ОҚулық Атыраулық заманауи жазушылардың қазақ және орыс тілдеріндегі шағын прозалық жинағы

Не знаю, сколько прошло времени, но я проснулся от- того, что Ник разбудил меня, чтобы похвастаться сво- ими охотничьими трофеями, куропатками и довольно крупным фазаном.

Я вынужден был его похвалить, а он довольный этим, пошёл стряпать, наверное, ужин. Видимо, он решил накормить меня на скорую руку, так как дичь он при- нёс в жареном виде. Мясо выглядело аппетитно, и я сумел съесть довольно крупный кусок. Но слабость не отпускала, и я снова уснул, а проснулся уже на рас- свете.
И тут Ник оказался рядом со своим чёрным казаном, где уже сварился суп из тех же птиц. Я чувствовал себя уже гораздо лучше, вернулся аппетит и жажда жизни. Это моё состояние не ускользнуло от взгляда Ника, он искренне радовался моему возвращению в полноценное существование.

Он хлопотал вокруг меня, дарил какие-то подарки, прикидывал свои огромные одежды на моём теле.

А что я мог сделать хорошего для него? Что я мог по- дарить ему? У меня не было ничего, кроме беспамят- ства и неопределённого положения.

Чтобы как-то помочь моему новому другу, я начал то- чить копья и ножи Ника. Он пытался возражать этому занятию, но я вежливо доказал, что мне необходим труд для того, чтобы вернуть память.

Начал я с того, что стал крутить мысль вокруг своего нового имени. Где-то я уже слышал это слово «Тель».

Ах, да, - учиТЕЛЬ! Тель же, значит, обозначение субъ- екта, деяТЕЛя, типа «мучиТЕЛя»... Но эту мысль я тут же отогнал, ибо не хотелось Ника называть муче- НИКом. Пусть он останется учеНИКом. Но чему же я могу научить Ника? Каким ещё «Телем» я могу быть?

72 73

ПисаТЕЛЬ... Міне тағы таныс сөз. Иә мен тек қана мұғалім емес, бір кездерде жазушы да болған секілдімін.
Тек не туралы жазғанымды еске түсіруім керек. Тағы да мүмкін мен атымды есіме түсіре алмасам, бүркеншік атымды есіме түсірермін Және де ке- нет менiң есіме сап ете түстi. Бiреу бұрынырақ арал және оған кеме апатының нәтижесiнде оған жеткен жалғыз адам туралы ұқсас әңгiмені сипаттап жазды. Жоқ, мұны жазған мен емес. Демек, мен бұл әңгiмені оқыдым.
Иә, иә, мен тағы да читаТЕЛЬ болған екенмін ғой. Бірақ бұл оқиғаны Ник білер ме екен, ол бір кездерде

«читатНИК» болған ба екен?

Мен бұл оқиғаны Никпен байланыстырғанымда, оқиғаның өзі шындыққа айналып бара жатты. Нелiктен Ник өзiн «РабНИК» деп атауға тырысты? Мүмкiн, ол құл туралы емес, Құдайдың ұлы: РА + бин туралы айтқан болар: Ра + бНИК па?
Иә, иә есіме түсті! Бұл жалғыз әпендіні Рабин, жоқ, - Робин! Робин, Робин, Робин... Гуд деп атаған жоқ па?
Жоқ олай емес, Робинзон! Иә, иә, иә... Оның Құдайдан берілген көмекшісі Жұма болған сияқты. Иә, басқа тілде оның атын Пятница деп атаған.
Иә, мен ештеңе түсінбеген секілдімін. Жұма бұл мен. Ал Ник – Құдайдың ұлы. Оны нелiктен менi құдай деп танығысы келіп азаптандырады? Оның ойы бой- ынша ол өзін Құдайдың ұлымын деп санайды, ал мені Құдайдың өзіндей көреді? Ойпырым-ай, иә, оның бұл жерге қалай келгені есінде жоқ, ал менің аспаннан құлағаным есінде. Демек, ол бір кездерде Құдайдың аспанды мекендейтiнiн, ал кейде күнәлiлердiң баста- рына құлайын қасиеті бар екенін бiлдi.
Бiрақ әлбетте мен тiптi де Құдай емес, әлдеқайдан аспаннан құлаған кәдiмгi бейбақ адам екенімді дәлелдеп, Никті ендi қалай сендiремін?
Ал, мүмкін оның көзін жеткізбей-ақ қойғаным дұрыс болар, өйткені бұл жабайының менi Құдайдың өзi деп есептегені тиiмдi емес пе?
Бiрақ ара-қатынасымызды алдаудан бастағым келмеді, өйткенi алдау - адамның сенiмсiз серiгi. Ерте ме, кеш пе өтіріктің арты ашылады, сонда мен тек діндарлығымды ғана емес, сонымен қатар өнегелі адами әлпетімді де жоғалтамын.
Иә, мен Никтен екi аралдықтың әңгiмесiн бiлесің бе деп сұрадым? Ник ештеңе білмеді, ол тiптi оқи ал- майтын, тiптi, кiтаптың не екенін бiлмейдi. Онда демек, дұрыс айтады. Мен оны оқытуға тиiстiмiн, мiндеттiмін.

ПисаТЕЛЬ... Вот ещё одно знакомое слово. Да, кажет-

ся, не только учителем, но и писателем я был когда-то.

Надо вспомнить, о чём я писал... А может быть, я ещё вспомню если не имя, то свой псевдоним? И вдруг меня осенило. Кто-то уже описал подобную историю об острове и одиноком существе, попавшем на него в результате кораблекрушения. Нет, это писал не я. Зна- чит, я эту историю читал.

Да, да, я же ещё был и читаТЕЛем. Но знает ли эту историю Ник, был ли он когда-то «читатНИКом»?

Когда с этой историей я связал Ника, то и сама исто- рия стала приобретать реалистичный характер. По- чему Ник упорно называл себя «РабНИКом»? Может, он говорил не о рабе, а о сыне Бога: РА + бин? РА + бНИК?
Да, да, вспомнил!. Этого одинокого чудака звали же

Рабин, нет, - Робин! Робин, Робин, Робин... Гуд?

Нет же, Робинзон! Да, да, да... У него ещё был Богом данный помощник, Жума, кажется. Да, на другом язы- ке его звали Пятницей.
Да, я, оказывается, ничего не понял. Пятница это я. А Ник - сын Бога. Но почему он пытается обожествить меня? По его логике получается, что он считает себя сыном Бога, а меня самим Богом? Ах, да, он же не помнит, как попал на эту землю, а как я упал с неба, он помнит. Значит, он когда-то знал, что боги обитают на небесах, а иногда имеют свойство падать на головы земных грешников.

Но как же теперь переубедить Ника, доказать, что я вовсе не Бог, а обыкновенный несчастный человечек, откуда-то свалившийся с неба?

А, может, мне не стоит его переубеждать, ведь мне выгодно, что этот дикарь считает меня самим Богом?

Но на обмане отношения строить не хотелось бы, ибо обман - ненадёжный спутник человека. Рано, или поздно, ложь раскроется, и тогда я потеряю не только божественный, но и моральный человеческий облик.

Да, я спросил Ника, знает ли он историю двух остро- витян? Ник не знал, он даже не умел читать, не знает даже, что такое книга. Тогда, значит, он прав. Я его должен, обязан учить.

74 75

Мен грамматиканы қиындықсыз еске түсiрдiм, ол менiң түйсігімде қалып қойған болса керек. Никтің менің тілімді, менің оның тілін білгенім де көмектесті. Қайдан?
Мүмкiн, мен шындық өмір емес, ұйқыда немесе ессіз күйімде жатқан шығармын?
Бәрi мүмкiн, осы алақанның аясындай жерде өтіп жатқан шығар, - менiң қиялым әлде есімнен алжасу- ым, сандырақтап көргендерім әлде қиялым ба?
Онда мұздай сумен шайынып, ояну керек. Мен суы бар күбiге жақын келдiм, ожауды толтырып алдым да суды өзiме құйып жібердім. Көзiмді аштым және күліп тұрған Никті көрдiм.
Жоқ, мен шындық өмірдемін. Ал, мүмкiн олай емес шығар?
Барлық ойлардан, сұрақтардан, азаптанудан басым ауырып кетті де, мен қайтадан ұйқыға кеттiм.
Қара терге шомылып ояндым, өйткенi қандай да бір оқу орынында дәрiс оқуым керек болған, мен оған кешігіп қалыппын.
Оянғаннан кейін жеңiлденіп қалдым, себебі менi ешкiм дәрiсханада күтіп отырған жоқ, ал мен студенттердiң уақытын алмадым.
Жеңiлденіп қалғанымның тағы бір себебі - мен түсімде оқытушы болғанымды, тiптi экзистенци- ализм бойынша дәрiс оқуым керектігін де есіме түсірдім. Егер дәлірек айтатын болсам, онда Камю шығармашылығы бойынша, оның «Сизиф туралы аңызын» және «Бөтенін».
Және сол кезде мен бұл тақырыпты менiң нақты жағдайыммен байланыстыра бастадым.
Шынымен мені Сизиф секілді, Құдай жазалаған ба, және де қалған өмiрiмді осы аралда өткiзуге мәжбүрмін бе, және тек өмірімді сақтап қалу үшiн өмiр сүруім керек пе?
Менің осы жерде жасаған барлық еңбегімді бүкіл қоғамға пайдалы түрде неліктен беруге болмайды?

Шынымен де қараусыз қалған осы екі адамнан адам- зат қауымын құруға бола ма? Ник Ешкім болмаса, Жеңiстің әйел Құдайы НИКА емес, жай ғана әйел, Хауа ана немесе әлде тағы бiреуден!

Тiптi болмаса бiз тегімізді, жанұямызды құра алмай- мыз. Шынымен де бiз Ник екеуміз Альбер Камюдің Мерсосы секілді, бұл жерде «бөтендерміз»?
_{Робинзонның қоғамға қайта кайту үшiн қандай}

Грамматику я вспомнил без труда, она, видимо, отло- жилась в моём подсознании. Помогло и то, что Ник знал мой язык, а я его. Откуда?

А, может, я нахожусь не в реальности, а во сне или бессознательном состоянии?

Может, всё, что происходит на этом клочке земли, - моя фантазия или сумасшедшие, бредовые видения или фантазии?
Надо тогда облить себя холодной водой и проснуться. Я подошёл к бочке с водой, набрал полный ковш и вы- лил на себя воду. Открыл глаза и увидел смеющегося Ника.
Нет, я нахожусь в реальности. А, может, всё же, нет?

От всех этих мыслей, вопросов, мучений разболелась голова, и я снова погрузился в сон.

Проснулся я в поту, ибо во сне мне причудился факт того, что я опоздал на лекцию, которую должен был прочитать в каком-то учебном заведении.
Проснувшись же, получил облегчение оттого, что ни- кто меня не ждёт в аудитории, что не подвёл своих студентов.
Облегчение дало и то, что я вспомнил во сне, что был, всё-таки, преподаваТЕЛем, причём, даже вспомнил, что намерен, был прочитать лекцию по экзистенци- ализму. А если точнее, то по творчеству Камю, его

«Мифу о Сизифе» и «Постороннему».

И тут же эту тему я начал связывать с моим реальным положением.
Неужели я, как Сизиф, наказан богами, и всю свою оставшуюся жизнь вынужден буду прозябать на этом острове, и жить для того лишь, чтобы выжить?

Неужели весь труд, которым я буду здесь заниматься, невозможно будет полезным образом отдать обще- ству?

Неужели двое заброшенных людей здесь могут сфор- мировать социум? Был бы Ник Никой, не Богиней По- беды, а простой женщиной, Евой или кем-то ещё!

Мы же даже не сможем репродуцировать род, семью. Неужели мы с Ником, как Мерсо Альбера Камю, «по- сторонние» на этой земле?

_{Надо вспоминать, какие же шаги предпринял Робин-}

76 77

қадамдар жасағанын еске түсiру керек.
Иә, ол қайықты жасады, айқынырақ айтсақ, бір ағаштан шапты және күйдiрдi. Бiрақ оның жіберген қатесiн қайталамау керек, қайықты суға түсiру тетiгiн алдын ала қарастыру қажет.
Мен бұл ойыммен Никті иландырдым, ол оны құлшыныспен қолдады.
Бiз серiктесіміз екеуміздің қандай зор еңбек iстегенiмiздi суреттемеймiн, бiрақ бәрiбiр қайықты «шығардық». Тек басында ғана бiздiң кәсiпорынымыздың мүмкiндiгіне байланысты күмән туды.
Бiрақ мен бір халық мақалын сол кезде еске түсiрдiм:

«Көз - қорқақ, қол - батыр». Бұл бiзге рухани жағынан көмектестi.

Қайық керемет алды. Ол Нұх пайғамбардың кемесіндей еспелi де, желкендi де, кең де болды.
Бiз бiрнеше күн бойы азық-түлiк дайындап алдық, ет сүрлеп, нан кептiріп, су толтырдық.
Бiз адам баласын немесе табиғатты құтқарған жоқпыз, өздерiмізді құтқардық. Және де бiзде әр жа- нуар қос-қостан болған жоқ, бiрақ бiз бiрнеше тірі ешкiні жемімен бiрге алдық.
Бiз да барынша қаруландық, менің бала күнімдегі және жастық шағымдағы қару дайындауға деген құштарлығым көмектесті, мен еш қиындықсыз еске түсірдім.
Жалғыз қолайсыздық бұл не менің, не Никтің теңiзшi болмағаны еді. Бiрақ мен бұл мамандық, кеме жүргізу білімі, теңiз ауруы және осыған ұқсас қажетті нәрселер туралы шашыраңқы бiлiмдерiмді еске түсiрдiм.
Тек қана сиынып алып жолға шығу қалды. Бiрақ мен ешқандай ғибадатты есіме түсіре алмадым, мен сенетін болдым ба, тіпті сенетін болсам, онда қандай Құдайға сенетінімді білмедім.
Бiрақ менiң надандығымды Ник түзеттi. Ол мұрнының астынан бірдеңені мiңгiрлей бастады, және де бұл ғибадатқа өте ұқсас болды. Ол содан кейiн лашықтан тағы түнде шықты да, маған қорқыныш ұялатып, айға қарап ұлыды. Лашыққа керi келіп, ол сенiмдi түрде бiздiң жолымыз ұзақ, бiрақ сәтті болатынын айтты.
Бiз осы батадан және ғибадаттан кейін ғарыш секілді жағалаусыз мұхитқа сапарға шықтық. Бiз жұлдыздардан көз жазып қалдық, бiздi салқын дау- ылды толқындар басты, азықтың қорлары таусыл- ды және суымыз сарқылды, бiрақ бiз ендi шыныққан

зон, для того, чтобы снова возвратиться в общество.
Да, он же строил лодку, точнее, однодеревку, которую вырубал и выжигал. Но его ошибку не стоит повто- рять, заранее предусмотреть механизм спуска лодки на воду.
Идею эту я сумел внушить Нику, он с воодушевлени-

ем её поддержал.

Не буду описывать, какой огромный труд мы проде- лали со своим напарником, но лодку мы всё же «со- чинили». Только вначале нас охватывали сомнения по поводу возможности нашего предприятия.

Но я вспомнил тогда какую-то народную пословицу:

«Глаза трусливы, руки - герои». Она помогла нам ду-

ховно.
Лодка получилась на славу. Она была и гребной, и па-

русной, и просторной, как Ноев ковчег.
Мы несколько дней запасались провизией, коптили мясо, сушили сухари, набирали воду.
Мы не спасали человечество или природу, а спаса- лись сами. Да и не было у нас каждой твари по паре, но мы взяли несколько живых коз, вместе с кормом.

Вооружились мы тоже неплохо, пригодилась моя дет- ская и юношеская тяга к изготовлению оружия, кото- рую я вспомнил без особых мучений.

Единственное неудобство было в том, что ни я, ни Ник, не были моряками. Но я вспоминал отрывочные знания об этой профессии, навигации, морской болез- ни, и тому подобных необходимых вещах.

Осталось только помолиться и двинуться в путь. Но я не мог вспомнить ни одной молитвы и даже то, был ли я верующим, а если и был, то какому Богу верил. Но моё невежество исправил Ник.

Он стал что-то бормотать себе под нос, и это было очень похоже на молитву. После этого он ещё вышел ночью из хижины и, вселяя в меня ужас, выл на луну. Придя обратно в хижину, он уверенно сказал, что путь наш будет долгим, но удачным.

С этим благословением и молитвой мы отправились в путь по безбрежному, как космос, океану. Мы теряли из виду звёзды, нас окатывали холодные штормовые волны, запасы пищи и воды иссякали, но мы были уже закалёнными моряками, добывали корм из океа-

78 79

теңiзшiлердей болып алдық, мұхиттан қорек таптық, суды үнемдедiк.
Бiрақ бiздiң күшіміз сарқылды, тек бiздiң сүйектерiмізді жапқан теріміз ғана қалды. Мен өзiм өткенім туралы еске түсiруді қойдым, өйткенi естелiктің өзі күн санап аз қалған күшімді әкететін. Бiз есеңгiріп қалатынбыз, ұйқы басатын, түсімізде құрлықтың, адам қоғамының сағымдарын көретінбіз.
Бір күні маған біздің қайығымыз ұйықтауға кедергi келтiріп тұрған, дөңгелектері қорқынышты сықырлаған арбаға айналып кеткендей көрінді. Көзімді әрең-әрең ашып, мен мына жүк арбаға жегілген жылқыларды айдап, ән айтып отырған бір еркектiң арқасын көрдім:
«Айналайын баладан, тауып алған даладан. Далада бала жата ма - түсіп қалған арбадан».

Маған өлең өзінің терең экзистенциалды мағынасымен, философиялық иесіздігімен ұнады және жарыққа пайда болу кездейсоқтығы, мен жасқаншақтап және ішімнен осы оқиғаны өз жағдайыма шақтай бастадым.

Ән айтушының дауысы Никтің дауысына ұқсас еді, ал мен арбада жатқан құндақталған сәби екенімді біліп зәрем ұшты, тағы да Ник тауып алған шығар, бiрақ ендi даладан...
Бiрақ Никтің ендi түрі басқаша болды. Ол менiң атамның бет пердесін киген еді. Сондықтан, барлық менiң өткен өмiрiм және қараусыз аралда қалған соңғы бастан өткізгендерім – менің қиялдарым, өткен туралы естелiгім?!? Немесе болашақ туралы қиялдарым болар?

на, экономили воду.

Но силы наши истощились, только лишь кожа покры- вала наши кости. Я сам перестал вспоминать о своём прошлом, ибо воспоминания отнимали немало сил, которых оставалось всё меньше, и меньше. Мы впали в какое-то забытье, какую-то спячку, видели какие-то миражи суши, людского общества.
Мне однажды показалось, что лодка наша преврати- лась в телегу, которая страшно скрипела колёсами, мешала спать. Еле-еле открыв глаза, я увидел спину какого-то мужчины, который, погоняя запряжённых в эту колымагу коней, напевал:

Я люблю тебя, малыш,

в поле найденный голыш. Чадо в поле?! Это дивно. Из телеги выпал, видно.

Мне песенка понравилась своим глубоким экзистен- циальным содержанием, философией случайности нашего появления на свет и заброшенности в нём, я начал робко и про себя примерять данную ситуацию к своему положению.

Голос напевавшего был похож на голос Ника, а сам я с ужасом обнаружил, что на телеге лежу я, спеленатый ребёнок, которого, наверное, опять, но уже в степи, подобрал Ник.
Но у Ника был уже другой лик. Он носил личину мо-

его деда.

Так, что же, вся моя предыдущая жизнь и последние приключения на заброшенном острове – мои видения, воспоминания о прошлом?!? Или о будущем?

80 81