Оқулық. Алматы: 2006 бет Аталмыш оқулық ақша, несие, банк жəне валюта категорияларының

 
 
68
      4.  Овернайт  несиесі  –  өтімділікті  қолдау  мақсатында  бір  түнге 
берілетін банкаралық несиенің түрі. 
      5. Онкольдық несие – кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін 
қысқа мерзімді несие. 
     6.   Банкаралық несие – банктердің бір-біріне беретін несиесі.  
     7. Ломбардтық несие – тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы 
қағаздарды кепілге алып, берілетін несие. 
     8.  Лизингтік  несие  -  құрал-жабдықтарды  жалға  алумен  байланысты 
берілетін несие. 
     9.  Рамбурстық несие – шикізаттарды ішке алып кіру жəне жартылай  
фабрикат  жəне  дайын  өнімдерді  сыртқа  шығару  тəжірибесінде 
пайдаланылатын несие.  
      10.  Сенім  несиесі – банктің  сеніміне  кірген,  төлем  қабілеті  жоғары 
клиенттерге берілетін несие. 
      11.  Маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен 
түсімді  алу  мерзімі  арасындағы  уақыт  бойынша  алшақтықты  жабуға 
араналған несие. 
ІХ. Несиелеу объектісіне қарай:  
•  меншікті айналым қаражаттарын толықтыруға; 
•  материалдық запастар жиынтығы мен өндіріс шығындарына: 
•  сыртқы  экономикалық  қызметке  байланысты  тауарларды  экспорттау 
мен импорттауға; 
•  азаматтардың  жеке  қызметтері  үшін  шикізаттар,  материалдар, 
құралдар жəне басқа да мүліктер алуына; 
•  ломбардтық, кепілдік жəне ссудалық операцияларға; 
•  театрлар  жəне    демалыс  үйлерінің  кірістері  мен  шығыстары 
арасындағы маусымдық үзілістерге; 
•  күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға;  
•  тез өтелетін тиімділігі жоғары шараларға. 
      Тұтыну  несиесінің  басты  тағайындалуы  халыққа  тауарлар  сатуды 
ынталандыруға  бағытталады.  Тұтыну  несиесі  бөлшек  саудамен  тығыз 
байланысты: бір жағынан тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің көлемі 
өседі,  сонымен  қатар,  тауарды  несиеге  алу  сұранысы  туындайды;  екінші 
жағынан,  халықты  несиелеудің  өсуі,  сұраныстың  төлем  қабілеттігін 
ұлғайтады.  Мұндай  тəуелділік,  əсіресе  бүгінгі  тауарлар  нарығын  толтыру 
жағдайында пайда болуда.     
Тұтыну  несиесінің  дамуы  əр  түрлі  елдерде  əр  қалай  дəрежеде 
қалыптасуда.  Италия  мен  Жапонияда  халықтың  қарызының  жалпы  сомасы, 
сол  елдің  ішкі  жиынтық  өнімінің 10%-ын,  Германия  мен  Францияда -30%-
ын,  ал,  Ұлыбритания  мен  АҚШ-та 60%-ын  құрайды  екен.  Бұл  елдердің 
тəжірибелерінде тұтыну несиесін ең қымбат тауарларды: автомобиль, электр 
тұрмыстық  құралдарды,  жиhаздарды  жəне  т.с.с.  сатып  алу  барысында  жиі 
пайдаланады.  Бұл  елдердің  тұтыну  несиесінің  жартысынан  көп  бөлігі 

 
 
69
автомобилдерді сату үлесіне тиеді. Экономикалық мазмұны жағынан тұтыну 
несиесі  банктік  несиенің  бір  бөлігі  ретінде,  оның  басты  бағыты  тек  жеке 
тұлғалармен тікелей  байланысты болып  келеді.  Сондықтан да, несиенің бұл 
формасының  экономикасы  дамыған  елдерде  кеңінен  пайдалануының  екі 
түрлі себебі бар: біріншісі, субъективті, яғни бұл несие халыққа ең жоғарғы 
деңгейде  материалдық  игіліктерге  қол  жеткізуге  қолайлы  жағдай  жасаса; 
екіншісі,  объективті,  яғни  кез  келген  қоғамның  дамуының  басты  бір 
экономикалық  мəселесі - бұл  дайын  өнімді  өткізу  десек,  ендеше  тұтыну 
несиесін қолдану аталған мəселені шешуге мүмкіндік береді. Тұтыну несиесі 
көптеген  елдердің  экономикасында  маңызды  рол  атқарады,  сондықтан  да, 
оны  мемлекеттік  ұйымдар  тарапынан  белсенді  түрде  реттеп  отыру  қажет. 
Мұндай реттеуді екі түрге бөледі: берілу жəне пайдалану деңгейінде реттеу. 
Берілу деңгейінде мемлекет тұтынушыларды ынталандыруға тиіс.  
Қазақстанда  тұтыну  несиесі  кеңінен  дамып  отырған  несиеге  жатады. 
Екінші деңгейдегі банктер тəжірибесінде тұтыну несиесінің мынадай түрлері 
қолданылуда: 
-  автомобилдік несие; 
-  ұзақ  мерзімде  пайдаланылатын  тауарлар  сатып  алуға  берілетін 
несие; 
-  тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына берілетін несие; 
-  кейінге  қалдымайтын  қажеттіліктерге  (оқу,  емделу,  демалу  жəне 
т.с.с) берілетін несие 
Мұнда  автомобильдік  несие  бойынша  жаңа  жəне  жүрілген 
автомобильдерді банк несиесі көмегімен алуға болады. 
Ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарларға мыналар жатады: 
•  жиһаз;  
•  сантехника;  
•  аудио-видео-жəне тұрмыстық техникалар; 
•  компьютер жəне оргтехника;  
•  басқа да тұтыну тауарлары. 
Тұрғын  үйді  жөндеу  жұмыстарына:  үйдің  ішінде  жəне  сыртында 
құрылыс жəне басқа да жөндеу жұмыстарын жүргізу жатады.  
 
 Мысалға, 
Қазақстан 
Республикасындағы 
жетекші 
банк - 
Казкоммерцбанктің тұтыну несиесін беру шартын 2-кестеден көруге болады. 
 
2-кесте          
Казкоммерцбанктің тұтыну несиесінің түрлері мен шарттары* 
 
Тұтыну
 
несиесінің
 
түрлері
 
Автомобиль
 
несиесі
 
Несиелеу
 
шарттары
 
жаңа
 
Ескі
 
(
пайдаланылған
) 
Ұзақ
 
мерзімді
 
тауарлар
 
сатып
 
алу
 
несиесі
 

 
 
70
1
.
 
Несие
 
мөлшері
 
Автомобиль
 
құнының
 80% 
дейін
 
Автомобильді
 
бағалау
 
құнының
 80% -
на
 
дейін
 
•  10 000 
АҚШ
 
долларына
 
дейін
 
(
немесе
 
эквивалент
) 
•  500 000 
АҚШ
 
долларына
 
дейін
 
(
егер
 
қамтамасыз
 
ету
 
заты
 – 
жылжымайтын
 
мүлік
 
болса
) 
2 
Бастапқы
 
жарна
 
Автомобиль
 
құнынан
  - 
20% 
•   3 
жылға
 
дейін
 
жүрген
 
шетел
 
көлігін
 
сатып
 
алуда
 20%; 
•  3 
жылдан
 5 
жылға
 
дейін
 
жүрілген
 
шетел
 
көлігін
 
сатып
 
алуда
 30%; 
•  5 
жылдан
 10 
жылға
 
дейін
 
жүрілген
 
шетел
 
көлігін
 
сатып
 
алуда
 50%; 
•  3 
жылға
 
дейін
 
жүрілген
 
ТМД
 
елдерінің
 
автокөлігін
 
сатып
 
алуда
 - 
30%; 
•  3 
жылдан
 5 
жылға
 
дейін
 
жүрілген
 
ТМД
   
елдерінің
 
автокөлігін
 
сатып
 
алуда
 - 50% 
20% 
3 
Несие
 
мерзімі
 
• 
шетелдік
 
автокөлік
 
 3 
жылға
 
дейін
 2 
жылға
 
дейін
 
 
үшін
 5 
жылға
 
дейін
; 
• 
ТМД
 
елдерінің
 
автокөлігі
 
үшін
 3 
жылға
 
дейін
 
 
 
4
.
 
Несие
 
валютасы
 
АҚШ
 
доллары
 
немесе
 
теңге
 
АҚШ
 
доллары
 
немесе
 
теңге
 
АҚШ
 
доллары
 
немесе
 
теңге
 

 
 
71
5
.
 
Несие
 
үшін
 
төлем
 
Айына
: 1
,
5% 
(
АҚШ
 
долларында
) 
жəне
 1
,
7% 
(
теңгеде
) 
Айына
: 1
,
5% (
АҚШ
 
долларында
) 
жəне
 1
,
7% 
(
теңгеде
) 
Айына
: 1
,
5% 
(
АҚШ
 
долларында
) 
жəне
 
1
,
7% (
теңгеде
) 
6
.
 
Қамтама
- 
сыз
 
ету
 
түрі
 
Сатып
 
алатын
 
автомобиль
 
Егер
 
шетел
 
автокөлігінің
 
жүрілген
 
уақыты
 10 
жылдан
 
ТМД
-
кі
  5 
жылдан
 
аспаса,
 
сол
 
автомобильді
 
Сатып
 
алатын
 
тауар
 
немесе
 
тұрғын
 
үй
 
* 
Казкоммерцбанктің
 2003 
ж.
 
жарнамалық
 
материалынан.
 
 
Сонымен қатар жоғарыдағы банктен тұтыну несиесін алуға  қажетті 
құжаттар тізімі мынадай: 
1.  Қарыз алушының анкетасы  
2.  Жеке куəлігі (көшірмесі)  
3.  СТТН (көшірмесі). 
4.  Соңғы 12 айға  бөлініп  көрсетілген  жалақы  жəне  басқа  табыстары 
туралы жұмыстан берілетін анықтама. 
5.  Жұмыс стажы туралы жұмыс орнынан анықтама. 
6.  Жанұя құрамы туралы анықтама (№ 3 форма) 
7.  Некеге  тұрғандығын  растайтын  құжаттар  (неке  туралы  куəлік, 
жұбайыңыздың жеке куəлігі). 
8.  Кепілге қоятын мүліктің құжаттары. 
Келесі  бір  дамып  отырған  несиеге – ипотекалық  несиені  жатқызуға 
болады. Казкоммерцбанкте ипотекалық несие беру шарттары мынадай: 
•  Несие мөлшері:            жылжымайтын мүліктің бағалау құнының    
85% дейін. 
•  Бастапқы жарна:      жылжымайтын  мүліктің  бағалау  құнынан 15% 
дейін. 
•  Несие үшін төлем:      айына: 1,3% (АҚШ долл), 1,7% (теңгеде). 
•  Несие валютасы:      АҚШ  долл.  немесе  теңгеде  (егер 1 жылдан 
аспаса). 
•  Несие мерзімі:                10 жылға дейін. 
•  Қамтамасыз ету түрі:  пайдаланатын немесе сатып алатын тұрғын 
үй. 
Қазақстанда  ипотекалық  несиенің  дамуын  қолдау  мақсатында  соңғы 
жылдары  «Қазақстан  Ипотекалық  компаниясы»  ЖАҚ  бірқатар  жұмыстар 
жасап жатыр.  
  
 
4.4.  Ипотекалық несиелеудің үлгілері 

 
 
72
 
Ипотекалық несиелеуді ұйымдастыру жүйесінің шетел  тəжірибелерінде 
əрекет етіп отырған негізгі үлгілері бар. 
Ипотекалық  несиелеудің  біршама  қарапайым  жəне  біршама  жетілген 
үлгісі  шартты  түрде  айтсақ,  ”қарапайым-ашық  үлгі”.  Бұл  үлгінің  бастапқы 
принциптік  сипатына  тоқталсақ,  ипотекалық  ссудаларға  деген  барлық 
клиенттердің  жалпы  өтініші  банктің  меншікті  жəне  сырттан  тартылған 
қаражаттары:  депозиттерде  жатқан  клиенттердің  қаражаттары;  банкаралық 
несиелер жəне т.с.с. есебінен қамтамасыз етіледі. 
Қарапайым-ашық  үлгінің  екінші  бір  принциптік  сипаты  ипотекалық 
ссудалар  бойынша  белгіленетін  пайыз  мөлшерлері  елдегі  несие-қаржы 
нарығындағы  жалпы  жағдайға  тікелей  тəуелді  болып  табылады.  Бұл 
тəуелділік  банктердің  ипотекалық  несиелеуге  байланысты  олардың 
активтеріне жəне ауқымына мəнді əсер етеді. 
Бұл  үлгі  негізінде  ипотекалық  несиелеуді  ұйымдастыру,  əсіресе  қаржы 
нарығы  мен  бағалы  қағаздар  нарығы  толық  қалыптасып  болмаған  көптеген 
елдерде іс жүзінде кеңінен таралған.  
Бұл  қарастырылған  үлгіден  ажыратылатын  келесі  үлгі  “кеңейтілген 
ашық үлгі” деп аталады. Бұл үлгі бойынша банктердегі ипотекалық несиелеу 
жүйесі үшін несиелік ресурстардың қалыптасуы арнайы ұйымдастырылатын, 
жылжымайтын  мүліктермен  қамтамасыз  етілген  екінші  реттегі  бағалы 
қағаздар  нарығы  арқылы  жүзеге  асырылады.  Кеңейтілген  ашық  үлгісі  тек 
кеңейтілген ипотекалық нарық құрылымының құрылған жағдайында, екінші 
нарықта  айналыста  жүретін  бағалы  қағаздардың  эмиссиясына  мемлекет 
тарапынан көмек көрсетілетін жəне жиі бақылауға алу жағдайында ғана іске 
асырылады.  Бұл  үлгі  іс  жүзінде  тұрақты  экономикасы  бар  елдерде  кеңінен 
таралған. °сіресе,  бұл  үлгінің  дамуы  АҚШ-та  қанат  жайды.  Осындай 
себептерге байланысты бұл үлгіні көбіне “ипотеканың американдық үлгісі” 
деп атап кеткен. Бұл үлгі 9-суретте көрсетіледі. 
 
 
 
Р
1
 
 
                                                                               
Несие
 
үшін
 
төленетін
                                     
                3                                                    пайыз
 (7-9% 
жылдық
) 
                                 
Р    
                2                                                  Ипотекалық
 
несие
 
                                                                   (
70-75% 
үйдің
 
 
                                                                   бағасынан
)
  
                                
                                                                    Бірмезгілдік
 
бастапқы 
 
                1                                                  салым
 (25-30%)
   

 
 
73
 
 0                       15-30 
жыл
 
 
Р
 – 
нарықтан
 
тұрғын
 
үйді
 
сатып
 
алу
 
бағасы
; 
Р
1
 – 
несиені
 
есепке
 
алғандағы
 
тұрғын
 
үйдің
 
нақты
 
құны.
 
Абсцисса
 
осінде
 - 
баға,
 
ординат
 
осінде
 -  
жылдар.
 
 
9-сурет. Ипотекалық несиелеудің американдық үлгісі 
 
Американдық  үлгінің  қағидасы  бойынша  əр  жылда  белгілі  бір  табысы 
бар  адам  тұрғын  үйдің  құнын  жартылай  нақты  ақшамен,  ал  қалған  бөлігін 
клиенттің иелігінде бар немесе сатып алғалы отырған жылжымайтын мүлікті 
кепілге  ала  отырып,  берген  арнайы  ипотекалық  банктің  ссудасы  есебінен 
төлеп,  бірден  тұрғын  үй  ала  алады.  Мұндай  несиенің  қайтарылуы 
ипотеканың типіне жəне қарыз алушының əр жылдық табысына байланысты 
15-30 жылдың ішінде жүзеге асырылады.  
Бұл  тұрғын  үйді  қаржыландыруды  ұйымдастыру  үлгісінің  дамуы 
берілген  ипотекалық  салынған  мүлік  актілерін  сатуға  мүмкін  болатын 
нарықтың  болуын  талап  етеді.  Американдық  үлгі  ипотекалық  эмиссиондық 
компаниялар үшін ұзақ мерзімді қаржы тəуекелі мəселесін шешетін қолайлы 
тəсіл ретінде көптеген банктерді өзіне тартады. 
Қарапайым-ашық  жəне  кеңейтілген-ашық  үлгілердің  сипатты  белгісі 
олар  таза  нарықтық  ипотекалық  несиелеу  механизмін  білдіреді.  Мұндай 
жағдайда, ақшаға деген сұраным мен ұсыным балансы жəне ауқымы көбіне 
екі  өзара  байланысты  көрсеткіштермен  реттеледі: 1) ссудалар  бойынша 
банктік пайыз мөлшері жəне екінші нарықта орналасқан бағалы қағаздардың 
табыстылығына  байланысты  анықталатын  несиелік  ресурстар  бағасымен; 2) 
сақтандыру  компанияларын  қоса  алғандағы  ипотекалық  нарықтың  барлық 
кəсіби қатысушыларының қызметтеріне төленетін аударымдар мөлшерімен. 
Ипотекалық  несиелеудің  келесі  бір  үшінші  үлгісі – бұл  ”балансталған 
автономды үлгі”. Бұл үлгінің ең басты белгісі оның қызметінің жинақ-ссуда 
принципіне  негізделуінен  көрінеді.  Мұндай  прицип  барысында  банктердің 
жиынтық  несиелік  портфелі  капиталдардың  ашық  нарығынан  қарызға  алу 
арқылы  емес,  оның  орнына  өзара  кассалық  көмек  принципі  бойынша 
болашақ  қарыз  алушының  қаражаттарын  тарту  есебінен  құралады.  Бұл  үлгі 
бойынша  қарыз  алушы  алдын  ала  өзінің  уақытша  бос  қаражаттарын 
сұрайтын  несиенің  жартылай  сомасы  мөлшерінде  жинақтағаннан  кейін 
барып ссуда алуға құқылы.  
Мұндай 
шектеулілік 
алдындағы 
қарастырылған 
үлгілермен 
салыстырғанда  басты  кемшілік  болып  табылады. ´йткені,  бұл  үлгі  нақты 
қарыз  алушының  жылжымайтын  мүлікті  сатып  алудағы  мүмкіндігін 
кешеуілдетеді. 

 
 
74
Бірақ та, бұл балансталған автономиялық үлгінің өзіндік артықшылығы 
да  бар,  яғни  бұл  үлгі  өзінің  автономиялылық  күшіне  байланысты  жалпы 
қаржы-несие  нарығының  жағдайына  тəуелсіз.  Балансталған  автономиялы 
үлгінің  іске  асырылуы  барысында  ипотекалық  банк  үшін  қай  жерден  жəне 
қандай  бағада  несиелік  ресурс  табу  сұрағы  мазаламайды,  банкке  тек  өзінің 
көрсететін қызметі үшін ақыл-ойға сыйымды маржаны белгілеуі ғана қажет. 
Құрылыс  қаражаттары  салымы  бойынша  табыс  мөлшері  жəне  несиені 
пайдаланғаны  үшін  төленетін  пайыз  мөлшері  еркін  жағдайда  белгіленеді. 
Банк мақсаты жинақтарға табыс төлемей-ақ сол төленетін табыс мөлшерінде 
несиенің  бағасын  қысқарта  белгілеуіне  болады.  Мысалға  айталық, 
жинақтарға төленетін табыс 10%, ал несиеге қойылатын пайыз мөлшері 13% 
десек, онда банк жинаққа төленетін табысты несие бағасынан шегеру арқылы 
маржаны 3% деп хабарлауы мүмкін. 
Демек, бұл үлгі қарызға алатын ақшалардың нарықтық бағасына да, сол 
сияқты бұл бағаның жалпы деңгейіне тəуелсіз болып табылады. Балансталған 
автономиялық үлгінің бұл сапасы экономикасы тұрақсыз елдерде ипотекалық 
несиелеудің дамуы үшін аса маңызды. Бірақ та, бұл жерде барлық өзара есеп 
айырысулар еркін аумастырылатын валютада жүргізілгенді қалайды. Сондай-
ақ  аталған  үлгінің  тағы  да  бір  артықшылығы,  мұнда  несие  беруші  несиенің 
қайтарылуында ең төменгі тəуекелге барады.  
Қазіргі  кезде  Германияда  бұл  үлгі  іс  жүзінде  кеңінен  қолданылуда. 
Мұнда  қорлану  (құрылыс  қаражаттары)  механизмімен  нақты  азаматтарды 
несиелеу  механизміндегі  сондай-ақ  тұрғын  үй  жағдайын  жақсартуға 
мақсатты  қаражат  жинақтау  жəне  пайдаланумен  байланысты  болатын 
азаматтардың  инициативасына  қаржылық  қолдау  көрсетуге  байланысты 
мемлекеттік  механиздердегі  сəйкестіктерді  ескеретін,  барлық  елді  қамтыған 
“құрылыс жинақтарының жүйесі” құрылған.  
Тұрғын  үй  алғысы  келген  азамат,  тұрғын  үйді  сатып  алатын  уақыттан 
бұрын,  яғни 2-10 жыл  бұрынырақ  арнайы  қаржы-несие  жүйесімен  өзара 
қатынасқа  түседі. ´зінің  мүмкіндігіне қарай  арнайы  банктерге  немесе  жинақ 
кассаларына (Bausparkasse, Schwabіsch Hall жəне т.б. құрылымдарға кіретін) 
болашақта  сатып  алатын  үйдің 45% жинақтайды.  Содан  кейін  барып,  ол, 
мемлекеттік  дотация  алуға  (үйдің  құнының 10% шамасында)  жəне  қалған 
төлейтін бөлігінің шамасында банктен жеңілдікпен 10-15 жылға несие алуға 
құқылы болып табылады.  
Германияның үлгісі 10-суретте берілген.  
 
 
 
                
       
Р
1
      ……………………………
..
…………………………………………
..
               
Несие
 
үшін
                             
 
                                                                                          төленетін 
                                                                                          пайыз
 (5-9%  
       4                                                                                  жылдық
)
 
P
    ……………………………………………
 

 
 
75
                                         
 
                                     
                                                                  Ипотекалық
 
несие   
       3                                                                                      
(45-50% 
үйдің
 
                                                                                              бағасынан
) 
       ……………………………………………………………………………………… 
                                                                                             Мемлекеттік
 
       2                                                                                     дотация
 
  
       ……………………………………………………………………………………… 
 
       1                                                                                      Мақсатты  
                                                                                                салым
 (45-50% 
                                                                    үйдің
 
бағасынан
)
    
   
       0     2-10 
жыл
    
тұрғын
 
үй
 
сатып
    7-8 
жыл
       
                 алу
 
уақыты  
 
Р
 – 
нарықтан
 
тұрғын
 
үйді
 
сатып
 
алу
 
бағасы
; 
Р
1
 – 
несиені
 
есепке
 
алғандағы
 
тұрғын
 
үйдің
 
нақты
 
құны.
 
Абсцисса
 
осінде
 – 
баға,
 
ординат
 
осінде
 – 
жылдар.
 
 
10-сурет. Германияның құрылыс қаражаттарын жинақтау үлгісі 
 
 
Бірінші  кезеңде  мақсатты  салымдар  есебінен  жинақталған  қаржылық 
ресурстарды  банк  бұл  осы  жүйемен  ертерек  қатынас  орнатып,  несие  алу 
кезеңіне өткендерге, яғни ссуда сұрап отырған клиенттер үшін пайдаланады. 
Басқаша  айтқанда,  Германияның  құрылыс  қаражаттарын  жинақтау  үлгісі 
жылжымайтын  мүліктердің  салынған  мүлік  туралы  актілермен  қамтамасыз 
етіліп шығарылатын бағалы қағаздардың екінші нарығымен байланыспайды 
жəне оған тəуелді емес.  
Германияның  құрылыс  қаражаттары  жүйесінің  ең  басты  бір 
артықшылығы - оның  шегінде  пайдаланылатын  мақсаты  құрылыс 
қаражаттарына,  берілетін  несиеге  байланысты  есептелетін  пайыз  мөлшері 
автономиялық  болғандықтан  да,  несие-қаржы  нарығының  жалпы 
жағдайынан  тəуелсіз  болып  табылады.  Бұл  сызбаның  басты  сипаты  оның 
шектеулігін  көрсетеді,  яғни  несиенің  берілу  көзі  ретінде  құрылыс 
қаражаттарын  жинақтау  келісім-шартына  қатынасушы-салым  иелерімен 
жинақталатын қаражаттардың қолданылуынан байқауға болады.  Бұл жүйені 
пайдаланатын  банктер  мақсатты  салымдар  бойынша  нарықтан  төменгі 
жағдайда,  пайыз  төлеумен  қатар,  нарықтан  төменгі  жағдайда  несиелер  беру 
мүмкіндігі бар.  
Германияда  құрылыс  жинақ  жүйесіне  мемлекет  тарапынан  қолдау  бар. 
Мемлекет  меншікті  капиталдың  жинақталуына  тұрғын  үй  құрылысына 

 
 
76
сыйақылар беру немесе салықтық жеңілдіктер жасау арқылы ынталандырып 
отырады. Салым иесінің ынталандыру түрін таңдау құқы бар. Егер ол сыйақы 
(субсидия) жолын таңдаса, онда оның жинағы 300 неміс маркасына (жалғыз 
бастылар  үшін)  немесе 1600 маркаға  (жанұялылар  үшін)  жеткенде 
мемлекеттен 10% көлемінде қосымша сыйақы алады.  
Қазіргі  уақытта  Қазақстан  Республикасында  АҚШ,  Германия  жəне 
Малайзия мелекеттерінің тəжірибесін ескере отырып,  жасалынған тұрғын үй 
ипотекалық  несиелеу  жүйесі  қызмет  етуде.  Аталған  жүйе  бойынша  тұрғын 
ипотекалық несиелерін берушілер екі деңгейден тұрады (10-суретті қараңыз): 
-  бірінші  деңгейде – алғашқы    тұрғын  үй  ипоткелық  несиесін 
берушілер, соның ішінде: банктер мен банктік емес ұйымдар; 
-  екінші  деңгейде - алғашқы    тұрғын  үй  ипоткелық  несиесін 
берушілерден берген несиелері бойынша талаптарын жəне кепіл құқықтарын 
сатып алуды жүзеге асыратын, қайта қаржыландырушы ұйымдар.  
 
 
 
 
 
          
          1-деңгей                                           2-деңгей 
 
 
 
 
 
 
10-сурет. Қазақстандағы тұрғын үйді ипотекалық несиелеу жүйесінің 
құрылымы* 
 
 
Тұрғын үй ипотекалық несиесін беруші екінші деңгейлі банктерді жəне 
жаңадан  құрылыған  мамандандырылған  “Тұрғын  үй  құрылыс  жинақ  банкі” 
АҚ жəне банктік емес  ұйымдарға  банктердің құрылтайшылығымен ашылған 
ипотекалық компаниялар жатады.  
Қайта  қаржыландырушыға  “Казақстан  ипотекалық  компаниясы”АҚ 
жатады.  Аталған  компания    тұрғын  үй  нарығын    бюджетен  тыс    қаражат 
көздері  есебінен  қаржыландыруды  жүзеге  асыруда  жəне  ипотекалық  
несиелеуді енгізуге маңызды рол атқаруда. 
Қазақстандағы  тұрғын  үйді  ипотекалық  несиелеу  жүйесіндегі  басты 
ерекшелік  мұндағы  Қазақстан  Ипотекалық  компаниясының  қызмет  етуімен 
байланысты. 
Қ
Ð-¹û ò½ð¹ûí ¾éäi èïîòåêàëûº íåñèåëåó æ¾éåñiíi» 
º½ðûëûìû 
Áàíêòåð 
Áàíêòiê åìåñ 
ìåêåìåëåð 
Қ
àçàºñòàí Èïîòåêàëûº 
Êîìïàíèÿñû 
Àë¹àøºû íåñèå áåðóøiëåð 
Қ
àéòà ºàðæûëàíäûðóøû 
½éûì 

 
 
77
Қазақстан  Ипотекалық  компаниясы  (ҚИК) 2001 жылы  ақпанда  ҚР 
Ұлттық  банкінің  ықпалымен  құрылды.  Оның  қызметінің  басты  мақсаты 
еліміздегі ипотекалық несиелеу жүйесін дамыту жəне тұрғын үй құрылысын 
ұзақмерзімді  қаржыландыру  тұжырымдамасын  іс  жүзіне  асыру  болып 
табылады.  
Компанияның  қызметі,  сондай-ақ    тұрғын  үйді  ұзақмерзімде 
қаржыландырушы  банктер  мен  банктік  емес  ұйымдардың  активтері  мен 
пассивтерінің  құрылымы  сəйкес  келмеген    жағдайлардан  туындайтын 
тəуекелдердің алдын алып, өтімділігін арттыру, халықтың тұрғын үйге деген 
төлем  қабілетіндік  сұранысының  көлемін  ұлғайтуға  мүмкіндік  жасауға 
бағытталады.  ҚИК-ның  ролі  ипотекалық  несиелер  бойынша  талап  ету 
құқықтарын  серіктес-банктерден  сатып  алу  арқылы  қайталама  ипотека 
нарығын  реттеу  жəне  сатып  алынған  талап  ету  құқықтармен  қамтамасыз 
еілген  ипотекалық  бағалы  қағаздарды  шығарудан  тұрады.  Сатып  алған 
ипотекалық  несиелерге  əр  қарай  қызмет  көрсетуді  серіктес-банктер  жүзеге 
асырады.  Қажетті  несиелер  портфелін  қалыптастырғанан  кейін  Компания 
ипотекалық несиелерді кепілге алып облигацияларды шығарады жəне оларды 
қор  нарығында  орналастыру  арқылы  тартылған  қаражаттарды  серіктес-
банктерді  қайта  қаржыландыруға  бағыттайды.  Сөйтіп,  тұрғын  үй  секторын 
қаржыландыру процессі үздіксіз жалғасады. 
ҚИК-нің  қайта  қаржыландыруға  арналған  ипотекалық  несиелерге 
қоятын өзіндік талаптары бар. Олар: 
-  өзгермелі сыйақы мөлшерлемесімен берілетін (жекелеген жағдайларда 
тұрақты сыйақы мөлшерлемесінде) теңгемен берілген ипотекалық тұрғын үй 
несиелерін сатып алу; 
-  шекті  сыйақы  мөлшерлемесі  белгіленген  тұрғын  үй  ипотекалық 
несиесін сатып алу;  
-  ипотекалық  тұрғын  үй  несиелері  ұзақмерзімді  болуға  тиіс  (яғни,  үш 
жылдан жоғары мерзімде); 
-  ипотекалық  тұрғын  үй  несиесінің  мөлшері  кепілге  алынған  тұрғын 
үйдің нарықтық құнының 70
% аспауы тиіс; 
-  кепілге  берілген  жылжымайтын  мүлік  міндетті  түрде  сақтандырылуы 
тиіс; 
- қарыз  алушы  өзінің  өмірін  жəне  еңбекке  қабілеттігін  сақтандыруға 
тиіс. 
Қазақстандық  Ипотекалық  компанияның  қызметінің  келесі  бір 
ерекшелігі  ол,  жылжымайтын  мүлік  нарығындағы  оператор  ретінде 
ипотекалық  несиелерді  қайта  қаржыландыруды  валюталық  эквивалентке 
индексациялаусыз теңгемен береді. 
Мұндағы қайта қаржыландыру механизмі былай болып келеді: 
1.  Несие  беруші  ипоткеалық  несиені  береді.  Салынған  мүлік  туралы 
актісі (закладная) рəсімделеді жəне ол жылжымайтын мүлікке жəне онымен 

 
 
78
мəміле  жасауға  қатысты  құқытарды  мемлкеттік  тіркеумен  бірге,  сондай-ақ 
ипотека объектісімен қоса несие берушінің қолына беріледі.  
2.  Арнайы  қордың  құрылтайшылары  ақшалай  қаржаттарын  құяды. 
Инвестициялық  декларация  бойынша  аталған  қордың  сенімді  жетекшісі 
(немесе  басқарушы  компания)  салынған  мүлік  туралы  актіні  сатып  алуға 
жұмсалатыны туралы көрсетеді. 
3.  Арнайы  қордың  сенімді  басқарушы  (немесе  басқарушы  компания)  
қорға құрылтайшылардың қосқан қаражаттары есебінен несие берушілерден 
салынған мүлік актісін сатып алады. Салынған мүлік бойынша құқықтардың 
сенімді  басқарушыға  өтуі  үшін,  оның  атына  аударып  жазылады  жəне  оған 
беріледі.  Салынған  мүлік  актісіне  байлансты  құқықтарды  беру,  өз  кезегінде 
несиеге  кепіл  ретінде  қойылған  жылжымайтын  мүлікке  қатысты 
құқықтардың  өтуін  сипаттайды.  Сенімді  басқарушы  (немесе  басқарушы 
компания)  ипотеканы  мемлекеттік  тіркеуге  алушы  органға  өзін  кепіл 
ұстаушы ретінде тіркеуді талап етеді.    
Мүнда  арнайы  қор  ретінде  Қазақстан  ипотекалық  компания  қызмет 
етеді. Қазақстандағы ипотекалық несиелеу жүйесі 11 суретте көрсетілген. 
Бастапқы  кезде  Компания  қайта  қаржыландырылатын  тұрғын  үй 
ипотекалық  несиелері  бойынша  несиелік  үшін  тəуекел  жəне  операциондық 
қызмет  көрсетуден  тұратын  ақырғы  сыйақы  мөлшерлемесін  белгілегенмен, 
кейіннен əр ай сайын өзінің бағалау мөлшерлемесін ғана белгілеп, ал банктер 
өздерінің  маржаларын  өз  беттерінше  белгілі  бір  шектеу  шегінде  белгілеу 
тəртібіне көшті.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

жүктеу/скачать 3,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: