ТАБИҒИ ЖҮЙЕДЕГІ ЛАНДШАФТТАРДЫҢ

 
108 
 
 
23-
сурет. Табиғи жүйенің құрылымын ұйымдастыру желісі 
 
Мұнда  түс  және қабырғасы  процессормен  (ішкі  геоағынмен) 
бірге табиғи жүйенің ауыспалы кірісін құрайды, ал ландшафттың 
түрі  және  нәтижелік  мінездемесі  жүйеден  шығар  кезіндегі 
атқаратын қызметін орындайды. 
Табиғи  дәлелдемелердің  «түс  –  қаңқа  –  процессор  (ішкі 
геоағын)  –  өрнек»  тізбегінде  қызметін  қадағалау  арқылы,  оның 
өзен  алқабындағы  ландшафттардың  пайда  болуындағы  орнын 
анықтау  үшін  Ж.  С.  Мұстафаев,  С.  И.  Өмірзақов  және  Ә.  Т. 
Қозыкеева  [89]  құрастырған  табиғи  жүйені  ландшафттық-
экологиялық аудандастырудың ғылыми әдістемесін пайдаландық. 
Өзен  алабының  физикалық-географиялық  түсін  және 
ландшафттық  қаңқасын  бағалау  мақсатында  табиғи  ортаның 
мына көрсеткіштерін пайдалануға болады: 
- 
абсолюттік биіктік баспалдағы, (
H
∆
); 
- 
биологиялық  белсенді  ауа  жылулығының  жиынтығы 
(
∑
t
о
С); 
- 
жылдық орташа ауа жылулығы (
C
o
T
); 
- 
жылдың суық кезіндегі жауын-шашын мөлшері (
x
c
O
, мм); 
- 
аязсыз кезеңнің ұзақтығы (
o
T
, тәулік); 

 
109 
- 
булану мөлшері (
o
E
, мм); 
- 
ауадағы жетіспейтін ылғалдың жиынтығы (
∑
d
, мб); 
- 
радиациялық теңдестік мөлшері (
R
, кДж/см
2
); 
- 
жердің  беткі  ауа  қабатындағы  трубуленттік  айналым  (
P
, 
кДж/см
2
); 
- 
ылғалдың булану мөлшері (
LE
; мм); 
- 
қар қалыңдығының ең жоғарғы шамасы (
h
, см); 
ауа-райының континентальдігі: 
(









−
+
+
=
C
o
t
C
o
t
К
max
max
); 
- 
Осокиннің қарлық коэффициенті (
k
K
); 
- 
Полозованның  қысқы  континенталдық  коэффициенті 
(
t
K
);  
- 
Рихтердің қар-жылу коэффициенті (
m
c
K
−
);  
- 
жылдық жер бетіндегі су ағынының көрсеткіші (
c
K
); 
- 
жер асты суының орналасу деңгейі (
∆
); 
- 
жер  асты  суы  ағынының  атқаратын  қызметін 
(
k
g
m
v
i
А
/
2
⋅
⋅
=
, 
мұнда 
g
  - 
салмақ  күшінің  үдеуі; 
k
  - 
сүзілу 
коэффициенті; 
m
  - 
сұйықтың  салмағы; 
v
  - 
жер  асты  суы 
ағынының жылдамдығы). 
Өзен  саласындағы  табиғи  жүйенің  мүшелерге  бөлінбеген 
бөлшектерінің  жүйесінің  «қаңқа  –  процессор  (ішкі  геоағын)» 
желісін мына көрсеткіштердің көмегімен бағалауға болады: 
- 
жылдық жауын-шашын мөлшері (
c
O
, мм); 
 - 
булану белгісі: 
 
(
R
sh
R
ch
R
th
R
р
О
с
О
Е
Е
⋅
+
⋅
−
⋅
=
+
=
1
)(
/
1
(
)
/(
,  
мұнда 
Е
  - 
жер бетінен булану, мм; 
р
О
  - 
нақты суару мөлшері; 
ch
sh
th
,
,
  - 
гиперболикалық  тангенс,  синус  және  косинус),  ағын 
коэффициенті (
E
C
−
=
1
), жылдық жер асты суының ағыны (
C
), 
топырақ қабатының ылғал сыйымдылығы (
W
). 
Өзен  алабының  табиғи  жүйесінің  процессорын  (ішкі  гео-
ағынын)  бағалау  үшін  мына  агроклиматтық  көрсеткіштерді 
пайдалануға болады:  

 
110 
- 
гидротермикалық коэффициенті (
∑
⋅
=
t
с
О
ГТК
/
10
); 
- 
ылғалдану көрсеткіші (
∑
=
d
c
O
d
М
/
); 
- 
ылғалдану коэффициенті (
o
E
c
O
y
K
/
=
); 
- 
ылғалдануды бағалау (
∑
=
t
c
O
o
K
18
.
0
/
); 
- 
құрғақшылық белгісі (
c
LO
R
R
/
=
); 
- 
жылу-ылғал  алмасуының  энергетикалық  коэффициенті 
(
P
LE
т
К
/
=

жүктеу/скачать 3,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: