Өсімдіктер физиологиясы және биохимия непздері

кезде арнаулы белокпен қосылып, информосома түзеді. Информосома ядродан протоплазмаға өтіп, мұнда бос немесе юлирибосомамен байланысқан күйде болады. Бидай ұрығы пісіп кетілетін кезде онын, клеткасында информосома алғаш бос, кейін байланысқан күйде, пісіп жетілу кезеңінде қайтадан бос күйде болатыны анықталды. Сонымен қатар, өсімдік информосомасы жануар информосомасына ұқсас екендігі байқалды. Бұл — клеткада өтетін күрделі белоктық синтезделу процестерініц реттелу ме-ханизмдерін жобалауға мүмкіндік береді.

1.2.9. МИТОХОНДРИЯЛАР

Митохондрияларды 1952 жылы Палад пен Шестранд ашқан. Осы кезден бастап бұл органоидтар барлық тірі организмдердіқ (микроорганизмдердің өсімдіктер мен жануарлардың) клеткала-рынан табылған. Оларды көбінесе клетканың энергия орталықтары

деп атайды.

Жануарлар мен өсімдіктердің (жалпы алғанда аэробты орга-низмдердің) тыныс алуының негізінде жататын органикалық зат-тардық тотығуы және оттегімен әрекеттесуі митохондрияларда өтеді. Митохондриялар пішіні мен өлшемдері женінен алуан

түрлі болады, бұл клетканың әрбір типіне тән қасиет. Қызылша тамырында олардың түрі гантель тәрізді болады. Ал көпшілік жағдайда олар жұмыр пішінді болып келеді. Оның сыртын қосарланған мембрана жауып жатады, сыртқы мембрана шектеуші болады да, ішкі мембрана үнемі ішке қарай тартылып, жымырылып тұратын толып жатқан қатпарлар түзеді. Олар митохондрияның

ішкі қуысын сегменттерге бөліп тұратын қатпарша тәрізді болады да, криста деп аталады. Өсімдіктер митохондриялары жануарлар митохондрияларына өте ұқсас келеді, олардың айырмашылығы мынада: жануарлар кристалары неғұрлым

тығыз орналасқан, параллель қатар түзеді. Өсімдіктер митохондрияларындағы кристалар сирек орналасқан, көп жағдайда қарама-қарсы қабырғаға дейін жетпейді, кейде ең ұшында

бір-бірімен қосылады да, тұйық шумақ түзеді. Кристалардың арасындағы кеңістікті структурасы жоқ сұйық матрикс толтырып тұрады. Клеткадағы митохондриялардың саны әр түрлі. Олардың саны бауыр клеткаларында — 2500, парамеция клеткаларында — 1000, эвгленада—15—20. Митохондрияның орта есеппен алғанда 8 күндей өмір сүретіндігі анықталған.

Гибор мен Граник митохондриялар көбею процесі ядро тара-пынан қадағаланбайтын өздігінше дербес системалар болып табылады деген жорамал айтады. РНК. мен ДНК-ның митохон-дриядан табылуы да бұл жорамалды растай түседі, өйткені РНК мен ДНК-ның жәрдемі арқылы белоктың синтезделуі, органоидтың белінуі және көбеюі жүзеге асады. Алайда, митохондриядан табыл-ған ДНК. мен РНК-ның ядролық нуклеин қышқылдарынан айыр-машылығы бар екендігі маш (бұршақ) пен турнепс клеткаларын зерттеу нәтижесінде анықталды.

Кристалар митохондрияның ферменттері бекінетін ішкі бетін

едәуір арттыра түседі. Матрикс сұйықтығында да ферменттердің көп мөлшері еріген. Аэробты тыныс алудың бүкіл химизмін құрайтын реакциялар осы ферменттердің жәрдемімен өтеді. Мұның өзінде, тыныс алу реакцияларының алғашқы кезеңі матриксте өтеді, ал бірқатар тыныс алу ферменттері арқылы электронның берілуі және осы кезде босап шығатын энергияны байланыстыру реакциялары кристалардың бетінде етеді. Тыныс алу кезінде босап шығатын энергияны байланыстыру АТР синтезі жолымен орындалады.

Хлоропластар дегеніміз тек қана өсімдік клеткаларына тән ор-ганоидтар болып саналады. Олардың түрі дискі тәрізді, диаметрі 4—10, қалыңдығы 1—2 мкм. Энгельман хлоропластар фотосинтез процесі өтетін орын екендігін эксперимент арқылы дәлелдеген тұңғыш ғалым. Фотосинтез нәтижесінде хлоропласта жарық энер-гиясы, көмір қышқылы және су сіңіріледі де, бос оттек пен орга-

11-сурет. Zеа тауз өсімдігі хлоропластының жұқа кесіндісінін. электрондық микрофотографиясы: