ОҚУ САБАҚТАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ

6. 
   ОҚУ САБАҚТАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ:
   

Пәнді толық меңгеру үшін студент ұсынылған әдебиеттердің барлығымен жұмыс істеуі кажет.

7. 
   СТУДЕНТКЕ АРНАЛҒАН ЕРЕЖЕЛЕР:
   

1. 
   Сабаққа кешікпеу керек.
   
2. 
   Сабақ кезінде әңгімелеспеу, газет оқымау, сағыз шайнамау және ұялы телефонды өшіріп қоюы керек.
   
3. 
   Сабаққа іскер киіммен келу керек.
   
4. 
   Сабақтан қалмау, науқастанған жағдайда деканатқа анықтама әкелу керек.
   
5. 
   Жіберілген сабақтар күнделікті оқытушының кестесіне сәйкес өтелінеді.
   
6. 
   Тапсырмаларды орындамаған жағдайда қорытынды баға төмендетіледі.
   

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

“Сырдария” университеті

“Қазақ тілі мен әдебиеті” кафедрасы

“Қазіргі қазақ тілі (фонетика)” пәні бойынша

050117 мамандығының студенттері үшін

ЛЕКЦИЯНЫҢ ҚЫСҚАША КУРСЫ

Жетісай-2005 ж

1. 
   Қазақ тілінің дыбыс жүйесі.
   
2. 
   Дыбыс туралы мәлімет.
   
3. 
   Дыбыстың өзіндік ерекшелігі.
   

Кез келген тілдің дыбыс жүйесі тілдегі дыбыстардың құрылысын және оның жүйелі заңдарын тексереді. Фонетика сөзінің түбірі – алдыңғы үш дыбыс – фон сөзін басқа жерлерде де кездестіреміз, мысалы: граммафон, телефон, фонограф сөздерінде. Бұлардың қайсысында болсын, фон –дыбыс деген мағынада жұмсалып тұрғанын байқаймыз. Фонетика – грек тілінде – дыбыстық – дыбыс туралы ілім, тілдің дыбыс жүйесін зерттейтін тіл білімінің бір саласы.

Ғұлама ғалым қазақ тіл білімінің атасы А.Байтұрсынұлы фонетиканы дыбыс жүйесі деп алған. Әзірше фонетика мен дыбыс жүйесі деген сөздер синоним ретінде жұмсалып жүр. Фонетика қазақ тілінің дыбыстық жүйесін әрі ғылыми,әрі практикалық тұрғыдан қарастырады.

Фонетика сөзінің соңғы екі буыны болған тика жалғауын грамматика, косметика сөздерінде де ұшыратамыз. Мұның бәрінде де тика жалғауы “жүйе”, “ғылым” мағынасында екенін аңғаруға болады. Тілдік қатынас екі түрлі болды: сөйлеу және жазу. Сөйлеу іштегі ойды дыбыс арқылы сыртқа шығару, айту болса, жазу – сөйлеудің қағазға түскен бейнесі.

Адам баласының тілі – дыбыстық тіл. Жеке тұрғанда мағынасыз көрінетін дыбыстар бір-бірімен ұстасып, берік қиюласып сөзді жасаса, сөздерден сөз тіркестері, сөйлемдер құралатыны мәлім. Бұдан сөздердің қаңқасы да, қаны да, жаны да дыбыстар екенін, сөйлеу де, жазу да тек осы дыбыстардың арқасында ғана өмір сүре алатынын аңғару қиын емес.

Тілдің дыбысты жағы – оның өмір сүру амалы. Кез келген тілде қолданылатын санаулы ғана дыбыс тілдің сөздік құрамында белгілі бір жүйемен қиюласып, тіркесіп, қайталану арқылы дыбыс жүйесін, тілідң бет пішінін, болмасын айқындап, басқа тілдерден ерекшелендіреді. Фонетика табиғаттағы барлық дыбыстарды зерттемейді, тек сөйлеуге пайдасы бар, адамның дыбыстау мүшелері арқылы жасалған дыбыстарды ғана зерттейді. Фонетика дыбыс болған жердің бәрін тексереді деуге болмайды. Күннің күркірегені, арбаның салдыры, мылтықтың тарсылы, қасқырдың ұлығаны – бәрі де дыбыс, бірақ оларды фонетика қарастымайды.

Музыка да дыбыс, оның бір тарауы ән – адамның дыбыс мүшелері арқылы жарыққа шығады. Солай десек те бұл тіл дыбысы емес. Сол сияқты жылау, күлу де қоғамдық күштердің қысаптарынан шығады, сонда да оларды тіл дыбыстары дей алмаймыз.

Фонетика тіл дыбысы болған жердің бәрін қарай бермейді, тек дыбыс тілінің дыбыстарын ғана қарастырады. Шығыста әйелдер тұрмысы ерекше жағдайда болғандықтан, әйелдерге арнаулы түрде әдет-ғұрып өзгешеліктері мұнда молынан кездеседі. Сол әдет-ғұрып ерекшеліктерінің бірі – осы күнге дейін Кавказда, Армян, Грузин, Түріктер арасында сақталған әйелдердің ым тілі. Жаңа түскен келеншек кей жерде бір айға, кей жерде бір жылға шейін ата-енесімен дауыстап сөйлеспейді, ымдап сөйлеседі. Дыбыс арқылы құралған сөздер адамның бір-біірмен түсінісуі, пікірлесуі үшін қызмет атқарады.

1. 
   А.Байтұрсынұлы. Тіл тағылымы, А., 1992, 16-бет.
   
2. 
   С.Кеңесбаев. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер, А., 1987, 265-268 беттер.
   
3. 
   Қ.Жұбанов. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер, А., 1966, 120-122 беттер.
   
4. 
   С.Мырзабеков. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі, А., 1999, 5-7 беттер.
   
5. 
   Ж.Аралбаев. Вокализм казахского языка, А., 1970, 6-9 беттер.
   
6. 
   М.Д.Джунисбеков. Гласные казахского языка, А., 1979, 5-8 беттер.
   
7. 
   М.Д.Джусупов. Звуковые системы русского и казахского языков, Т., 1991, 6-9 беттер.
   

1. 
   Фонетиканың салалары туралы түсінік.
   
2. 
   Физиологиялық фонетика.
   
3. 
   Эксперименталдық фонетика.
   
4. 
   Тарихи фонетика.
   

Студенттердің міндетті түрде меңгеруге тиіс білім-біліктер төмендегідей:

• 
  Фонетиканың тіл дыбыстарын зерттейтін сала екенін білу;
  
• 
  Фонетикалық терминдерді дұрыс ажырата білу және оны орынды қолдану;
  
• 
  Дыбыс пен әріптің бірлігі мен айырмашылығын білу;
  
• 
  Дыбыстардың түрлерін ажырата білу;
  
• 
  Дыбыстардың түрлерін ажырата білу;
  
• 
  Сингармонизмге сәйкес білімдерін сөйлеуде қолдану;
  
• 
  Қазақ әліпбиінің құрамын, ретін білу;
  
• 
  Сөздерді орфоэпиялық нормаға сай айта және орфографияға сәйкес жаза білу;
  
• 
  Тіл дыбыстарының сөз мағынасымен қарым-қатынасын білу;
  
• 
  Буын түрлерін ажырата білу;
  
• 
  Екпіннің қазақ тіліндегі ерекшелігін білу;
  

Халелдің айтуынша, қазіргі емле бойынша қос сөз түрінде жазылып жүрген жапа – тармағай сөзі арабтың жамхан, тұран, мағхан (бәрі бірге ұмтылу) деген сөздерінен шыққан (ДосмұхамедұлыАламан,1991,90-бет.) Тіліміздегі дыбыстардың артикуляциясын дұрыс білу басқа тілдерді меңгеру, қазіргі ақпарат, байланыс құралдарын жетілдіру үшін де пайдасы зор.

Зерттеу мақсатына қарай фонетика төмендегідей салаларға бөлінеді: Сипаттамалы, тарихи, салыстырмалы және салғастырмалы.

Сипаттамалы (синхроникалық немесе статикалық деп те аталып жүр) фонетика тілдің өмір сүріп тұрғандағы дыбыстық жүйесін қарастырады: дыбыстарды сандық және сапалық жақтан айқындау, олардың тіркесу, үндесу заңдылықтары, буын, екпін, орфоэпия мәселесі де осы саланың нысаны (объектісі) болып есептеледі.

Қазіргі қазақ тілінде орыс тілінен және орыс тілі арқылы енген мыңдаған сөздер бар екені дау тудырмайды. Біз оларды орыс тіліндегідей айтып та, жазып та келеміз. Мұның өзі орыс тілі фонетикасымен де таныс болуды талап етеді.

Тарихи (диахроникалық) фонетика тілдің дыбыс жүйесін тарихи тұрғыдан зерттейді. Дыбыстардың түрлері, олардың дамуы, тарихи өзгерістер, буын, екпін мәселелері, үндестік заңдары әр дәуірдегі жазба ескерткіштер материалдары бойынша талданады.

Тілдің дыбыс жүйесін қазіргі және тарихи тұрғыдан қарастырғанда туыс тілдердің фонетикасын да есепке алған жөн. Мұның өзі дыбыстардың өзгеру, даму жүйесін айқындауға мүмкіндік жасайды. Туыс тілдердің дыбыс жүйесін салыстыра зерттеп, олардың ұқсастықтары мен ерекшеліктерін айқындау салыстырмалы фонетиканың міндетіне жатады (Томанов М. Түркі тілдерінің салыстырмалы фонетикасы, А., 1981, ЩербакА.М. Сравнительная фонетика тюркских языков, Л., 1970). Салыстырмалы және тарихи фонетика бір-бірімен тығыз байланысты болып келеді.

Құрылымы басқа тілдердің дыбыстық жүйесін салыстырып зерттеу салғастырмалы фонетиканың еншісіне тиеді.
Пайдалануға тиісті әдебиеттер:

1. 
   І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1975
   
2. 
   С.Мырзабеков. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі, А,1999. 7-9-бет.
   
3. 
   К.Аханов. Тіл білімінің негіздері, А,2003. 218,220-беттер.
   
4. 
   А.Байтұрсынов. Тіл тағылымы, А,1992,10-14,бет.
   
5. 
   Қ. Жұбанов. Қазақ тілі жөніндегі зертеулер, А.,1966,126,128-бет.
   

1. Тілдік дыбыстардың ерекшелігі.

2. Дыбыс пен әріптің байланысы.

3. Фонеманың туралы түсінік.

4. 
   Дыбыстау мүшелерінің қызметі.
   

- дыбыстардың фонемалық қасиетін білуі, сөздердің лексикалық мағынасы мен дыбыстардың өзара байланысын түсіну;

- Фонетикалық терминдерді дұрыс түсініп, оны орынды пайдалана білу;

- Дыбыстардың іштей жіктелуін білу;

- Дыбыстарды артикуляциасына қарап айыра білу;

- Қазақ тілінің халықтық сипатын танытатын тілдегі дыбыстық үйлесім мен үндестіктің (сингармонизмнің) тіл мәдениетімен байланыстығын ұғыну және орынды пайдалану;

- әліпбидегі төл дыбыстар мен орыс тілі арқылы енген дыбыстардың өзара қарым- қатынасын меңгеру;

- ауызекі сөйлеу мен жазба тілдердегі сөздерді әдеби тіл нормаларына сай қолдана білу, орфоэпиялық, орфографиалық заңдылықтарды түсініп, оның коммуникативтік біліктілікпен байланысын тану.

Әріп - дыбыстың жазудағы таңбасы. Сөздің өмір сүру формасы – дыбыс. Бір ғана дыбысты әр түрлі өрнектей аламыз. Дыбысты айтамыз және естиміз , ал әріпті жазамыз және көреміз. Біреуі ғана өзгерсе де сөзді өзгертіп ( я сөз қылмай, я басқа сөз қылып) жіберуге жарайтын сөз бөлшектерін дыбыс дейміз ( Қ.Жұбанов. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер, А., 1966,168-бет). Дыбыстары бірдей сөздердің көбінесе мағыналары да бірдей болады. Сөз мүшелерінің дыбыстары бірдей болған да мағынасы әр түрлі болуы сирек кездеседі. Ат (жылқы), ат (біреуді айтатын сөз), ат (мылтық ат) деген үш сөздің дыбыстарында айырма жоқ болса да, мағыналары үшінеуінде үш түрлі. Немесе мылтық ат-ты дегендегі ат түбіріне жалғанған ты үстеуімен ат-ты суардым дегендегі ат түбіріне жалғаннан ты жалғауының дыбыстары бірдей бола тұрып, мағыналары екеуінде екі басқа.

Мұндайлар көп кездеспейді. Кездесе қойса я сөз тұлғасына қарап, я сөз алқасына қарап, қай мағынада екенін ашып аламыз.

Бұл жағынан қарағанда, сөздің дыбыстас мүшелері адас (аттас) Кісілер сияқты болып көрінеді. Екі кісінің аты бір болғаннан шатасып қалмайтынымыз сияқты екі сөздің дыбыстары бірдей болғаннан да көп шатаспаймыз. Бір сөз болу үшін дыбыстары да, мағынасы да бірдей болуы керек. Дыбыстары бірдей болғанмен, мағынасы бірдей болғанмен, мағынасы бірдей болмаса, бір сөз болмайды. Мағыналары бірдей болғанмен, дыбыстары әр түрлі болса да, бір сөз болмайды. Адам деген сөз мен кісі деген сөздің Мағынасы бір болса да, дыбыстары әр түрлі болғандықтан, екеуі екі сөз болып есептеледі.

Әріпті оқу айналып келгенде, дыбысты айту болып шығатыны белгілі. А. Байтұрсынов; өзінің “Тіл - құрал” атты еңбегінде осы жайды айрықша қадағалап айтқан “Дыбыс таңбасын қарып деп атаймыз. Сондықтан жазған сөз ішінде пәлен қарып бар дейміз. Дыбыс пен қарып екеуі екі басқа нәрсе. Біріне бірін қатыстырып, шатыстырмасқа тиіс. Дыбыс естілетін, көзге көрінбейтін нәрсе, қарып көрінетін, естілмейтін нәрсе” (146-бет).

Осы қағиданың жазылғанына 80 жылдан астам уақыт өтсе де , әлі күнге мұны пайымдай алмай, фонетика оқулықтарында әріппен дыбыс бірінің орнына бірі талғаусыз қолданылып жур. әріп пен дыбысты ешқашан шатастыруға болмайды. әріп кейде жеке дыбысты білдірсе (о,ө,ұ,ү) кейде бір әріп (ю,я) бірнеше дыбыстың қосындысын өрнекткйді. Кейбір әріптердің (ь,ъ) дыбыстық мәні де жоқ. әріп пен дыбыстың бір біріне ылғи да сәйкес келе бермеуі сөздің жазылуымен айтылуының арасында ала - құлалық тудырады. Мысалы адам, ана, жер, кісі, ойла, ат, қара, қызыл т.б. сөздердің жазылуы мен айтылуы бір біріне жуық. Ал оқы, ойланба, тонға, басшы, көзсіз дегендер айтуды оқу, ойланба, тоңға, басшы, көзсүз тұрінде болады. Дыбыстар тілдің мағыналы единицалары сөз бен морфемаларды (сөз бөлшектерін) құрастыратын материалды қызметін атқарады фонема (грек - дыбыс) сөздер мен морфермаларды құрастырып, оларды бір – бірінен мағына және форма жағынан ажыратуға септігі бар кішкене функциалық единицалық(бірлік).

Мүлде біз ойлағаннан әлде қайда көп әр түрлі дыбыс бар, олар әр бір жеке тілде сөздердің мағыналарымен формаларын ажырата алмайтындай санаулы ғана дыбыстар типіне фонемаларға топтастырылды, мысалы ат, ет, от, өт, - сөздерде , біз ше, бір – ақ т дыбысы бар фонема туралы ілімнің алғаш негізін салған поляк тілінің зертеушісі И. А. Бодуэн де Куртенэ еді (1870). Тіліміздің дыбыстық жүйесін зерттеп жүрген Ә.Жүнісбеков осы ұғымның түркі тілдерінің табиғатына аса үйлесімді емес екендігін айтады. Ол үндіевропа тілдеріндегі фонемаға оң түстік – шығыс тілдерінде тонема сәйкес келетінін, ал құрылым жүйесі бұлардан бөлек, түркі тілдерінде бұға сингармема деген атаудың лайықты екенін дәлелдеді.

... Қазақ тілінде бунақтардың жұбын жазбай, араларында қатар келген дыбыстарды бір-бірімен байланыстырып(үндестіріп), бір ырғақ, екпінмен айтудың мәні зор. Егер олай етілмесе, сөздердің байланыс реті бұзылады да, тіл өзінің табиғи жарасымынан айрылады, құлаққа жағымсыз естіледі және айтылған ой көмескіленіп, тіпті, түсініксіз де болып кетуі қиын емес.

Осыған қарағанда қалыпты дауыс ырғағы, екпіннен айрылған тіркестердің мағынасыздыққа ұшырайтынын байқауға болады. Айтылар ойдың айқын, түсінікті көңілге қонымды, құлаққа жағымды болуы бунақ екпінінің дұрыс қойылуына тікелей байланысты болса, екіншіден, бұлардың (ырғақ, екпін) өзі айтылар ойға , мағынаға тәуелді екенін ескеру қажет.

1. 
   С.Мырзабеков. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі, А,1999, 19,22 – бет.
   
2. 
   А.Байтұрсынов. Тіл тағылымы, А.,1992, 146 - бет.
   
3. 
   Қ. Жұбанов. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер, 1966, 168, 170 – бет.
   
4. 
   Джунисбеков А.Просодика слова в казахском языке, А,1987, 60 – бет.
   
5. 
   І. Кеңесбаев. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер, А,1987, 267 – бет.
   

1. 
   Ғылымда қолданылатын әдіс туралы түсінік.
   
2. 
   Қолданылатын әдістердің түрлері.
   
3. 
   Фонетиканы зерттеуде қолданылатын әдістің ерекшелігі.
   

Қазақ тілінің дыбыс жүйесін зерттеу 1930 жылдардан бастау алады. Қ. Жұбановтың “Қазақ тілінің ғылыми курсы жөнінен лексиялар” (“Политехникалық мектеп” журналы, 1933, 7, 8,) деген күрделі еңбегі жаряланды. Одан соң “Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер” атты еңбегі жарық көрді. Бұл еңбектің бірінші бөлімінде фонетикалық қандай ғылым екендігіне тоқталып, ол тілдің дыбыстық жағын ғана тексеретіндігін түсіндіреді. Бірінші бөлімінде ,,... тілдеде дыбыстардан құралып барып буындар, буындардан жиналып келіп сөздер, сөздер топталып алып сөйлемдер пайда болатын тәрізді”,- деп жазды. Және қазақ тілінде сапасы 26 түрлі, яғни а, б, ш, д, ж, е, г, ғ, и, к, л, м, н, ң, қ, р, п, о, с, т, ұ, у, ұ, у, з, ы, ы, й, сияқты дыбыстар бар екенін ескертеді.

1941 ж. Ғ. Бегалиев “Сингармонизм” тақырыбына байланысты мақала (“Халық мұғалімі”, 1941, 3, 4 +, 69 - бет) жазып, қазақ тіліндегі үндестік заңына тоқталады.

Академик, І.Кеңесбаев бірнеше еңбек жазды, соның ішінде күрделісі – “Қазіргі қазақ тілі ” (А.,1962), фонетика тарауы. Мұнда академик І.Кеңесбаев фонема жайында Л.В. гцербаның Концепциясын арқау ете отырып, сөз мағынасы мен сөз тұлғасын ажыратуға себі бар тілдегі ең кішкене дыбыстық единицаны фонема деп ұқтырады. Қазақ тілі дыбыс жүйесін тәжірибе фонетикасының тәсілдерімен зерттеп, көбірек еңбек еткен – Ж.А.Аралбаев. “Вокализм казахского языка” (А.,1970) атты еңбегінде фонеманың мәні, қазақ тілі фонетикасының зерттелу тарихы, тәжірибе фонетикасының әдістері және әрбір дауысты дыбыстардың естілу күші жан-жақты эксперимент материалдардың фактілерімен талдау жасалады, қазақ тілі дыбыстарының фонемалық құрамын анықтауда математикалық лингивистиканыңәдістерін пайдаланды.

Сөйлеудің табиғи дыбыстық материясы болып табылатын фонетикалық жағы ерекше зерттеу әдістерін (метод) керек етеді. Себебі фонетика бір жағынан акусикалық аспекті тұрғысынан акусикамен, екінші жағынан физиалогиямен ( сондай – ақ анатомиямен де) байланысты болып келеді де, бұл ғылымдарда пайдаланылатын әдістер мұнда да қолданылуға тиіс. Мұны әдетте эксперименттік әдіс дейді де, сонымен байланысты қарайды. Дыбыстардың акустикалық мінездемесін – күшін, қарқынын, созыңқылығын, сондай – ақ оның артикуляциалық табиғатын, яғни қандай мүшелердің қатысуымен қалай жасалып тұрғанын нақты да дәл білу үшін қабылдау арқылы сезіп қою жеткіліксіз, оны тиісті аппараттардың көмегімен қарастыру керек. Экспериментті - фонетикалық әдісті екі топқа бөліп қарастырған тиімді; 1) акустикалық әдіс арқылы сөйлеу дыбыстары, олардың акустикалық қасиеттері қарастырымды; 2) физиологиялық әдіс немесе соматикалық әдіс арқылы дыбыстардың жасалуына қандай мүшелер қалай қатысып тұрғаны, оның артикуляциялық ерекшеліктері айқындалады. Аталған әдістердің әрқайсысы пайдаланатын құралдың түріне қарай іштей бірнеше әдіске бөлінеді.

Акустикалық әдіс; 1. Кимографиктық әдіс. 2. Осциллографтық әдіс. 3. Спектрографтық әдіс. Соматикалық әдіс: 1. Палатографтық әдіс. 2. Рентгенографиялық әдіс. 3. Кинофотоға түсіру әдісі.

Экспериментті фонетика қазақ тілі білімінде де кең қолданылып келеді.

...Қазақ тілінде дыбыс өзгерістерінің басты-басты түрлері: игерулі(комбинаторлық), шекті(позициялық), игерусіз (спонтанды) игерулі өзгерістерге ықпалдар жатады. Игерусіз өзгерістердің дыбыстардың өзіндік ерекшеліктері бар(тарихи дәстүрмен байланысы, игерілуден айырмасы)

Шектік өзгерістердің түрлері: үстеліп айтылатын сыналық дыбыстар (протеза, эпентеза, эпитеза); дауыстының әлсіреуі(редукция), оның сандық, сапалық, элизиялық, гаплологиялық түрлері, ұяң, дауыссыздардың сөз соңында кідірістің алдында тұрып қатаңдануы.

Пайдалануға тиісті әдебиеттер:

1. 
   Ж. Аралбаев. Воколизм казахского языка, А., 1970, 18 – бет.
   
2. 
   Қ. Жұбанов. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер, А., 1966, 138 – бет.
   
3. 
   І. Кеңесбаев. Қазақ тілі білімі туралы зерттеулер, А., 1987, 267 – бет.
   
4. 
   Ә.Исабаев. Қазақ тілі дыбыс жүйесі методикасының негіздері, А. 1973, 18 – бет.
   
5. 
   М. Жусупов. Фонемография А.Байтұрсынова и фонология сингармонизма, Т.,1995,22 – бет.
   

1. 
   Дыбыс туралы түсінік.
   
2. 
   Дыбыстың акустикасы.
   
3. 
   Акустикалық әдіс.
   
4. 
   Дыбыстардың артикуляциасы.
   

Артикуляция – тіл дыбыстарын аутудағы сөйлеу мүшелерінің қызметі. Артикуляциялық база – белгілі бір тілге тән сөйлеу мүшелерінің қимылы мен бағыты.

Сөйлеу дыбюыстарын шығарудағы, жасаудағы дыбыстау мүшелерінің қызметін артикуляция дейміз. Адамның дыбыстау мүшелері негізгі үш саладан тұрады:

1. 
   тыныс мүшелері
   
2. 
   тамақ мүшелері
   
3. 
   қуыс мүшелері
   

Дауысты дыбыстар дауыс шымылдығының керіліп тұрып діріл пайда болуы арқылы жасалады.Үнді дауыссыз дыбыстар мен ұяң дауыссыз дыбыстар ды шығаруда дауыс шымылдығы сәл ғана керіледі де, діріл шамалы болды. Сондықтан бұл дыбыстарда үннің қатысы жоқ.Қатаң дауыссыз дыбыстарды шығаруда дауыс шымылдығы жиырылып тұрады да, ешқандай діріл пайда болмайды, сол себепті ол дыбыстардың құрамында үннің қатысы жоқ.

Қуыс мүшелері. Өкпеден келген ауа керіліп тұрған дауыс шымылдығына соғылып, дірілдің әсерінін пайда болған дауыс немесе үн тікелей қуыс мүшелеріне түседі де, белгілі резонанс (жаңғырық) пайда болады. Қуыс мүшелері: ауыз қуысы, мұрын қуысы болып екіге бөлінеді. Ауыз қуысындағы дыбыс шығаруға қатысы бар кедергі мүшелер: тіл, ерін, тіс түбі, таңдай, кішкене тіл, иек, езу. Мұрын қуысының дыбыс шығарудағы қызметі кішкене тілмен тығыз байланысты. Кішкене тіл ауыз жолын жауып тұрады да, өкпеден келе жатқан ауаны өткізеді. Содан кейін мұрын жолы арқылы м, н, ң үнді (сонар) дауыссыздары жасалады.

Ауыз қуысындағы мүшелердің ең бастысы – тіл. Тіл өте жылжымалы мүше; тіл ауыз қуысындағы өзге мүшелерге қақтығып, бірде ұшынан, бірде орта, бірде артқа шетінеп қимылдап құбылып тұрады. Дыбыстарды тілдің өзге мүшелерге не тиюі, не жуықтауына қарай соның атымен топтастырамыз. Дыбыстарды тілдің артқы, орта шені немесе ұшы қимылдауына қарай да топтастырамыз.

Жылжымалы мүшелердің бірі – ерін. Дыбыстарды шығаруда үстіңгі еріннен гөрі астыңғы еріннің қызметі (ролі) басым. Екі ерін бірде өзара жымдасып (б, п), бірде астыңғы ерін тіске қақтығысып (ф, в), бірде дөңгеленіп, (ұ,о), бірде тартылу арқылы да түрлі дыбыстар жасалады. Таңдай арқылы да едәуір дыбыстар жасалады. Дыбыстардың жасалу орнына қарай бұл мүше артқы, орта, алдыңғы таңдай үшке бөлінеді.

Дыбыс – күрделенген вибрациялық (дауыс шымылдығының дірілі) қимылдың нәтижесінен өзінің ырғағы, күші, әуеніне қарай дыбыстар да әр түрлі болады.

1. 
   К.Аханов. Тіл білімінің негіздері, А., 1978, 212-216 беттер.
   
2. 
   Қ.Жұбанов. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер, а., 1966,125, 132-бет.
   
3. 
   І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1975. 213, 218 – бет.
   
4. 
   С.Омарбеков, ҒА.Жүнісов. Ауызекі тіліміздің дыбыс жүйесі, А., 1985, 14-18 беттер.
   
5. 
   Ж.Аралбаев Қазақ фонетикасы бойынша этюдтер, А., 1988, 18, 21 –бет
   

1. 
   Дыбыс туралы түсінік.
   
2. 
   Дыбыстардың жіктелуі.
   
3. 
   Дыбыстарды жасауға қатысатын мүшелер.
   
4. 
   Дауысты дыбыстардың құрамы.
   

Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстар жүйесінің басқа түркі тілдеріндегі дыбыстар жүйесімен ортақ та, айрықша да жайлары баршылық.

Кез келген дыбыс серпінді (соғылмалы) заттың вибрациялық қимылынан пайда болады. Тіл дыбыстары – күрделенген вибрациялық нәтижесінде пайда болатындықтан, оның өзінің ырғағы, күші болады. Соған қарай олар әр түрлі болып келеді.

Дауысты дыбыстардың дауыссыз дыбыстардан айырмасын дыбыстау мүшелерінің қызметіне қарай байқауға болады. Дауысты дыбыстарды айтқанда, олар біржақты яғни бөлшектене қимылдайды. Дәлілер те нақтылай айтсақ, дауысты дыбыстар дыбыстау мүшелерінің бірөңкей толық қимылынан мүшелерінің бір бөлек дара қимылынан пайда болады. Екіншіден, дауысты дыбыстарды айтқанда, фонациялық ауа кедергісіз шығады да, дауыссыз дыбыстарды айтқанда, дыбыстау мүшелерінің бірінен қалайда бірінен қалайда бір тосқауыл болады. Үшіншіден, дауыссыз дыбыстарды айтқанда, фонациялық ауа қарқынды (лепті) шығады да, дауысты дыбыстарды айтқанда, баяу (лепсіз) шығады. Сондықтан ауа шығу тұрғысынан сөз етсек, дауыссыз дыбыстарды шартты түрде лепті, дауыстарды лепсіз деп топтастыруға болады.

Қазақ тілінде дауыс шығаратын мүшелер (дауысшымылдығы мен ауыс қуысы) түрліше құбылып, бірде кеңірек, бірде тарырақ ашылып, дауысты дыбыстардың артикуляциялық, акустикалық сапасын өзгертіп отырады. Сапасы бөлек белгілі бір фонема бір-ақ түрде естіледі деуге болмайды. Арнаулы бір фонема дыбыстау мүшелерінің қарай әр жағдайда әр түрлі дыбыстала береді. Әр түрлі дауыты дыбыстардың бір-бірінен айырмасын да, белгілі бір дауысты дыбыстың әр түрлі айтылу себебін де сол резонаторлық (дыбыс беру) мүшелердің қалпына қалпынан білуге болады: балық дегендегі а, ы фонемаларының өзара ерекшелігін де, балықтар дегендегі бірінші а, соңғы а дыбыстарының өзара айырмашылықтарын да сол резонаторлық мүшелер арқылы біле аламыз: ы фонемасын айтқанда, ауыз а фонемасын айтқандағыдан гөрі анағұрлым тар болады. Соңғы буындағы (екпін түскен буындағы) а дыбысы басқа буындағы (екпінсіз буындағы) а дыбысына қарағанда күшті (айқын) айтылып тұр, бс буындағы а – бәсең (солғын ) айтылып тұр. Яғни дауысты дыбыстар бірде күшті (айқын), бірде бәсең (солғын) болып айтылуы сол резонаторлық мүшелердің бірде керіле тартылып, бірде іркіле тартылуына байланысты болып келеді. Жоғарыда айтылғандардың барлығы – артикуляциялық айырмалар. Қазақ тілінің дауысты дыбыстары мен дауыссыз дыбыстарының тағы бір басты ерекшелігі: дауысты дыбыстар буын құрай алады да, дауыссыз дыбыстар буын құрай алмайды. Бұл тұрғыдан алғанда, дауысты дыбыстарды буын құрағыш дыбыс деп, дауыссыз дыбыстарды буын құрай алмайтын дыбыстар депр те қарауға болады. Дауысты дыбыстардың өзінің сапасы жағынан, акустика тұрғысынан құлаққа әр түрлі естілуі олардың артикуляция жағынан түрліше жасалуынан деп түсінген жөн.

Қазақ тілінің дауысты дыбыстар құрамында мынадай дыбыстар бар: а, е, ы, і, ә, о, ө, ү, ұ. Бұлардан басқа екі қосынды дауыстылар (дифтенгоид) бар: и, у.

... Графика жазу легенді білдіреді. Жазбаша тіл – ауызша тілдің графикалық бейнесі. Ол көбінесе ойды ауызша айтуға мүмкіндік болмағанда немесе ыңғайсыз болғанда пайдаланылады. Графика (жазылған, өрнектелген) жазу және соған қатысты мәселелерді қарастырады, жазуға қатысты барлық амалдың жиынтығы, әріп пен дыбыстың арақатысы, сол әріп таңбаларды жетілдірудің жайы. Қазіргі қазақ графикасының басты құралы мен түрлі тыныс белгілері болып табылады. Қазіргі қазақ графикасы әріптердің жазылу тәсіліне және өрнегіне қарай жазу графикасы және баспа графикасы (сондай-ақ машина жазу графикасы) болып бөлінеді.