Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі бекіткен
Иесіне қалыпты гіршілік етуіне кажетті заттарды сіңіру
жүктеу/скачать 0,7 Mb.
|
паразитология кітап
Иесіне қалыпты гіршілік етуіне кажетті заттарды сіңіруПаразиттер мен пелерінің карым-катынасы, біріншіден, иесінің коректік заттарын тұтынуға, екіншіден, паразиттердің канмен 237коректенуіне байланысты жэне олар бөлетін антикоагулиндердің эсерінен канның көп мөлшері мен кұрамындағы гемоглобинның азаюының нэтижесінде иесінің организміне зиян келтіруге негізделген. Қоректің кейбір бөліктерін ішек паразиттері колданады, бірак, оның әсері, барлык организмдерде бірдей айкын байқалмайды. Ірі паразиттер немесе көп мөлшерде кездесетін ұсак ішек паразиттерінің эсері, ұсак немесе аз мөлшерде кездесетін паразиттерге карағанда, күштірек болады. Көптеген ірі таспа кұрттар, мысалы, Diphyllobothrium latum, Taeniarhynchus saginatus, Moniezia expansa иелерін ауыр ауруларға шалдыктырады. Паразиттер, иелерінің кажетті корегін тұтыну мүмкіндіктерін шектейді. Бұл кұрттар өте жылдам өседі. Ж.К. Штромның (1939) зерттеулері бойынша. Taeniarhynchus saginatus өкілі, тэулігіне бастапкы кезеңінде 7-10 см, ал жетілген кезеңінде 6-7 см өседі. Осыған байланысты, олар иесінің коректік затын көп мөлшерде осмос жолымен тұтынады. Ішекте, паразиттердің көп мөлшерде жинакталуы, организмнің әлсізденуіне алып келеді. Мысалы, Eubothriwn crassum албырт ішегінде жинакталғанда, бір балыктың организмінде тіршілік ететін кұрттардың салмағы 200 г кұраған. Албырттың салмағы 6 кг болтан жатдайда, паразиттердің салмағы 3% кұрайды. Паразиттердің эсерінен иесінің өсуі тежеледі. ¥ксас көрсеткіштерді, Moniezie expansa цестодаларымен закымдалған жағдайда байкаймыз, алты айлық лактар орташа 11 кг коректі түтына алмайды. Сонымен катар, паразиттер тек қорек корын түтынып ғана коймай, фер- менттер ингибиторлары болып табылатын токсинді заттар бөліп шығарады. Осы заттардың әсерінен, организмнің коректік заттарды корыту белсенділіті төмендейді. Кейбір паразиттер, коректік зат тар мен коса дәрумендерді де сіңіреді. Мысалы, Diphyllobothrium latum өз ұлпаларында В|2көп мөлшерде жинактайды. Адамдар бүл витаминнің жетіспеушілігінен анемия ауруына ұшырайды. Көптеген нематодалар мен трематодалар, кансорғыш насеком- дар мен кенелер, коректену барысында, иесінің канын түтынып кері әсерін тигізеді. Иесіне кажетті қорегін паразиттер тұтынуының нәтижесінде пай- да болатын ауытқулар бірінші кезекте жыныс жүйесіне эсер етеді. Иесінің гонада кұрылысы мен кызметі бүзылады, басқа мүшелерде дистрофиялык өзгерістер жүреді де организмнің жалпы әлсізденуі 238байкалады. Осы кезеңде сезімталдығы жоғары аналык және аталык бездері болып табылады. Паразиттердін эсерінен кажетті заттар болмағандыктан иесіпің организмінде өзгерістер жүреді. Қоректік заттардың жстіспеушілігінен иесінің жыныс бездерінің кұрылысы мен кызметі өзгеріп дегенерация процесі жүреді, баска мүшелер атрофияға үшырайды. Осы өзгерістерді белгілеу максатында А. Жиар (1911- 1913) «паразиттік кастрация» терминін енгізді. Паразиттердің жыныс бездеріне (гонадаларға) тигізетін кері эсері оларға тиімді биологиялык белгілердіц калыптасуына мүмкіндік береді. Паразиттермен закымданбаған организмде коректік заттардың коп мөлшері гонадалардың пісіп жетілуіне жұмсалады, ал пара- зитпен закымданған организм паразит иесінің коректік заттарын оз тіршілігіне жэне өзініц жыныс жүйесінің калыптасуына кажет етеді. Көп жағдайда паразиттік кастрация паразиттің жыныс бездеріне эсер етуі аркылы жүреді деп айтуға болады. Себебі, шүбалшаңныц тұкым кабында паразиттік тіршілік ететін грегари- налар, майшабактардыц аталык бездерінде кездесетін кокцидиялар Eimeria sardinae, тікентерілілердің аталык бездерінде мекендейтін кірпікшелілер Orchitophrya stcUanun жэне де баска паразиттер жы ныс бездерініц бір болігін закымдауы мүмкін. кейде оның аткаратын кызметін тежейді, кейде өнімділігін төмендетеді. В.В. Кузнецов жэне Г.К. Чубрик (1950) Шытыс Мурманның жағалауында құрсакаякгы моллюскаларды Littorina saxati/is зерт- теу барысында, оныц Podocotvle жэне Spelotrema туысына жататын грематодалардың дернэсілдерімен закымданғанын байкады. Бұл па разиттер моллюскалардың толык кастрациясын туғызады. Шығыс Мурманның кейбір жағалау бөлімдерінде закымданған моллюска- .іар 52 "о күраган. Осылайша. паразиттер моллюскалардың көбеюіне жэне популяцияның сандык кұрамына эсер етеді. Тарамдалған спороцисталар Bucephalus polymorphus Iактажелбезекті моллюскалардың Unionidae тұкымдаеына жа татын өкілдерінің гонадаларында паразиттік тіршілік ету ба рысында оларды кастрацияга ұшыратады. Паразиттердің иесінің организмінің жыныс бездеріне эсер ету деңгейі паразит пен иесінің мөлшерже жэне зақымдану дәрежесіне байланы- сты. Егер иесі ірі болып, паразит мөлшері өте үсак. эрі сандык катынасы аз болса. онда организмге үлкен зиянын тигізбейді. Ал стер иесі молшері жағынан кішірек болса. онда паразиттіц 239 аз дараларының жиынтығының өзі жыныс бездерін атрофияға үшыратады. Паразиттердің эсері гонадаларға тікелей болма- уы да мүмкін, арасында белгілі кашыктық болса да паразит иесінің көбсю кабілетін бұзуға мүмкіндігі жеткілікті. Бүл жағдайды, эдетте, буынаяқтыларда байқауға болады. Такуа ша- яндарында мұртаякты Peltogaster мекендейді. Ал оған теңаякты шаян Liriopsis pygmaea жабысып тіршілік етеді. Liriopsis өкілі Peltoguster-}\\н организмінде тіршілік ететін уакытында. оның аталык бездсрінде тек дегенерацияға ұшыраған жыныс клеткала- рын байкауға болады. Паразиттік кастрация иесінің сырткы сипатының өзгеруімен де көрініс береді. Мүпы ец алғаш рет С. Перез (1886) жүмысшы араларда паразиттік тіршілік ететін Strepsiptera отрядының дернэсілдерімен закымдану барысында көрсетті. Strepsiplera-ньщ қозғалушы дернэсілдері шырылдаудың шегірткелердің немесе жарғакканаттылардыңдернәсілдерінееніп,ондаметаморфозынтолык өткізіп шыкканға дейін иесін өлтірмейді. Жартаккапаттылардың дернэсілі куыршакка айналғанда паразиттің дернэсілі иесінің корші күрсак сегменттерінің арасынаи денесініц алдыңғы бөлімінің үшын шығарып кояды да. осы күйде метаморфоз процесінің соңына дсйін сакталады. Иссінің канаттанып ұшуы кезінде паразиттің аталыктары сырткы ортаға ұсак, козғалуға белсснді үшатын насекомға айнала- ды. Strepsiptera-нъщ аналык дернэсілдері катты өзгермейді, себебі, олар козғалмайтын, дернэсілтэрізді капіпык күйінде калады. Осы қапшықтың ішінде дернэсілдер дамиды. Осыған байланысты Н.В. Насонов (1862) аналығының кобеюі педогенезді бейнелейді де тей. Бір иесінің организмінде 15 паразитке дейін кездесуі мүмкін, жиі бір немесе екі паразит тіршілік етеді. Жаргакканаттылардың пара- зитпен закымданганы кейбір түрлерінің сыртқы өзгеріс белгілерінен байқалмайды. Ал Strepsiptera-мен зақымданған Anclrena туысының дараларын «стилопирленген» деп атайды. Бүл кезде аталык пен аналыктың модификациясы, жыныстардың карама-карсы жыныска алмасуына алып келеді. Енді организм иесі сыргынан интерсекс болып көрінеді. Audrena аналығында тозаң жинаушы аппараты редукцияга үшырайды, анальді өсінділері жойылады, бас калканы сары түске боялады, у мен у аппараты жойылады. Аталығында үзын кылтанактар пайда болады. арткы табандары тозац жинаука арналған аппаратқа айналады, бас калканы кара түске боялады. кылаулаткыштыц айпаласында өсінділер түзіледі, шағылысу ап 240параты кішірейеді. Екі жыныстың белгілерінің алмасуы жүреді. Стилопирленген Andrena туысының аналықтары белсенділігін төмендетеді жэне тозаң жинамайды. жүктеу/скачать 0,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|