Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1. 
   Меншікті капиталдың құрамы мен құрылымына сипаттама беріңіз.
   

2. 
   Меншікті капиталды қалыптастыру саясатын сипаттаңыз.
   

3. 
   Меншікті капиталдың жекелеген элементтерін бағалаңыз.
   
4. 
   Меншікті капиталдың құнын қалай анықтауға болады?
   
5. 
   Меншікті капиталдың тиімділігін өлшеу критерийін сипаттаңыз.
   

Корпорацияның қарыз капиталының құрамына:

• 
  Қысқа мерзімді кредиттер мен қарыздар;
  
• 
  Ұзақ мерзімді кредиттер мен қарыздар;
  
• 
  Тартылған қаражат нысанындағы кредиторлық берешек кіреді. Қысқа мерзімді кредиттер мен қарыздар айналымдағы активтерді
  

Кредит жəне қарыз нысанында тартылған ұзақ мерзімді капитал айналымнан тыс активтерді қаржыландыруға жұмсалады. Бұл актив-терге сатып алу мен құрылысқа үлкен шығын жұмсауды талап ететін негізгі қаражат, мүліктік кешендер мен басқа да объектілер жатады.

Банктік кредиттің құны қарыз алушының борышты өтеуге қызмет көрсету бойынша негізгі шығыстарын құрайтын пайыздық ставканың (кредиттің бағасы) негізінде анықталады. Аталмыш ставка бағалау барысында бірқатар нақтылауларды талап етеді, ол қарыз алушының басқа да шығындарының мөлшерінен ұлғайтылуы тиіс. Бірақ ол қарыз алушының тартылған кредиттер бойынша нақты шығыстарын көрсету мақсатында қарыз капитал құнына қатысты бұл жағдайларды ескере отырып, пайдаға салынатын салық пайызынан (корпорацияның табыс салығы) азайтылуы тиіс.

мұнда: БК_ҚК – банктік кредит нысанында тартылған қарыз капиталдың құны;

СМ – пайдаға салынатын салықтың мөлшерлемесі, бірлік үлесі; БК_ШД – қарыз алушының банктік кредиттер тартуда оның

1. 
   Тартылатын банктік кредитті пайдалану мақсатын анықтау.
   
2. 
   Қысқа мерзімді жəне ұзақ мерзімді кредит арасындағы арақатынасты бағалау (қарыз капиталын тартудың баламалы нысан-дарын: коммерциялық кредиттерді, банктік емес қарыздарды жəне т.б. ескере отырып).
   

3. 
   Коммерциялық банктерді – қарыз алушының əлеуетті кредитор-ларын зерттеу жəне бағалау. Мұндай бағалау қарыз алушыға арналған банктің кредиттік саясатының тартымдылығы бойынша жүргізіледі.
   

4. 
   Əртүрлі банктердегі кредиттердің жекелеген түрлерін ықтимал тартудың талаптарын салыстыру.
   

Кредитор банкті таңдау туралы сұрақты шешу үшін келесі фактор-ларды ескеруі керек:

● Банктің жалпы сипаттамасы: құрылтайшылар құрамы, ұйым-дастырушылық-құқықтық нысан, банктың несие капиталындағы мақсаты мен саясаты, оның клиенттерінің контингенті жəне т.б.

● Банктің соңғы жылдағы қызмет нəтижесі: меншікті капитал мөлшері, қаржы нарығындағы ұстанымдар, қаржылық тұрақтылық жəне т.б.

Қарыз алушы үшін келесі параметрлер маңызды:

● есеп айырысу операцияларын жүзеге асыру жылдамдығы; ● қымбат емес кредиттерді алу мүмкіндігі;

● есеп айырысу, валюталық жəне арнайы шоттарды ашу шығын-дарын азайту;

● өз капиталын тиімді салу мүмкіндігі жəне т.б.

Жағдайлардың шағын тізімінің өзі қызмет көрсетуге арналған банкті таңдаудың ықтимал нұсқаларының көп түрлілігін сипаттайды. Банктің сенімділігі жəне қаржылық тұрақтылығы туралы түсінікті ол жариялаған бірқатар жылдар бойынша есептіліктен жəне онда келтірілген көрсеткіштерді өзге кредиттік ұйымдармен салыстырудан алуға болады.

Қоғам белгіленген мүліктің кепілімен қамтамасыз етілген облига-цияларды, оған үшінші тұлғалар ұсынған қамтамасыз ету кепіліне об-лигацияларды, қамтамасыз етусіз облигацияларды шығаруға құқылы. Соңғы жағдайларда оларды орналастыруға қоғам қызметінің үшінші жылынан ерте емес мерзімде жəне осы уақытқа дейін екі жылдық ба-ланстарды тиісті түрде бекіту шартында рұқсат беріледі.

Облигациялар атаулы немесе талап етілмелі болып бөлінеді. Атаулы облигацияларды орналастыру кезінде қоғам олардың иеленушілерінің тізбесін жүргізуге міндетті. Қоғам олардың иеленушілерінің өтініші бойынша облигацияларды мерзімінен бұрын өтеу мүмкіндігін қарастыруға құқылы. Осы орайда облигацияларды орналастыру тура-лы шешімде өтеу құны мен мерзімі анықталуы тиіс, сол мерзімінен бастап олар мерзімінен бұрын өтеуге ұсынылуы мүмкін.

Бухгалтерлік есепте облигациялық заемдарды орналастырумен байланысқан шығындар төмендегілерден тұрады:

• 
  төленуі тиіс облигациялар бойынша пайыз, дисконт;
  
• 
  қаржылық делдалға (андеррайтерге) комиссиялық сыйақы;
  
• 
  борыштық міндеттемелерді шығару жəне орналастыру бойынша қосымша шығындар (мысалы, көшіру-көбейту жұмыстарын жүзеге асыру, салықтар мен алымдарды төлеу, сараптамаларды жүргізу, бай-ланыс қызметтері ақысын төлеу жəне т.б.).
  

Облигациялық қарыздарды орналастыру ұзақ мерзімді қарыз капиталды тартудың бір нысаны болып табылады. Облигациялар шығарудың оңтайлы нұсқасын таңдау айтарлықтай күрделі про-блема. Себебі, барлық шығарылған облигациялардың атаулы құны қоғамның жарғылық капиталының мөлшерінен асып түспеуі керек. Корпорациялық облигациялар:

1) капиталды ақша түрінде экономиканың əртүрлі салалары ара-сында шоғырландыруға жəне қайта бөлуге;

2) инвесторлардың пайыздық табыс алуын жəне борыштың негізгі сомасын қайтаруын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Орналастырылған қарыздық міндеттемелер бойынша есеп беру кезеңінде берешек облигациялары эмиссиясының проспектісіне сəйкес төленуі тиіс пайыздарды ескере отырып көрсетіледі. Орналастырылған облигациялар бойынша акционерлік қоғам – эмитент шығарылған жəне сатылған заемдық міндеттемелердің номиналды құнын кредиттік бере-шек ретінде айқындайды. Пайыздар нысанында облигациялар бойын-ша табысты есептеген кезде эмитент олар бойынша есеп беру кезеңінің аяғындағы төленуі тиіс пайызды ескере отырып, сатылған қарыздық міндеттемелер бойынша кредиторлық берешекті көрсетеді.

Облигация түрінде тартылған қарыз капиталдың құны купондық пайыз мөлшерлемесі негізінде бағаланады. Егер облигациялар басқа шартпен сатылса, онда өтеу кезінде төленген дисконттың сомасы бағалау негізі болады.

Бірінші жағдайда бағалау: ОҚК = КПМ (1 – ПСМ) /1 – ЭШ_Д форму-ласы бойынша жүзеге асырылады.

КПМ – облигациялар бойынша купондық пайыздың мөлшерлемесі;

ОҚК = Д х 100%/(ОАҚ – Д) (1 – ЭШ_Д), формуласымен анықталады.

• 
  – дисконттың орташа сомасы, теңге облигациясы бойынша %; ОАҚ – облигацияның атаулы құны, теңге.
  

Облигацияларды шығару арқылы заемдық капиталды тарту

1. 
   Облигациялар эмиссиясы қоғамды басқару ісін бақылаудан ай-ырмайды (акцияларды шығару жағдайында);
   

2. 
   Облигациялар пайыздар бойынша салыстырмалы түрде жоғары емес қаржылық міндеттемелер кезінде шығарылуы мүмкін (банктік кредит үшін пайыз мөлшерлемелерімен немесе акциялар бойынша дивиденттермен салыстырғанда), өйткені олар қоғамның мүлкімен қамтамасыз етілген жəне пайыздарды төлеуде басымдыққа ие (салық салуға дейін пайда есебінен).
   

3. 
   Облигациялар инвесторларға арналған тəуекелдің аз деңгейі салдарынан, акциялармен салыстырғанда, таралудың кең мүмкіндігін иеленеді.
   

4. 
   Корпоративтік облигациялар кең таралу құқығына ие, ол капитал-ды ұзақ мерзімге (5-10 жыл) тартуды қамтамасыз етеді, ол ірі масштаб-ты инвестициялық жобаларды жүзеге асыру үшін едəуір қаржылық ресурстарды жұмылдыруға мүмкіндік береді.
   

5. 
   Корпоративтік облигациялар бағалы қағаздардың өзге түрлерімен салыстырғанда қор нарығында өте тұрақты болып келеді. Облигация-лар бағамы акциялар бағамымен салыстырғанда, қаржы нарығындағы іскерлік жағдайы нашарлаған кезде төмендемейді. Акциялар бағалы қағаздар нарығындағы конъюнктура өзгерісіне өте сезімтал.
   

6. 
   Облигациялар эмиссиясы проспектісін дайындау жəне обли-гацияларды айналымға шығару процесінде əлеуетті инвесторлар олардың сапасы мен сенімділігі мəселелеріне басты назар аударады; облигациялардың жоғары инвестициялық тартымдылығы олар бой-ынша төлем пайздарының өте төмен екендігін білдіреді, сəйкесінше, заемдық капиталды тартудың эмитент-корпорация үшін өте тиімді шарты.
   

Сонымен қатар, облигациялар эмиссиясының акционерлік қоғамға арналған келесі жағымсыз салдары бар:

• 
  Облигациялар жарғылық капиталды қалыптастыру жəне ақшалай қаражаттардың уақытша жеткіліксіздігін жабу үшін шығарылуы мүмкін. Оны қысқа мерзімді банктік немесе коммерциялық кредитті арттыру есебінен өтеу қолайлы.
  

• 
  Облигациялар эмиссиясы көбінесе эмитенттің қосымша шығындарымен байланысқан жəне ақшалай қаражаттарды тартудың ұзақ мерзімін талап етеді; үлкен сомаға облигацияларды орналасты-руды кредиттік рейтингте жоғары деңгейі бар танымал акционерлік қоғамдар ғана жүргізе алады.
  

• 
  Акционерлік қоғамның облигацияларды өтеу кезінде пайыздар-ды жəне борыштың негізгі сомасын дер кезінде өтеу үшін қаржылық жауапкершілігі деңгейі өте жоғары, өйткені төлемдерді ұзақ мерзімге кешіктіру кезінде осы сомаларды өндіріп алу банкроттық рəсімдеу арқылы жүзеге асырылады;
  

• 
  Қаржы нарығындағы конъюнктураның өзгерісі нəтижесінде облигацияларды шығарғаннан кейін несие пайызының орташа мөлшерлемесі облигациялық заем бойынша төлемдердің белгіленген пайызымен салыстырғанда едəуір төмен.
  

Қазіргі заманғы қазақстандық қаржы нарығы жағдайында облига-циялар эмиссиясы ірі масштабты инвестициялық жəне инновациялық жобаларды жүзеге асыруы жағдайында мұнайгаз кешені, энергети-ка, байланыс, тамақ өнеркəсібі, сауда жəне шаруашылықтың өзге салаларындағы жоғары рентабельді акционерлік компаниялар үшін тиімді. Осындай жобаларды қаржыландыру үшін аралас əдісті қолдану, яғни ұзақ мерзімді заемдық капиталмен қатар, нақты инвестициялардың жалпы көлемінің, кем дегенде 40-50% көлеміндегі корпорациялардың меншікті қаржысын пайдалану тиімді.

Корпоративтік облигациялар нарығын дамыту экономиканың нақты секторына шаруашылық жүргізетін субъектілердің еркін ақша қаражаттары есебінен ғана емес, сондай-ақ халықтың жинақ ақшалары есебінен қосымша қаржы ресурстарын тартуға мүмкіндік береді. Азаматтардың – қор нарығына қатысушылардың басым бөлігі дамыған нарықтық экономикасы бар елдерге (АҚШ, Ұлыбритания, Жапония жəне т.б.) тəн жəне ақшалай қаражаттардың өзінің дəстүрлі түрінен (азаматтардың жинақ ақшалары, қолма-қол ақша, банктік депозиттер жəне т.б.) эмиссиялық бағалы қағаздар нысанына түрленуін көрсетеді. Мұндай тенденция ақша капиталының көп бөлігінің инвесторлардың кең ортасына қолжетімді бағалы қағаздарға айналуына септігін тигізеді.

Қаржы нарығының кəсіби қатысушыларына бағалы қағаздардың жаңа түрлерін (корпоративтік облигациялар) шығару жəне айналымға жіберу олардың қызметі үшін қосымша мүмкіндіктерді ұсынады.