ОқУ Әдістемелік кешені пәні «Қыпшақтану»

Студенттерге өзін-өзі бақылау сұрақтары мен тапсырмалар

жүктеу/скачать 0,9 Mb. бет 57/72 Дата 25.12.2023 өлшемі 0,9 Mb. #199152

Бұл бет үшін навигация:

• Қырым татар және қырымшақ әдеби тілі

Студенттерге өзін-өзі бақылау сұрақтары мен тапсырмалар: 1.Қарашай-балқарлар Кавказдың қай елді-мекендерінде тұрақтаған? 2. Қарашай-балқарлардың салт-дәстүрлері туралы не білесің? 3. Қарашай-балқар тілінің әдебиет үлгілерін талдап, зерделе. 4. Қарашай-балқар тілінің ғылыми тұрғыда зерттелуі. 5. Қарашай-балқар тілінің бүгінгі саяси-әлеуметтік жағдайы Қырым татар және қырымшақ әдеби тілі Қырым татарлары – түркі тілдес халықтар қатарына жатады. Қырым хандығы кезінде Қырым түбегін мекендеген байырғы халық. Өз атауы қырымлы, негізінен қазіргі таңда халықтың негізгі бөлігі Украинаның Қырым автономиялық республикасында тұрады. Қазіргі уақытта, қырым татарлары Украинадан бөлек Болгария, Румыния, Түркия мен Қазақстанда тұрады. Қырымтатар тілі – түркі тілдерінің қыпшақ тобына жатады. Қырым татарлары тілінің қалыптасуы тілдік, тарихи деректерге қарағанды Алтын Орда ыдыраған дәуірмен (XV ғ.) сәйкес келеді. Ғалымдардың пікірлерінше, қырым татарларының қазіргі әдеби тілінің негізгі ұйтқысы әуелде құман тілінен өрбіген орталық диалект негізінде қалыптасқан. А.Н. Баскаков екі диалектіден тұрады десе, Э.В. Севортян үш диалект бар деп есептейді. Қазір тілдік тұрғыдан алып қарғанда үш диалектіге бөлінеді: Солтүстік, оңтүстік, орталық аталатын 3 диалектіге бөлінеді. Қырым татарларының жазба әдебиетінің қалыптасуын келсек, 1929 жылға дейін араб, 1938 жылға дейін латын жазуларын қолданды, ал 1938 жылдан кирилл әліпбиіне ауысты, 1992 жылы қайтадан латын әліпбиіне көшткен. Осы аталған жылдарда көркем шығармалар, газет журналдар, оқулықтар осы жазулар негізінде басылып шыққан. Алғашқы жазба мұралары: Жанмұхаммедтің («Исләмгерейдің Польшаға шабуылы» (ХVII ғ.), Сейд Мұхаммед Ризаның «Ассеб-сейярі» (ХVII ғ.), т.б . Қырым татарларының әдеби тілі Қырымның орта жолақ тұрғындарының негізінде қалыптасқан. А.Н.Баскаков қырым татар тілі бамың хун тілдерінің қыпшақ-половец тобына жатады десе, С.Бизақов «Қырым татарларының тілі бамың қыпшақ немесе құман тобына жатады» дейді. Қырым татарларының негізін орыс жылнамаларында «половецтер» деп аталған бамың қыпшақтары құрайды. Дешті Қыпшақтан қоныс аударған олар ХІ ғасырда Қырымға өте бастаған. ХVІІІ ғасырда Қырым татарлары халық ретінде толық қалыптасқанға дейін өздерін «қыпшақпыз» деп атаған. Қырым Хандығы-Алтын Орда ыдырағаннан кейін Қырым түбегінде құрылған мемлекет (1430 - 1783). ХІІІ ғасырдың аяғында Қырым түбегінде Алтын Ордаға тәуелді ерекше аймақ құрылды. Оның орталығы Солхат қаласы болды. Алтын Орда билеушілерінің өзара күрестерінен кейін Меңлі Гирей хан(1428 -1515) болып, 1443 жылы тәуелсіз Қырым Хандығының негізін қалады. Оған Қырым түбегінен басқа Днепрдің төменгі бөлігі де кірді. Ол хандықтың астанасын Бахшасарайға көшірді. 1475 жылы Қырымға түрік әскерлері басып кіріп, хандық Түркияға тәуелді болды. Қырым Хандығы Ресей, Украина жерлеріне бірнеше жорықтар жасады. Қырым әскерлерінің орыс жеріне жорықтары әсіресе Ливон соғысы (1558-1583) кезінде жиіледі. ХV-XVI ғасырларда Ресей өкіметі оңтүстік шекарасын Қырым татарларынан қорғау үшін шекара бекініс шептерін құрды. Орыстардың 1687-1689 жылдары Қырымға жасаған жорықтары нәтижесіз аяқталды. XVIII ғасырдағы орыс-түрік соғысында Ресей жеңіске жетіп, Қырым хандығы әлсірей бастады. 1774 жылы Күшік-Қайнарджа бітімі бойынша Қырым хандығы Түркияның қол астынан шығып, Ресейдің қарамағындағы тәуелсіз ел болып танылды. 1783 жылы Қырым хандығы Ресей империясының құрамына кірді. ХVІІІ ғасырдың аяғынан Қырым татарларының өздері «қара ғасыр» деп атайтын кезең басталды. Ресей Осман империясымен арадағы соғыста жеңіске жеткеннен кейін, Қырымды басып алып, өзіне бағынышты етті. Орыстың отарына көнбеген татарлар Қара теңіздің арғы жағына жаппай қоныс аудара бастады. Қырымда татарлардың саны барынша азайып, ХІХ ғасыр соңында олар барлық Қырым халқының үштен бірін, 1917 жылы ¼ бөлігін ғана құрады. ХІХ ғасыр аяғы мен ХХ ғасыр басында Қырым татарларының зиялы қауымы ағартушылық қызметті өрістетіп, ұлт-азаттық күреске белсене кірісті. Солардың бірі – Исмаил Гаспралы болатын. Оның шығарған «Тәржіман» газетін тек Қырымда емес, Қазан, Орта Азия, Кавказ, Қазақстан халықтары оқыды. 1921 жылы Қырым АССР-і құрылды. 1928 жылы араб әліпбиі латыншаға, 1939 жылы кириллицаға ауыстырылды. 1937-38 жылдары қуғын-сүргін болып, мыңдаған қырым татар зиялылары айдалып, атылды. Осы оқиғалар қырым татарларының тіліне де қатты әсер етті. Осыдан ары қарай қырым татар тілінің одан әрі қолданылу аясы тарылды. Мысалы, қырым татарлары Сталин режимі кезінде Қырымнан Орталық Азияға, оның ішінде Қазақстан мен Оралға күштеп жер аударылды. Ал 1957 жылға дейін оларды тіптен жеке халық ретінде атауға тыйым салынды. Тарихтан белгілі тек өткен ғасырдың 1990-шы жылдары ғана 200 мыңдай Қырым татарлары атамекеніне қайтып оралған екен. Қырым деген сөздің өзі түркі тілінде «таулы қырат» деген мағынаны білдіретіндігі. Одан бөлек Қырымда түркі тілінде айтылатын жер-су атауларының жиі кездесетіндігі. Нақтырақ айтқанда, Аюдаг, Карадаг, Чатырдаг, Коктебел, Узунлар, Джанкой, Салгир, Карасубазар, Биюк Карасу, Ески Крым, Саки мен Бақшасарайдың мағынасы біз үшін түсінікті. Қырымдықтар айтып жүрген «яйла» деген сөз қазақ тілінде «жайлау» деген мағынаны білдіреді. жүктеу/скачать 0,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу: