. 
   Картада өзіңіздің орныңызды тапқаннан кейін, қай жерге баражатқаныңызды нүктесін белгілеңіз. Осы екі нүктені қосыңыз. Содан кейін картаны бұрмай, сызғыш көрсетіп тұрған бағытқа қараңыз.
   
7. 
   Сол бағытта ориентирді іздестіріп қөріңіз. Оған жеткеннен кейін, алдында жасалған қимылдарды қайталаңыз және жаңа ориентирді табыңыз.
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Кішкентай бала тез адасу мүмкін. Сондықтан ол жоғалмай тұрғанда, оған алысқа кетуге болмайтындығын түсіндіріңіз. Сосын оған жоғалған жағдайға қай жерге бару керек екенін түсіңдіріңіз (ориентир).
   
2. 
   Егер бала адасып кетсе, тез ғана баланы соңғы рет көрген жерді қарап шығыңыз.
   
3. 
   Егер онда ол жоқ болса, тез ғана алдында балаға айтылған ориентирге барыңыз және де сонда бір адамды қалдырыңыз. Өзіңіз бүкіл жерді қарап шығыныз (прочешите местность).
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Палатканы орнату үшін қатты және тегіс жерді табыңыз. Палаткаңызды өзенге және де басқа суға жақын орналастырмаңыз. Өйткені жаңбыр жауғанда палатканы су алып кету мүмкін.
   
2. 
   Палатканың колышкаларды жерге соққанда палатканы қатты тартып тұрыңыз. Әйтпесе кішкентай жаңбырда да олар суды өткізу мүмкін.
   
3. 
   Палатканың айналасың қазып шығыңыз. Жаңбыр болған жағдайда су ағу үшін.
   
4. 
   Желден сақтану үшін колышкуларды тастармен басып тастаңыз.
   
5. 
   Палаткада тамақты істемеуге ұмтылыныз. Бірақ егер ауа-райына байланысты тамақты палаткада істеуге тура келсе, онда плитканы немесе керосинканы, құламау үшін, қатты бекітіп тастаңыз.
   
6. 
   Палатканы жиі тексеріп жүріңіз. Егер сіз палаткада тамақты істеп жатсаңыз, біліңіз от оттегіні жабық кеністікте тез алып кетеді. От көк болып сарғайса, ал сіздің ұйқыңыз келгенін байқасаңыз тезірек палаткадан шығып таза ауада жүріңіз.
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Егер палатка жанып кетсе, оны сөндіруге үмтылмай тез ғана одан шығыңыз. Өртті киімдермен тез үрып (сбить пламя) сөндіріңіз.
   
2. 
   Сыртқа шыққаннан кейін палатканың кольяларды жерден жұлып, құлаған палатканы аяқпен басып тастаңыз (затоптать пламя).
   
3. 
   Немесе құлаған палатканы сүйреп, одан барлық заттарды түсіріңіз (вытряхните все вещи из палатки).
   
4. 
   Егер өрт өте қатты жанып жатса, онда оны сөндірмей жанып бітуге уақыт беріңіз.
   
5. 
   Егер сіздің палаткаңызда керосинка жанып кетсе, онда оны аяқпен палаткадан теуып жіберіңіз. Сосын палаткадағы өртті сөндіргеннен кейін орманда өрт болмау үшін керосинканың кұлаған жерге жақсылап су төгіңіз (залейте).
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Егер палатка жоғарыдан суды өткізіп жатса, онда палатканың тесіктерін тауып, оларды пластырьмен немесе свечканың воскімен бегітіп тастаңыз.
   
2. 
   Егер бұл көмектеспесе, заттардың барлығын полиэтиленмен немесе суды өткізбейтін курткамен жабыңыз.
   
3. 
   Походқа барғанда спальный мешокпен бірге полиэтилендік қапты да алыңыз. Керек жағдайда оған спальный мешокпен бірге кіруге болады.
   
4. 
   Егер палаткаға су төменнен ағып тұрса, онда палатканың астынан ағаштан (веткадан) настил жасаңыз.
   

1. 
   Қатты желде палатканы қайтадан құруға үмтылмаңыз.
   
2. 
   Палатканың ішкі кольяларды қайтадан құрып, палатканы жел тағы да алып кетпеу үшін палатканың шетіне отырыңыз.
   

Олардың шағуы кісі өлімге апармайды. Олар тек кана шағуға аллергия бар адамдарға кауіпті.

ШАЯН (скорпион) ШАҒУЫ.

Шаянның шағуынан кейін улану екі тәуілікке созылады. Оның белгілері шаққанан кейін алғашқы сағаттарда білінеді. Шаққан жері ісиді, кейбір жағдайда сүйық толтырылған пузырькалар пайда болады.

• 
  Әлсіздігі.
  
• 
  Бастың ауруы және айналуы.
  
• 
  Озноб.
  
• 
  Жиі дем алу. (Одышка).
  
• 
  Катты терлеу. Мұрыннан және көзден сұйқтын ағуы (слизь из носа и слезотечение).
  
• 
  Журектін ауруы. Температураның көтерілуі (38 градусқа дейін).
  

Емделуі: Ауыруы және ісігін жылу комперстармен және жирдік мазьдік повязкамен (антигистаминовая мазь) келтіреді. Негізгі емделуін дәрігер бекітеді.

Қарақұрттың шағуы 4-12 тәулікке созылады. Бұл уақыт өткеннен кейін бәрі бір адам тез шаршап жүреді ж/е әлсіз болады.

Уланудың белгілері:

1. 
   Бұлшық еттердің әлсіздігі.
   
2. 
   Қозғалудың координациясының бұзылуы. Аяқтың, қолдың, белдің және іштің қатты ауруы.
   
3. 
   Көздің ісіғы (отек вен).
   
4. 
   Озноб. 39 градуска дейін температураның көтерілуі.
   
5. 
   Қатты терлеу.
   
6. 
   Қысымның өсуі.
   
7. 
   Кейбір жағдайда адам қозғалмай қалады және аяғында тұралмай қалады.
   

Емделуі: Тез ғана дәрігерге жолығу.

Уланудың белгілері:

• 
  Беттің немесе бүкіл дененің қатты ісуі.
  
• 
  Тұншығу.
  
• 
  Есінен айырылу.
  
• 
  Құсу.
  

Алғашқы жәрдем:

• 
  Уақыт кетірмей, тез жедел жәрдемді шақыру.
  
• 
  Оның келуіне дейін теріден араның инесін алу қажет (аса инесін қалдырмайды). Барлық саусақтың тырнағымен қысып алып және улы сумкеге тимеуге тырысу керек.
  
• 
  Осыдан кейін жараға мұз қойып антигистаминдік мазьді жағу қажет.
  
• 
  Адамды арқаға жатқызып, аяғын бастан жоғары қою керек.
  
• 
  Демін жеңілдету үшін қөйлектің төмелерің ж/е белбеуді шешу қажет.
  
• 
  Адамды көрпемен жабу керек.
  
• 
  Адамға тамақ, су, шылым шегуге тыйым салыңыз.
  
• 
  Сананы жоғалған жағдайда адамды кеудеге жатқызып, басын қисайту қажет.
  

Қауіпті ауызға немесе тілге шақса. Себебі тамағы ісіп дем алуға кедергі жасауы мүмкін. Бұл жағдайда жедел жәрдем шақырғаннан кейін:

• 
  Адамға мұз сордырып қойңыз (мұз ісуді бастырады).
  
• 
  Егер адам есінен талса және демалмаса, жасанды дем беруді бастаңыз.
  

Жылан шаққанда алғашқы жәрдем дұрыс берілмесе немесе мүлде берілмесе у адам организмде тез таралу мүмкін.

Уланудың белгілері:

• 
  Шаққан жер тез ісиді. Ісік бүкіл қолды немесе аяқты және әрі қарай бүкіл денені алуы мүмкін.
  
• 
  Алғашқы 20-40 минутта адам шок болады: бет ағарады, бас айналады, жүрек айналуы, жиі және әлсіз пульс, артериалдық қысымның төмен түсуі, сананың жоғалуы (потеря сознания).
  

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Тез арада адамды жатқызып, тыныштық жасап беру керек, себебі қозғалғанда қан айналымы жылдамдап у тез тарайды.
   
2. 
   Жараны ашып уын ауызымен сорып тұкіріп отыру қажет. Бұл процедураларды 15 минут бойы қайталау қажет. Өзіңіз деп уланып қаламың деп қорқпаңыз.
   
3. 
   Жараны йодпен, спиртпен немесе басқа дезинфекциялық жабдықпен сүрту қажет.
   
4. 
   Жаралған жеріне повязканы салу керек. Ісігі қөбейген сайын повязканы әлсірету қажет.
   
5. 
   Адамға су беріп жақын жердегі ауруханаға апарыңыз.
   
6. 
   Егер адам шошса (шок), онда бұл күйден оны шығаруға ұмтылыныз. Егер адам дем алмаса, онда оған жасанды дем беріңіз.
   

Егер адам санасың жоғалтып, өзі дем алып жатса (сам дышит) онда оны кеудеге аударып дем алуға қауіпсіз позаға жатқызыңыз.

• 
  Жаралған буыңға жгут салуға.
  
• 
  Жарақат алған жерді кесуге және күйдіруге.
  

ПАЙДАЛЫ ҚЕНЕСТЕР:

• 
  Біздің елімізде улы жыландардан тек қана гадюка кездеседі.
  
• 
  Егер жылан сізді басқа жерде шақса, онда жыланды есіне сақтауға ұмтылыныз. Олай сіз дәрігерге уға қарсы дәріні табу үшін жеңілдік жасайсыз.
  
• 
  Жыландар бар жерлерге қонбауға ұмтылыныз.
  
• 
  Жыландар бар жерлерге бара жатқанда (тауға, орманға) қалың киімді және етікті (сапоги) киуге үмітпаңыз.
  
• 
  Жыландар ешқашанда адамға бірінші шабуыл жасамайды. Сондықтан үсақ болыңыз, жылындарды кездейсоқ басып кетпеніз және олармен ойнамандар.
  

Кененің теріне жабысып алғанын көрсеңіз:

• 
  Оны қолмен жұлмаңыз.
  
• 
  Оған шылымның ұшымен немесе шоғы бар таяқшамен тигізіңіз. Кене түсіп қалады.
  
• 
  Кенеге семешке майдің немесе машина маймен тамшылап повязканың астында қалдыруға болады. Содан кейін ақырын пинцетпен алып тастаңыз.
  
• 
  Жарақат жеріңді сабынды сумен жуыңыз. Сосын антигистамин мазьді жағып қойыңыз.
  
• 
  Міндетті түрде дәрігерге жолығыңыз.
  

Қауіпсіздік ережелері:

1. 
   Акулалар бар суда қараңғы түскен соң және мутный суда малтып керегі жоқ. Себебі сіз акуланың жақындағаның байқамайсыз және осындай суда акулалар жақсы охотаны жасайды.
   
2. 
   Жағадан немесе қайықтан алысқа кетпеңіз.
   
3. 
   Акулалар қөбіне түнде және кешке охотаға шығады.
   
4. 
   Жарамен суда малтуға болмайды, өйткені акулалар қанды алыстан жақсы сезеді. Сол себептен гарпунмен немесе острогпен охота жасасаныз, үстаған балықтарды өзіңізбен қалдырмаңыз. Оларды қайықа салып тұрыңыз.
   
5. 
   Акула жақындағанда қайықа қөтерілгенде үсақ болыңыз. Осы моментте акулалар көбіне шабуыл жасайды.
   
6. 
   Гидрокостюм пайдаласаныз.
   
7. 
   Егер акуланы көрсеніз көп шу жасауға ұмтылыныз: қайықтың моторың оталдырыңыз, весломен борттан соғыныз, метал заттарды бір біріне соғыңыз ж/е т.с.с.
   
8. 
   Акулалар бар суда малту жасасаныз өзіңізбен ысқырғыш (свисток) алыңыз.
   

Акуланың жақындауы:

1. 
   Егер сізге судың астында охота жасап жүргенде акула жақындаса, онда үстаған балықтарды өзінен тез лақтырып, өзіңіз қарсы бағытта жүзіңіз. Қанның исі және түсі акулаларды шақырады.
   
2. 
   Акуланы көрсеңіз, басыңызды суға матырып қатты айқалаңыз. Дыбыс суда жақсы таратылады.
   
3. 
   Сонымен бірге ақырын суға қарай жүзіңіз. Тез қимыл жасамаңыз (Не делайте резких движений).
   
4. 
   Акулаға тұрақты қарап тұрыңыз. Егер акула сізге жақындаса, онда оған бұрылып, жүзіду тоқтатпаңыз. Егер акула сізге судың астынан жақындаса, онда бетіңізді төмен енкейтіңіз. Басты тек қана дем алу үшін көтеріңіз.
   
5. 
   Судың бетіңде жазықтай (плашмя) үстануға ұмтылыныз. Аяқтарыңыз төмен қарамауға тисты (ноги не свешивались вниз).
   
6. 
   Акулалар шабыулдың алдында жертваны итеріп жібереді. Ақырын итеруду сезсеңіз, өз алдында қолымен, аяқпен, акуланы қоркыту үшін соғыңыз.
   

Иттің жанынан өткенде ешқащан оның көзіне карамаңыз. Ол сіздің оған шабуыл жасайын деп жатқанын ойлайды.

1. 
   Итті ұрмай, қатты айтыңыз: «Сидеть», «Стоять», «Отыр», «Тұр». Дресивкада болған ит бұл бұйрықты түсінеді.
   
2. 
   Егер сізге ит секіріп кетсе, онда оған локотьті беріңіз. Аурғанына шыдап локотьті иттің ауызына тереңрек итеріп жібіңіз. Иттің тістегені әлсіреуге тиісті. Қолында қатты жүлмаңыз, әйтпесе сізде қатты жарақат (рванная рана) болу мүмкін. Ал ит жаңа жеріңізді тістейді.
   
3. 
   Ит тістегеннен кейін дәрігерге жолығыңыз. Ол сізге бешенстводан прививканы жасау керек. Тістеген жерін сабынды сумен жуыңыз.
   
4. 
   Егер ит иесімен қыдырғанда сізді тістесе, онда иттің иесінен бешенствадан жасалған прививкасы итте бар справканы сұраңыз.
   

Бұқаға қарай қолмен сілкемеңіз, мазақтамаңыз.

1. 
   Бұқадан таза далада (чистом поле) қашпаңыз. Бұқа сізді тез қуып жетеді.
   
2. 
   Жан жақта қарап, қай жерге тығылып қалуға (укрытие) болады деп ойлаңыз.
   
3. 
   Ешқашан бұқаға артпен тұрмаңыз. Әрқашан оған қарап тұрыңыз.
   
4. 
   Бұқаның зейін басқа нәрсеге аударып қөріңіз, мысалы куртканы лақтырып жібіңіз. Егер тығылатын жер жақын болса, онда бұқа есін жинағанша, сіз укрытияға қашып кетуге үлгересіз.
   
5. 
   Егер бұқа сізді куып жатса, онда есіңізде болсын – бұқа жүгіру бағытын тез өзгерте алмайды. Сондықтан укрытияға зигзагамен қашыңыз.