органикалық қосылыстар
ациклды
қаныққан
алкандар
қанықпаған
алкиндер алкадиендер алкендер
циклды
карбоциклды
алициклды
ароматты
гетероциклды
Жіктелуі функционал топтардың табиғатына қарай
Класс атауы
|
Функционал тобы
|
Жалпы формуласы
|
Галогентуындылары
|
-F, -Cl, -Br, (Hal) галогендер
|
R – Hal
|
Спирттер, фенолдар
|
-OH гидроксил
|
R – OH, Ar-OH
|
Жәй эфирлер
|
-OR алкоксил
|
R – OR
|
Тиолдар (тиоспирттер, меркаптандар), тиофенолдар
|
-SH тиол
|
R – SH, Ar-SH
|
Тиоэфирлер (сульфидтер)
|
-SR алкилтиол
|
R – SR
|
Сульфоқышқылдар
|
-SO3H сульфо
|
R – SO3H
|
Аминдер
|
-NN2 ; =NH ; ≡ N амино
|
R – NH2 ; R2NH ; R3N
|
Нитроқосылыстар
|
-NO2 нитро
|
R – NO2
|
Нитрилдер
|
-CN циан (нитрил)
|
R – CN
|
Альдегидтер, кетондар
|
=C=O карбонил (оксо-топ)
|
R–CН=О
R–C–R
||
O
|
Карбон қышқылдары
|
-СООН карбоксил
|
R – CОOH
|
Күрделі эфирлер
|
-C(О)-OR алкоксикарбонил
|
R – C(О) –OR
|
Амидтер
|
- C(О)-NH2 карбоксамид
|
R – C(О) – NH2
| Жіктелуі - Бір функционал тобы бар қосылыстар аталады монофункционалды
- бірнеше функционал тобы болса – полифункционалды
- әр түрлі функционал тобы болса – гетерофункционалды
- ОҚ байланыстардың негізгі түрі коваленттік байланыс, яғни байланысатын атомдардың электрондарының жұптасуынан түзілетін химиялық байланыс болып табылады.
- Екі түрлі болады: σ (сигма), (пи)
Номенклатура - Әрбір жеке қосылысты атауға мүмкіндік беретін ережелер жүйесін – номенклатура деп атайды.
- ИЮПАК (IUРАС –теориялық және қолданбалы химияның халықаралық одағы) жүйелі номенклатурасы
- Табиғи қосылыстар үшін аминқышқылдары, көмірсулар, алкалоидтар, стероидтар
- тривиалды аттары
- 1) табиғи көздерін (сүттен алынған, лактоза – сүт қанты);
- 2) ерекше белгілі қасиеттерін (глицерин, грекше glycis- тәтті);
- 3) алыну жолдарын (пирожүзім қышқылы, пиролиз арқылы пирожүзім қышқылын алу);
- 4) қолдану аймақтарын (аскорбин қышқылы, лат. skorbut-цинга, қарсы «а», цинга ауруына қарсы деген мағнада)
- ИЮПАК номенклатурасы ережелері негізінен орын басушы және рационалды номенклатураларынан құрылған (радикало-функционалды).
- Молекуланың аталуын қою үшін қосылыс келесі құрылымдық элементтерді бөледі:
- көмірсутекті радикал
- бастаушы құрылым
- орынбасушы
- сипаттамалық топтар
- функционалды топтар
Көмірсутекті радикал - Көмірсутекті радикал – бір немесе бірнеше сутек атомын алғанда, бір немесе бірнеше валенттілігі бос қалған, молекула қалдығы.
- Бір валентті радикалдардың атауын кейде –ан жұрнағын –ил-ге ауыстыру жолымен алады.
- СН3- метил
- СН3СН2- этил
- СН3-СН2-СН2- пропил, изопропил
- СН2=СН- винил
- СН2=СН-СН2- аллил
- С6Н5- фенил
- С6Н5-СН2- бензил
- Көмірсутек радикалдарының алифатты қатарының атауы – алкилдер (R), ароматты қатары – арилдер (Ar).
Номенклатуралық терминдер - Бастаушы құрылым – басты көміртек тізбегі және карбо – және гетероциклдердегі циклды құрылым.
- Орынбасушы – бастапқы жағдайда сутек атомының орнын басатынын, кезкелген атом және атомдар топтары.
- Сипаттамалық топтар – тек бастаушы құрылыммен байланысқан және оның құрамына кіретін,функционалды топтар.
- Функционалды топтар — қосылыстардың қайсы жігіне жататынын анықтайтын, көміртексіз сипаттағы атом және атом топтары.
ИЮПАК номенклатурасының ережесі - 1) Заттың атының жалғауын беретін, ең үлкен функционалды топты анықтайды (жұрнақпен).
- Функционалды топтар жоғарыдан төмен қарай кішіреюіне байланысты орналасқан.
Үлкендігі кішреюі
(жоғарыдан төмен)
|
Функционал топ
|
Префикс
|
Жалғау
| | |
-COOH
|
карбокси-
|
қышқылы
| | |
-SO3H
|
сульфо-
|
-сульфон қышқылы
| | |
-C≡N
|
-
|
нитрил
| | |
-СН=O
|
оксо-
|
-аль
| | |
-C=O
׀
|
оксо-
|
-он
| | |
-OH
|
гидрокси-
|
-ол
| | |
-SH
|
мерокапто-
|
-тиол
| | |
-NH2
|
амино-
|
-амин
| | |
-NO2
|
нитро-
|
-
| | |
-OR
|
алкокси-
|
-
| | |
-SR
|
алкилтио-
|
-
| | |
-F, -Cl, -Br, -I
|
фтор-, хлор-, бром-, -иод
|
-
| ИЮПАК номенклатурасының ережесі - 2) Бастапқы құрлысын анықтайды. Ол үшін ен ұзын неғұрлым көп орынбасушысы, қанықпаған байланыстары бар тізбек алынады.
- 3) Үлкен функционал топ ең аз нөмір алатындай етіп, бастапқы структураны нөмірлейді.
- 4) Бастапқы структураның және үлкен функционал топтың атын анықтайды (жалғау).
- Бастапқы структураның қанықпау дәрежесін жалғаулармен көрсетеді: қаныққан көміртегі қаңқасы үшін - ан, қос байланыс үшін – ен, үш байланыс үшін - ин.
ИЮПАК номенклатурасының ережесі - 5) Алфавит ретімен аталатын орынбасушылардың (кіші функционал топтар - префикстер, көміртегісіз орынбасушылар, көміртекті радикалдар) атын анықтайды.
- Көміртегісіз орынбасушылар – галогендер, нитротоптар, алкокситоптар, алкилтиотоптар.
- Молекулада қос байланыс және бірнеше бірдей орынбасушыларды белгілеу үшін көптеген (көбейту) жұрнақтар қолданылады: ди-, три-, тетра-, пента- және т.б.
Достарыңызбен бөлісу: |
