-сызба. Ұялы байланыс компаниясының үлгі-нысандық бизнес-үдерістері картасының фрагменті

Басқару процестері

Дамыту жəне жаңарту процесі

Өндірістік

процестер(бриллинг)

Дамуды жоспар-

лау, бриллингтік

Бриллингтік

жүйені қолдау

шоттарды қою

Тəуекелдерді анықтау кезінде сараптамалық талдау қолданылады, ол кəсіпорын қызметінің жекелеген салалары бойынша мамандардың тартылуын жəне белгілі бір тəуекелдің туындауы, осы тəуекелдің жүзеге асырылуының ықтимал салдары жəне оның туындау жиілігі бойынша сараптамалық ой-пікірлерінің жүйелендірілуін болжайды.

Тəуекелдерді анықтау кезінде матрицалық талдауды қолдануға бо-лады,олкомпанияғаоныңтауарлары,қызметтеріжəнебизнесбірліктері нарықтық сұраныстарға қаншалықты жауап беріп жатқандығын бағалауға жəне нарық бөліктері, ақша түсімдері жəне компания сататын тауарлар мен қызметтер арасындағы байланысты анықтауға мүмкіндік береді. Мұндай тəсілдеме үш тұжырымдамаға негізделеді: Біріншіден, тауардың өмірлік циклін анықтауға (тауардың нарықта туындауы, оған

73

деген сұраныстың өсуі, жетілуі, құлдырауы жəне жойылуы сатылары). Екіншіден, уақыт өте компания нəтижелері қаншалықты жақсарып жатқандығын айқындайтын тəжірибе қисығын құруға. Үшіншіден, портфельдік матрицаларды құруға, олардың ішіндегі ең танымалы – Бостон консалтинг тобының өсу матрицасы. Бұл матрица компанияның саладағы бизнестің жəне компания нарығы үлесінің өсуі тұрғысынан өз өнімдерін, қызметтерін жəне бизнес-бірліктерін бағалауға, сондай-ақ ықтимал тəуекелдерді анықтауға мүмкіндік береді.

Əрі қарай сандық бағалауларды жүргізу кезінде Монте-Карло имитациялық модельдеу əдісі қолданылуы мүмкін, ол сезімталдықты талдауға жəне əр алуан факторлар өзгерісінің бизнес-процестердің нəтижелеріне ықпал етуін тестілеуге мүмкіндік береді. Аталған əдістердің əр алуан жиынтығы арқылы бизнес-процестерді тал-дау негізінде тəуекел элементтері, объектілер, тəуекел факторла-ры анықталады, тəуекелді жүзеге асыру салдары, сапалы деңгейде шығындардың маңыздылығы мен шамасы жəне олардың туын-дау ықтималдығы бағаланады. Барлық алынған ақпарат тəуекелдер тізбесіне енгізіледі. Осындай тізбе мысалы кестеде келтірілген.

тəуекелдер тізбесінің үзіндісі

Тəуекелдер тізбесі – басымды сапалы сипаты бар тəуекелдерді айқындау рəсімдерін нəтижелейтін құжат. Əрі қарай тəуекелдерге сандық баға беру керек. Тəуекелді екі параметр арқылы сипаттауға бо-лады: салдар жəне ықтималдық.

Ықтималдығы

Сапалы деңгейдегі тəуекел картасы (Ықтималдық: 1 – өте төмен; 2 – төмен; 3 – орташа; 4 – жоғарғы; 5 – өте жоғарғы. Маңыздылығы: 1 – елеусіз; 2 – рұқсат етілген; 3 – елеулі; 4 – критикалық; 5 – апаттық)

Тəуекел картасы, бір жағынан, тəуекелдерді олардың маңыздылығы жəне туындау ықтималдығы бойынша топтауға мүмкіндік береді, екінші жағынан – компания қызметі ықпалына түсетін тəуекелдердің жалпы картасын қалыптастырады.

Тəуекелді жүзеге асыру салдарының шамасын сандық бағалау кезінде тікелей жəне жанама əдістер қолданылады. Тікелей əдістер ықтималшығындаршамасынтікелейбағалауғамүмкіндікбереді,алжа-нама əдістер əр алуан қатар жүретін шамаларды бағалауға негізделген. Тəуекелді бағалаудың жанама əдістерін қарастырайық. Олардың ішінде

Тəуекелді табыстылық спрэді негізінде өлшеуді қарастырайық. Табыстылық көрсеткіші инвесторларға арналған қаржыны салу тиімділігін жəне капитал рецепиентіне арналған қаржыны тарту құнын бағалауға мүмкіндік береді. Табыстылық көрсеткіші борыштық құралдар нарығында ерекше кеңінен қолданылады. Табыстылықты қалыптастыру процесіне қатысты Шарп теоремасын немесе пайыздық мөлшерлемені қолдану келесі модельдің əділеттілігін дəлелдейді:

Айырбасталатын пайыздық мөлшерлеме = Тəуекелсіз пайыздық мөлшерлеме + инфляциялық сыйақы + қайтармау тəуекелі үшін сыйақы

• 
  мерзімі үшін сыйақы + өтімділік үшін сыйақы + банкроттық тəуекелі үшін сыйақы.
  

Тəуекелшамасынанықтайтынбарлықфакторлардыжаһандық(жал-пы əлемдік немесе елдік тенденциялармен шарттасылған жəне барлық құралдарға ықпал ететін) жəне жергілікті (тек қана нақты құралдарға ықпал ететін корпоративті ерекшеліктермен шарттасылған) деп бөлуге болатындықтан, айырбасталатын пайыздық мөлшерлеменің жоғарыда қарастырылған моделі жергілікті факторлармен шарттасылған тəуекелді қалай бағалауға болатындығын көрсетеді. Ол үшін эталон ретінде жергілікті (корпоративті) тəуекелді иеленбейтін құралды алу керек жəне осы эталонмен салыстырғанда бағаланатын құралдың табыстылығы айырмашылығын (спрэдін) бағалауы тиіс. Алынған спрэд корпоративті (жергілікті) тəуекел үшін сыйақы шамасын сипат-тайтын болады. Сыйақы неғұрлым жоғары болса, бағалаудың нақты объектісінің тəуекелі де солғұрлым жоғары болады.

Осылайша, тəуекел үшін сыйақы немесе табыстылық спрэді тəуекелді тікелей өлшеусіз, оның шамасын жанама əдіспен анықтауға мүмкіндік береді. Табыстылық спрэдіне негізделген бағалаулар кеңінен қолданылып келеді. Олардың негізінде белгілі бір құралға салымдардың тəуекелдігін бағалауға мүмкіндік беретін арнайы ин-декстер құрылады. Мысал ретінде EMBI+ индекстер тобын келтіруге болады, олар дамушы елдердің еурооблигацияларының табыстылығы бойынша есептеледі.

EMBI+ индексі орташа өлшенген отандық егеменді еурооблигаци-ялар табыстылығынан АҚШ Қазынашылығының облигациялары бой-ынша табыстылықты шегеру арқылы анықталады.

Ол жалпы (жаһандық) нарықтық тəуекелден туындайтын елдік тəуекелді анықтауға мүмкіндік береді.

Егер отандық егеменді облигациялар үшін спрэд шамасы ұлғайса, ол өскелең егеменді тəуекелді куəландырады.

Бета-коэффициентті жанама бағалау үшін қолдану Шарп теориясы-на негізделеді. Бета-коэффициенттің пайда болуы акциялар нарығының ерекшеліктерімен байланысқан, ол жерде басты эталон ретінде қор

EMBI+ (Emerging Markets Bond Index Plus) – JP Morgan инвестициялық банкімен есептелген индекстер тобы.

Дамушы елдердің үкіметтері қатысымен шығарылған егеменді еурооблигацияларға арналған елдік тəуекелді жанама өлшеу үшін қолданылады.

Бета-коэффициент қаржылық индекспен салыстырғанда баға-ланатын құралдың табыстылығы қаншалықты жылдам (баяу) өзгере-тіндігін көрсетеді. Басқаша айтқанда, бета-коэффициент құрал табыстылығының жаһандық тəуекелге деген сезімталдығын сипаттай-ды.

Дюрация көрсеткіші де жанама түрде борыштық сипаттағы əр алу-ан құралдармен жұмыс істеу кезіндегі тəуекел шамасын сипаттайды. Дюрация көрсеткіші тəуекелдің уақыттық құраушысын сипаттайды жəне борыштық құралдар нарығындағы іс-əрекеттер шығынсыздық нүктесіне қай уақытта алып келетіндігін бағалауға мүмкіндік береді. Егер шынайы активтер саласында инвестициялық əрекеттермен парал-лель жүргізсе, онда дюрация коэффициентін инвестициялық жобаның өтелу мерзімінің аналогы деп есептеуге болады.

Волатильділік – бұл нарықтық баға үшін уақыттағы өзгергіштік тенденциясын, табыстылықты немесе кез келген өзге қаржылық ша-маны сипаттайтын көрсеткіш. Волатильділік сан түрінде бағаланады. Ол үшін көптеген шаралар қолданылады. Соның ішінде үшеуін қарастырайық: орташа квадраттық ауытқу, қарапайым өзгермелі орта-ша шама жəне экспоненциалды өлшенген өзгермелі орташа шама.

20. 
    кездейсоқ шаманы бақылаған кезең, ал x жəне x_t келесі түрде есептеледі:
    

Мұндағы, EHV экспоненциалды өлшенген өзгермелі орташа ша-маны түсіндіреді, λ – тегістеу коэффициенті. Тегістеу коэффициентіне есептеу сəтінен алшақтап қалған бақылау қалайша күшті əсер ете алатындығы тəуелді болады. Негізінен оның мəні 0,94-ке тең болады.

Аталған волатильділік шамаларының бір ғана мəні бар. Бұл бағаланатын көрсеткіштің белгілі бір орташа шамадан ауытқуын сипат-тайтын немесе басқаша айтқанда, бағаланатын көрсеткіш мəндерін та-рату шамасын сипаттайтын көрсеткіш. Тарату шамасын жанама түрде бағаланатын көрсеткіш мəндерінің ауытқуынан туындайтын тəуекел сипаттайды. Тарату неғұрлым үлкен болса, оның мəнінің ауытқу тəуекелі күтілетін тəуекелден солғұрлым жоғары болады.

Енді тəуекелді өлшеудің тікелей əдістерін қарастырайық. Тікелей əдістер тəуекелді жүзеге асыру кезінде туындайтын шығындар ша-масын бағалауға мүмкіндік береді. Олар VaR² тұжырымдамасына негізделген əдістер тобына жатады.

Тəуекелдік құн тұжырымдамасын (VaR) алғаш рет 1980 жылдардың аяғында – 1990 жылдардың басында сауда портфелінің жиынтық тəуекелін өлшеу үшін ірі банктер қолдана бастады.

• 
  Везерстоунға тиесілі деп есептеледі, ол күн сайын 16-15 сағатта банктегі барлық сауда позициялары бойынша ең көп шығындар туралы есепті алып отырғысы келген.
  

Бұл есеп бір бетке сыйымды болып, банктің Директорлар кеңесіне түсінікті болуы тиіс еді. Оның нысаны 1990 жылдардың басында əзірленіп, «415 есеп» ретінде танымал болды. 1993 жылы VaR термині алғаш рет АҚШ-тың ірі қаржы мекемелерін біріктіретін коммерциялық емес ұйымы саналатын «Группа тридцать» (G 30) тапсырысы бойын-ша .P.Morgan банкі дайындаған баяндамада пайда болды. 1994 жылдың қазанында J.P.Morgan банкі RiskMatrics жүйесін əзірлеп, жариялады, оның негізінде Var көрсеткішін есептеу бойынша бағдарламалық топ-тама əзірленді. Əдістеме мен бағдарлама тез арада қаржы мекемелері арасында танымалдыққа ие болды.

VaR көрсеткішінің қаржылық емес ұйымдарда таралуына Американдық бағалы қағаздар мен биржалар жөніндегі комиссияның 1972 жылғы шешімі ықпал етті. Осы шешімге сəйкес, SEC есеп беретін барлық компаниялар қаржы нарықтарының тербелістеріне сезімтал қолданылатын деривативтер мен қаржы активтерінің нарықтық құны туралы ақпаратты ашуға міндетті болды. Нəтижесінде қаржылық емес корпорациялардағы тəуекелдер айырықшаланымын сипаттайтын VaR көрсеткішінің корпоративті нұсқасын жасау қажеттілігі туындады. Əрі қарай Var тұжырымдамасын Базель банктік қадағалау комитеті қолдануға ұсынды.

Салыстырмалы волатильділік Р кездейсоқ шамасының қалыпты бөлінуі бар деп есептегенде, ол былайша есептелуі мүмкін:

мұндағы, δ – алдыңғы Т уақыттық кезеңдер үшін Р факторының орташа квадраттық ауытқуы; AV(P) – алдыңғы Т уақыттық кезеңдер үшін Р факторының орташа мəні.

VaR шамасының мазмұндық түсіндірілуі келесідей болуы мүмкін: VaR – бұл ықтимал шығындар шамасы, ол кейінгі Т уақыттық кезеңдерде a сенімді арақашықтығына сəйкес келетін ықтималдықпен V(P) көрсеткіші бойынша көтерілмейді.

VaR тұжырымдамасы негізінде қаржылық емес сектордағы компаниялардың əр алуан тəуекелдіктерін бағалауға арналған басқа да ұқсас көрсеткіштер жасалған. Оларға EaR жəне СFaR көрсеткіштері жатады.

EaR (Earning at Risk) – белгіленген ықтималдықпен белгіленген уақыт шеңбері шегіндегі табыс бойынша шығындардың ең көп ықтимал мөлшері.

СFaR (Cach Flow at Risk) – белгіленген ықтималдықпен белгіленген уақыттық горизонт шегіндегі ақшалай ағым бойынша шығындардың ең көп ықтимал мөлшері.

Бұл көрсеткіштерді есептеу VaR шамасын есептеуге ұқсас түрде жүргізіледі, есептеудің айырмашылығы: бірінші жағдайда – шама шығыны тəуекеліне – пайда, ал екінші жағдайда – ақша ағымы ұшырайды.

Қаржылық жəне қаржылық емес компаниялардың қазіргі заманғы тəжірибесінде тəуекелді өлшеудің кең тараған тағы бір əдісі – бұл стресс-тестинг. Стресс-тестинг – бұл нарықтағы экстремалды қозғалыстардың əр алуан құндық көрсеткіштерге, соның ішінде VaR тобы көрсеткіштеріне ықпал етуін талдау. Стресс-тестинг – көп жағдайда нарықтық тəуекелдерді талдау үшін қолданылады. Оны

АҚШ бағалы қағаздар мен биржалар жөніндегі комиссия – Securities Exchang Comission (SEC).

Стресс-тестілеуді жүргізу 1990 жылдардың аяғында халықаралық қаржы ұйымдарымен ұсынылды жəне 21-ғасырдың басынан бастап тұрақты түрде жүргізіле бастады.

Стресс-тестілеу жекелеген компания үшін, сондай-ақ агрегир-ленген нұсқада жүргізілуі мүмкін. 2008-2009 жылдардағы дағдарыс кезінде стресс-тестілеу тұрақты түрде жекелеген компанияларда ғана емес, сондай-ақ АҚШ-тың банктік жүйесіндегі тəуекелдерді бағалау үшін жүргізілді.

Стресс-тестілеуді жүргізуге қатысты тəсілдемелердің екі тобы бар. Бірінші топ – бір факторлы стресс-тесттер. Бұл жағдайда тəуекелді туындататын анықталмаған фактор ретінде бір фактор қолданылады. Бір факторлық стресс-тесттер кəсіпорындар мен қаржылық компаниялардағы тəуекелдерді басқару тəжірибесінде қолданылады. Олар сезмталдықты бағалау əдістері ретінде таныс. Кəсіпорындар қаржылық менеджменттегі инвестициялық жобаларды бағалау кезінде, мысалы пайданы факторлық талдау кезінде сезімталдықты талдауды кеңінен қолданады.

Стресс-тестілеуге қатысты екінші топ көпфакторлы модельдер-ге немесе сценарийлерді талдауға негізделген. Мұндай модельдер-де тəуекелді туындататын біреуден көп факторлар қолданылады. Бұл жағдайда стресс-тесттік сценарийлердің көптеген нұсқалары қолданылады. Бұрын туындаған шынайы жағдайларға сəйкес келетін тарихи сценарийлерді қарастыруға болады. Сондай-ақ гипотетикалық сценарийлер де қолданылады, оларға жасанды түрде қалыптасқан жағдай жатады. Өте нашар сценарийлер өте кең тараған, олар оқиғалардың дамуының өте нашар нұсқасына сəйкес келеді. Кей жағдайда Монте-Карло əдістерін қолдануға негізделген сценарийлерді қалыптастыру нұсқалары қолданылады.