ОҚулық Атыраулық заманауи жазушылардың қазақ және орыс тілдеріндегі шағын прозалық жинағы

Алыс балалық шағымда, көптеген қатар құрдастарым секілді мен де ит асыраумен айналыстым. Әрқашан үйге қаңғыбас иттерді тамақ беруге немесе асырап алуға алып келетінмін.
- Өз әкесінен аумай қалған, барлық жетiм-балаларды бiздiң баспанамыздың астында жинайтын, бұл да қаңғыбас иттерді тасып жүр, - деп күңкілдеп оты- ратын әжем, менің істеп жүрген қылықтарыма шыдамдылық танытып.
Сол соғыстан кейінгі кезеңде балалар үйі өте көп болатын, бірақ иттерге арналған қабылдау үйлері жоқ болатын. Алайда адамдар ол кезде қазіргіден мейірімдірек, ұйымшылдау, жанашыр болып келетін, олар өз қанаттарының астына панасыз балалар сияқты үйсiз иттер мен мысықтарды да алатын.
Әрине, бұл халықтық қайырымдылық және мейірімділік соғыстан кейiнгі мезгiлде дүниеге кел- ген біздерге де әсер етпей қоймады. Бiздi иттердің тектері емес, олардың тағдыры тынышсыздандыра- тын.
Бiз далаға тастаған немесе қаңғыбас топтарда пайда болған жануарларды аяп, ол кезде Құдай азықтың молшылығымен көп ешкімді жарылқай қоймаса да, жем апарып беретінбіз.
Жануарларды қоғамдық қабылдау орындарының жоқтығын үй іші панасы ауыстыратын. Бiздiң әрқайсысымыз үйде бірнеше үй жануарын ұстайтынбыз, жаңадан туылған күшіктерді шын көңiлдерімен көршiлер бір-бірінен асырап алатын.
Бiз ол кезде еріктілер деген сөзді білмедік, бiрақ жанымыз, махаббатымыз, риясыздығымыз өз асы- рандыларымызды сол кездегі ең жақсы күтім және қамқорлықпен қарауға жетелейтін.
Бiрде мен үйге тектері екі түрлі үйсіз күшік-төбеттерді алып келдім. Бiреуi - төбет, ал екіншісі – қаншық болып шықты. Төбетке бірден Адал деп ат қойдым, яғни Адал, Сенімді, Әділ болсын деп, өйткені барық иттердің осындай қасиеттері болатынын білетінмін.

Ал екіншісіне ат қоя алмай көп жүрдім. Ол кезде анаграмма немесе палиндром секілді сөзжасамның терминдерін және тәсілдерін білмейтінмін, бірақ екеуін де бірдей әріптерден құрылған немесе байланысқан тығыз және тылсым ат байланыстырып тұрғанын қаладым.

Жерге АДАЛ деген сөзді жаздым және осы сөзден екінші атты шығара бастадым: АЛАД, ДАЛА, ЛАДА.
Бірінші нұсқасы ұсқынсыз көрінді, ал міне екіншісінің және үшіншісінің семантикалық мағынасы пайда болды. ДАЛА – дала, жабайы егістік.

В далёком детстве, как и многие мои сверстники, я был собачником. Всё время водил домой бездомных собак, чтобы подкормить или же приютить их.

- Весь пошёл в своего отца, собирающего под нашим кровом сирот, а этот же таскает бродячих псов, - вор- чала бабушка, хотя и относилась ко всем этим делам терпимо.

Детских домов в ту послевоенную эпоху было преве- ликое множество, но приюты для собак отсутствова- ли. Однако люди тогда были намного добрее, спаянее и сердобольнее, чем ныне, они брали на воспитание и под покровительство как безпризорных детей, так и бездомных псов и кошек.
Наверняка эта общенародная благотворительность и доброта сказывалась и на нас, детях послевоенной поры. Нас волновала не порода собак, а их судьба.

Мы жалели животных брошенных или появившихся на свет в бродячих стаях, носили для них подкормку, хотя изобилием пищи в ту пору Бог мало кого мило- вал.

Отсутствие общественных питомников заменяли до- машние приюты. Каждый из нас держал у себя дома по нескольку домашних любимцев, соседи охотно брали друг у друга появившихся на свет щенков.

Мы тогда не знали слова волонтёрство, но по зову души, любви и бескорыстия окружали своих питом- цев лучшим на то время уходом и заботой.

Как-то принёс домой двух бездомных щенков-дворняг из разного помёта. Один оказался кобелём, а другой – сучкой. Кличку кобелю придумал сразу же, назвав его Адал, т.е. Честный, Преданный, Справедливый, так как уже знал, что именно этими качествами обладают почти все собаки.
Со вторым именем пришлось помучиться. Терминов и способов словообразования, таких как анаграмма или палиндром я тогда не знал, но по какому-то наи- тию хотел, чтобы их клички были объединены какой- то тесной и таинственной связью или сложены из од- них и тех же букв.
Написал на земле слово АДАЛ и стал выводить вто-

рое имя из этого же слова: АЛАД, ДАЛА, ЛАДА.

Первый вариант выглядел абракадаброй, а вот вто- рой и третий обладали семантическими значениями. ДАЛА – степь, дикое поле.

59 60

Әдемі, бірақ үй жануарларына арналмаған. Жабайы далада қасқырлар жортып жүреді, ал ит болса – Жеті Қазына деп аталатын түркілердің үй ырыстарының бірі болып саналады.
Ал мынау, Лада деген... ауыз бiрлiк, әндетіп ойнай- тын ойынның түрі, құп болады... Мейлі күшiктердiң арасында ауыз бiрлiк болсын. Мейлi тату болсын, бiр-бiрiне емес, басқаларға үрсін... Шамамен осын- дай ойлар мен грамматикалық тәжiрибелер екінші иттің атын ойлап табуға көмектесті, екі иттің аттары екі тілден болды, көршілер Адалды «жігіт» деп, ал Ладаны «красна девица» деп мазақтаса да, олары мені көп алаңдатпады.
Күшіктер дос болып кетті, (мүмкін бір-бірін жақсы көріп қалған шығар) бірден. Бір астаудан ас ішіп, бір- біріне ешқандай ырылдаусыз, бір-біріне денелерімен жабысып, ұйықтайтын, бір-бірін бейiмдiлiк қана емес, қандай да достық немесе махаббат құштарлығы сияқты тығыз байланыспен бір-бірін риясыз жалай- тын, аулада қорыққан қаз-үйректердің астан-кестені мен жүнін ұшыра жүгіріп жүретін. Олар барлығын айырылмас - бiр бүтiндей иландырды. Сөйтіп олар ауыз бiрлiкте және үйлесiмде өсіп келе жатты, бiрақ ұрпақ жалғастыратын жасқа дейiн өсiп жетпедi. Бақытсыз жағдай болды.
Сол кезде үйсiз иттерге үнемi қарқынды ату жүргізілетін. Бiрақ бұл санатқа өз баспанасы және иелері бар иттер де жиi тап болатын.

- Өлекселерін кiр сабынға жiберетін,- деп түсiндiретін өз балаларына бiлгiш адамдар. Сол кезден бастап бұл сөзді естігеннен бері иесiз иттерді атушыларға әрқашан әлі күнге жойылмай қалған фашистер секілді, ал кiр сабынға - күдiкпен және жеркенішпен қарайтын болдым.

Жалғыз тағдыры жайғаспаған және өзіне орын таппай жүргендігіне кінәлі болған бұл мақұлықтардан са- бын дайындаудағы бұдан арғы үдерістері және сойып жатқандағы тірі суреттері мен жеркенішті иістерінен, құрбан болған төбеттерге деген аяушылықтан құсқым келетін.
Сөйтіп мен асыраған иттер де атылып кеткен болатын. Ладаны бірден атып түсірген, ал Адал аулаға аунап түсіп құтқарылған болатын. Бірақ бұл құтқарылғаны оның ажалының басы екен.
Адалдың Ладаға деген берілгендігі сондай терең әрі мықты сезімнен тұратын болып шықты, төбет немқұрайлылық пен қимылсыздық күйіне түсті.
Ол күнімен қай жерге серіктесінің исі көбірек сіңсе, сол орынға бос жататын болды, мен отбасымыздың дастарханындағы ең жақсы деген тамақты апарып берсем де, ол ас ішуден қалды. Оның көздерінде зар- лы ауру тұрды.

Красиво, но не для домашних собак. В диком поле рыщут волки, а собака - одна из семи тюркских до- машних благ под названием Жетi Казна.

А вот, Лада… Лад, ладушки, ладно, ладненько… Пусть между щенками будет лад. Пусть ладят, лают не друг на друга, а на других… Примерно такие размыш- ления и грамматические опыты помогли вывести имя другой собаки. Имена оказались из разных языков, но меня это не волновало, хотя соседи дразнили, называя Адала джигитом, а Ладу красной девицей.

Щенята подружились (а может быть, влюбились?) сразу же. Ели из одной и той же миски без всяких не- довольных рычаний, спали, прижавшись, тельцами, самозабвенно лизали друг друга, выказывая не только расположенность, но и какую-то тесную связь вроде дружеской или любовной привязанности, носились как угорелые по двору, поднимая гвалт и пух перепу- ганных кур и уток. Внушили всем, что они – одно не- разлучное целое. Так и росли они в ладу и гармонии, но так и не доросли до возраста продолжения потом- ства. Случилась беда.

В то время постоянно проводился интенсивный от- стрел бездомных псов. Но под эту категорию часто попадали и собаки, имевшие свой кров и своих вла- дельцев.
- Пускают туши на хозяйственное мыло, - объясняли своим детям знающие люди. С той поры, как услышал эту фразу, на охотников за бесхозными собаками смо- трел всегда как на недобитых фашистов, а на хозяй- ственное мыло – с подозрением и омерзением.

Оно вызывало тошноту от сочувствия к павшим псам, отвратительного запаха и живого представления кар- тин убоя и последующего процесса приготовления мыла из этих существ, единственной виной которых стала судьба быть неустроенными и неприкаянными.

Так случилось, что под отстрел попали и мои питом- цы. Ладу застрелили наповал, а Адал спасся, кубарем залетев во двор. Но спасение стало началом его ги- бели.
Преданность Адала своей Ладе оказалась до такой степени глубоким и сильным чувством, что пёс впал в состояние апатии и обездвиженности.
Он сутками просто лежал на том же месте, где наи- более сильно впитался запах напарницы, перестал по- треблять пищу, хотя я носил всё лучшее из блюд, что были на семейном столе. В очах его стояла заунывная боль.

61 62

Оның мұздай қатқан сағынышын еріткісі келіп, жылы сөздерімен оны еркелетіп қорғаштағандарына немқұрайлы болды. Оның азап-шеріне қарау адам төзгісіз еді, мүмкін емес. Оның өмiрлiк күшi мен сау ағзасы көз алдымызда жойылып бара жатқанын көре отырып, ерiксiз жылап жіберетін едім.
Бұл барлық жағдай бiрнеше тәулiкке ғана созыл- ды. Әлде ол сүйiктiсiнiң күтпеген жерден пайда болуын күттi ме, әлде өлiмнiң қатал мағынасын түсiндi ме, әлде өз өмiрi мен өлiмін онымен мәңгі байланыстырғысы келді ме екен. Мүмкін осындай ой- лар мен сезімдер ит болса да оның басында топтасып жатқан шығар
Бір күні ит жоқ болып кетті. Жоғалды!
«Жақсы ит өз өлiмін көрсетпейді», - дейтін өмір көрген адамдар.
Адал өз атына лайық болды, өз өмiрінің ақырына дейiн өз Ладасына адал, шын берiлген және ғашық күйде қалды.

Он был равнодушен к ласкам, которыми пытались его окружить и тёплым словам, которыми пытались рас- топить его ледяную тоску. Смотреть на его страдания было невыносимо. Невольно приходилось плакать, видя, как на глазах тает его жизненная сила и здоро- вый организм.

Вся эта ситуация продлилась несколько суток. То ли он ждал, неожиданного появления его любимицы, то ли понимал суровый смысл смерти, то ли решил окончательно связать с ней не только свою жизнь, но и кончину. А, может быть, все эти мысли и чувства вместе взятые роились в его собачьей голове?

Однажды пёс исчез. Пропал!
«Славная собака смерть свою скроет», - подытожили видавшие виды люди.
Адал оправдал своё имя, оставшись до конца своей жизни верным, преданным и влюбленным в свою Ладу.

63 64