Оқулық Алматы, 2014 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»
жүктеу/скачать 3,11 Mb. Pdf көрінісі
|
iztaev osimdik sharyashylygy (1) (1)
| 6.2. Ауру дəннің зардабы
Егін шарушалығында өсімдік пен астық ауруларының келтіретін зияны өте көп. Олар егістіктің өнімін төмендетеді жəне сапасын жоя- ды. Өсімдік шаруашылығында грибтік, бактериялық жəне вирус то- бына жататын аурулар етек алған. Олардың ішінде грибтік (ұсақ саңырауқұлақтық) аурулар жиі кездеседі. Олар тамақ арқылы адамға, жем арқылы малға да жұғуы мүмкін. Егер өсімдік ауырса, оның ауа райының қолайсыз басқа да құбылыстарына қарсы тұру əрекеттері төмендейді. Көбінесе, аурулардың қоздырушылары тұқымдық астықпен немесе қоректік заттармен бірге тамыр арқылы кіреді. Қара күйе. Қара күйе ауруы өсімдік дүниесінде өте көп тараған. Оның қоздырушысы базидиал грибтері. Ол ауру жайылып кетсе, егістік түгелдей құрып кетуі мүмкін, ал оның спорлары триметиламин атты улы зат ұстайтын болғандықтан, сасық иісті болып, адамды, малды улайды. Оның споралары май сияқты қою болып, астық дəніне тез жəне мықты жабысады. Егер осындай бидайдан алынған ұннан нан пісірсек, тəттілеу дəмі болғанмен сасық иісті болып, жақсы піспейді. Ондай нан- ды жеуге болмайды. Астық көбінесе, мына төмендегі қара күйе класына жататын ауру- лармен ауырады: Сабан қара күйесі. Бұл ауру жақсы піскен астықта аз кездеседі, ол өсімдік өскен кезінде болып егістіктің түсімін төмендетеді жəне астық 71 қорының сапасын жояды. Көбінесе, мұндай қара күйемен ауырған би- дай өсімдіктерінің дəнінде маңызы азайып, ол іріп кетеді. Қатты немесе сасық қара күйе – өте тарап кеткен дəн ауруы. Бұл аурумен барлық дəнді дақылдар ауырады. Ауру өсімдіктің масағы барбиып тұрады. Масақ піскен кезде оның ішіндегі дəндерінің эндоспермі жəне ұрығы болмайды. Олардың орнына қара күйе спора- лары толған қалташа тəрізді, іш жағындағы сайы түзеліп кеткен шар тəріздес ісінген қара көк масса пайда болады. Дəннің қабыршақтары өте жұқарып əрең тұрады. Осы кезде жел соқса немесе құстар шыбын- шіркейлер тисе болды жарылып кетіп, ішіндегі споралары шашылып кетеді. Тəжірибе жүзінде көбінесе, егін ору, оны бастыру кезінде олар ұсатылып, жанындағы басқа сау астыққа жұғады, оны былғайды. Осы жұққан дəндердің ішкі жағындағы сайларында, жоғары жағындағы сақалшасында споралар орналасып қалады. Мұндай дəннің түсі көкшіл тартып тұратын болғандықтан, оны «көгілдір дəн» деп атайды, ал егер өте көп былғанса «былғанған дəн» деп те атап жүр. Сондықтан осы егіс даласындағы өскен бас дəн аман болғанмен, оны үсінде көптеген спо- ралар болып, егер оны тұқымға пайдалана қалсақ, бүкіл егістік ауруға ұшырап, түсім бар қабілетін жояды. Қорыта келгенде, сасық қара күйенің споры дəннің сыртында қыстап шығады. Көктемде дəн өнген кезде қара күйенің споры тұқыммен бірдей өнеді де, жас өсімдіктің ішіне кіреді, одан барып сабағының ішімен астықтың балауса пісу кезеңінде жас дəннің ішіне кіреді де, ондағы барлық қоректік зат- тарды түгел жеп, өзі тез өсіп-өніп, көбейіп, споралары піседі. Сүйтіп дəннің ішкі көлемін түгел толтырып, қара күйе қалташасына айналады. Мұндай ауру өсімдік нəзік болып, өспей қалады, сау өсімдіктерден ер- терек қурайды. Ондай ауру өсімдіктерді далада айқындау өте оңай. Бұл аурумен тек қана улы заттарды қолдану арқылы күресуге бола- ды. Қазіргі кезде ТМТД, гексохлорин сияқты у дəрілермен себу алдын- да тұқымды дəрілейді, содан кейін ғана себуге болады. Тозаң қара күйе. Тозаң қара күйемен де барлық дəнді дақылдар ау- ырады. Мұның да өсіп-өркендеу циклі сасық қара күйінің өсіп-өну цикліне ұқсас. Оның да споралары астық қорымен бірге қоймаларда қыстап шығады. Сасық қара күйенің споры дəннің сыртында жа- бысып тұратын болса, ал тозаң қара күйенің споры дəн ұрығының айналасындағы қабыршақтардың астында орналасқан. жүктеу/скачать 3,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|