Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі бекіткен
Қ арлы ғаш ты ң қакиа к ауы р сы ндар ы н да кенелердін тар ал уы н ы н ор таш а ты ғы зды г ы
жүктеу/скачать 0,7 Mb.
|
паразитология кітап
| Қ арлы ғаш ты ң қакиа к ауы р сы ндар ы н да кенелердін тар ал уы н ы н ор таш а ты ғы зды г ы
(В. А. Д огел ь мен Н. Д . Н авневич бой ы н н іа)
В.Б. Дубинин (1938) каравай кұсының алғашкы 12 - какпа кауырсындарында (эркашан кенелерден таза болатын 1-сінен 226
Н.ІІ. Никольская жэне В.Б. Дубинин (1951) кенелердің су кұзғынының кауырсынында таралу заңдылығын сипаттады. Су күзғынының кақпа кауырсындарында кенелердің 3 түрі паразиттік пршілік етеді. Alloptes subcrassipes су кұзғынының 6-20 - какпа кауырсындарында, ең көп мөлшерде 10-да кездеседі; Megninia phalacrocoracis - 4-8 какпа кауырсындарында, сн коп мелшердс 5-де; Michaelichns heteropits - 1-7 какпа кауырсындарында, 3-4 кауырсындарында сн коп молшерде таралады. Құстардын кауырсын жабындарында кенелердің таралу кіңдылығын В.Б. Дубинин зерттсген жәнс зерттеу жүмыстарының нотижелерін Analgesoidea леи аталатын монографиясының I то- мында жариялаған. Автор ортүрлі кауырсындарда кенелердің тара лу заңдылығын қарастырып. бұл күбылыстың себебін аныктаған. В.Б. Дубининнін зерттеу нэтижслеріиін нсгізгі тұжырымдарына гокталайык. В.Б. Дубининнің пікірі бойынша, күстардың кауырсын жа бындарында кенелердін таралу заңдылығы бұл ец алдымен, эво люция барысында тарихи калынтасқан паразит пен иссінін өзара орекеттесулерінің нэтижесі. арнайы орта жағдайларына кенелердің түрлері мсн туыстарының бейімдеушілігі. Қауырсындардың жеке топтарыныц кызметі мен кеңістікте орналасу ерекшеліктері кенелердің таралуында маңызды рол аткарады, сонымен катар белгілі бір топтардың ішінде кауырсындардың макро- жэне микроскопиялык күрылысы ортак болып келеді (мысалы. 1- ретіік. 2- реттік жэне і.б. какпа кауырсындары) жоне ортүрлі топтағы кауыреындардыц микрокұрылымы ерекшеленеді. Әртүрлі топтағы кауырсындардың аэродинамикалык ерекшеліктерінің де (жылдамдығы, үшу кезіндегі ауаныц багыты жэне күші) манызы зор жане олар канаттың жал им конфигурациясы мен күетың үшу сипатына байланысты бола- ды. Барлык осы ерекшеліктер кенелердің эр туысы мен түрлерінің кауырсын жабынында таралу заңдылығында өз мон-мағ ынасын та- бады. Убиквистердіц арасында екінші биологиялық той тармағын оңтүстікте, кыстаған жерлерде жоне солтүстікте де жүғатын 227құстардың эндопаразиттері күрайды. Иесінің екі тіршілік аймактарында түракты жэне аралык иелерінде паразиттің даму циклі толығымен өтеді жэне осы жерлерде жаңа паразиттердің жұғуы жүреді. Ең көп мөлшерде эндопаразит-убиквистер кыста өз тағамының түрін өзгертпейтін жэне салыстырмалы түрде кыста алысқа үшып кетпейтін кұстарда кездеседі. Сол катарға Францияға, Бельгияға ұшатын, кейде Жсрорта теңізінің оңтүстік жағалауынан аспайтын кара торғай жатады. Г.С. Марковтың зерт- теу жұмыстарының нәтижесінде кара торғайдьщ организмінде тіршілік ететін гельминттердің 21 түрінің ішінде убиквистер саны 8 (1 сорғыш, 2 цестода жэне 5 нематода). Мүндай түрлер, бір жағынан, көктемде ұшып келген кара торғайларда, екінші жағынан, олар жаз- да солтүстіктен жүктырып келген балапандарда кездеседі. Келесі паразиттердің 3 түрі Leucochloridium paradoxum, Paricterotaenia рагіпа жэне Choanotaenia masculoza убиквистер болып табылады. Убиквистерге кара торғайдың гельминттерінің 55% жэне кокцидия Isospora lacazei жатады. Убиквистердің көп мөлшерде кездесетіні кара торғайдың оңтүстік Еуропадағы кыскы мерзім уакытындағы корегі жауын кұрттар, моллюскалар жэне бунакденелілер (топырактағы дернәсілдер) солтүстіктегі корегіне ұксас болуымен түсіндіріледі. Келесі мысал ретінде Еділ атырауында Г.А. Гинецинскаямен па- разитофаунасы зерттелген үйректерді алуға болады. Еділдің төменгі ағысында үя салатын үйректер Каспийдін оңтүстік жағалауында кыстайды. Г.А. Гинецинскаяның мэліметтері бойынша, үйректердің паразиттерінің негізгі үлесі убиквистер болып табылады. Паразиттердің бірнеше түрлері ғана оңтүстік (Echinuria imcinata) жэне солтүстік (Tetracotyle ardeae, Apora dogieli) формалары болып саналады. Күзде экваторға дейін алые кашыктыкқа ұшатын сұр қарлығаштар мен карлығаштарда тіршілік ету жағдайлары жэне қорек база- лары күрт өзгереді. Орталык Африка мен солтүстік Еуропадан бұнакденелілердің арасынан паразиттердің түракты жэне аралык иелерінің кызметін аткара алатын ұксас түрлерін кыскы жэне жазғы уакытта табу өте киын. Сондыктан, сүр карлығаштын гельминттерінің 15 түрінің ішінде тек 4 түрі ғана убиквистер бо лып табылады жэне олар ұшып келген күстардың организмінен бірінше күндері аныкталады. Петергофта кездесетін қарлығаштың организмінде паразиттік тіршілік ететін 12 гельминттердің арасынан 228В.А. Догель мен Н.Д.Навцевич убиквистерді атай алмаған. Бакылдак құтанның (Nycticorax) организмінде кездесетін 32 күрттардың түрлерінің ішінен В.Б. Дубинин тек біреуін ғана убиквистер қатарына жатқызады. Ал Еділдің атырауында кездесетін қаравай кұсында тіршілік ететін 29 гельминттерінің екі турін В.Б.Дубинин убиквистер деп аныктады. Тіпті, В.Б. Дубинин, бақылдак кутан мен каравай кұстарының гельминттерінің шығу тегі толык анықталмаған бірнеше түрін убиквистерге жатқызған жағдайда да, олар кұстардың тндофаунасының аз пайызын құрайды. Оңтүстік формалар, ягни оңтүстікте, қыстайтьін жер- лерде зақымдайтын паразиттер. Теориялык тұрғыдан, бұл па- разиттер тобын екі үлкен топ тармактарына бөлуге болады. Оңтүстік формаларының бірінші топ тармағына бүкіл даму циклі кыстайтын аймактарында өтетін паразиттерді жаткызуға болады, солтүстікте біз оларды мүлдем таппаймыз. Мұндай паразиттердің бар екенін, біз тек аналогия жүргізу аркылы, бірнеше солтүстік паразиттерінен, тіршілігін кұстар оңтүстікке үшпай тұрған уакытта жоятын түрлерді кездестіргендіктен білеміз. Оңтүстік паразиттердін екінші топ тармағын бүкіл даму циклі оңтүстікте жүретін, бірак циклдін бір сатысында олар кұстармен солтүстікке баратын пара зиттер күрайды. Олардың убиквистерден негізгі айырмашылығы - солтүстікте көбеюге мүмкіндігі жоктығы. Бұлар - тек оңтүстікте гана көбейе алатын, осы аймакка уакытша келген элементтер. Мүндай паразиттер өз кезегінде тағы екі топка бөлінеді: бірінші топтың паразиттері солтүстікке күстар келген кезде тіршілігін жо- яды, ал кыстайтын аймақтарына оралған кезде кайтадан жұгады; екінші тобының паразиттері кұстардын солтүстікте болған кезеңінде тіршілігін сактап, олармен бірге оңтүстікке оралады және көбеюін жалғастырады. Оңтүстік формаларга Еділ атырауында кездесетін каравай күсының бүйрегінде паразиттік тіршілік ететін Tanaisia fedtchenkoi жатады. Tanaisia тек ересек каравайларда ғана кездеседі жэне оның өзінде иесінің солтүстікте болған кезеңнің бірінші жартысында (15 маусымға дейін) ғана табылады. Табылған кұрттардың ара- сында көптеген түрлері өлімге ұшыраған, мысалы, маусым айында табылған 47-сінің ішійде 2 өкілі ғана тірі болып шыккан. Қаравай кұсы бүлшыкетті карын кутикуласының астын- да тіршілік ететін оңтүстік паразиттен Echinuria contorta не- матодасынан жылдам кұтылады. Ересек кұстарда гана жэне 229 бастапкы кезенде қарапайым паразит күйінде кездесетін осы не- матоданы В.Б. Дубинин 15 мамырдан кейін мүлдем кездестірмеген. Бақылдак күтанда (Nycticorax) гіаразиттердің бұл тобына бауырдың өт жолында паразиттік тіршілік ететін Opisthorchis longissima жэне Echinorhunchus spiralis скребені жатады. Паразиттердің екі түрі де тек ересек кұстардың организмінен жэне көпшілігі тіршілігін жою барысында немесе өлік күйінде табылған. Скребеннің табылган уакыты - тек сэуір жэне маусым айлары, Opisthorchis тамыз айының басында ғана кездескен. Сүр карлығашта оңтүстік формаларға ішек кабырғасында цисталар түзуші Agamonema нематодының дернэсілдері кездесті. Олар тек ересек кұстардан жаздың бірінші жартысында (шілденің ортасына дейін) аныкталған. Бұл паразиттер оңтүстік формаларды күрайды жэне олар кұстардың денесінде үшып кететін кезеңге дейін тіршілігін жоятын шағын топ болып табылады. Оңтүстік формалардың келесі тобына каравай кұсының бүйрск сорғышы - Renico/a.eресек сұр карлығаштардың бауы- ры мен өт капшығында паразиттік тіршілік ететін сорғыштар Platynosonuim clathratum. Liperosomum salebrosum жэне L.olssoni жатады. Жоғарыда сппатталған оңтүстік формалардан ерекшелігі, бүл сорғыштар ересск сұр қарлығаштардын организмінде үшып кететін уакыттың соңына дейін аныкталады, паразиттердің кейбір бөлігі жаз мезгілінде тіршілігін жояды. жартылай іріген және бөлшектенген түрлері де кездеседі. Қарлығашта Platynosonuim-нан баска бүл паразиттер катарына куыстык Diplotriaena obtusa нема- тодасы, ал каравайларда ішек кабыргаларында паразиттік тіршілік ететін үсак Cysticercus sp. цистицеркалары жэне бүйрек сорғышы Renicola жатады. Бакылдақ кұтанпың организмінде цистицеркалар- мен катар, осы паразиттер тобына жататын тағы бір түр Porrocoecum reticulatum тіршілік етеді. Бұл түр, тек Африка жэне Индия терри- торияларында кездеседі жэне ересск бақылдак кұтанньщ осы пара- зитпен закымдануы оңтүстікте орын алады. Африкада жүктырған паразитін бакылдак күтан озі ұя салатын орынға жынысы жетілген кезеңде жеткізсді. Қүсгардың кері ұшып кеткеніне дейін күрттар тіршілігін жалғастырады. Бүл паразитті жүктыру жиілігі бүкіл жаз бойында өзгеріске үшырамайды, бүл көрсеткіш олардың солтүстік жағдайларында толык өміршендігін дэлелдейді. Оңтүстік эндопаразиттердің екі тобына талдау жүргізу нәтижесінде келесі ерекшелік байкалынды: гелымингтер ара- сында ішек паразиттері өте аз, көп мөлшерде бауырда, бүйректе 230жэне дене куысында паразитпк тіршипк ететш өкілдері кездеседі. Мысалға алынған 13 түрдің тек төртеуі ғана ішек паразиттеріне жа кты (Есһіпигіа, скребеньнің екі гүрі жзне Роггосоесит). Құстармен бірге солтүетікке карай негізінен нзжіс аркылы сыртка оңай жэне гез шыға қойматын иаразиттер ереді. Торт ішек паразиттерінің ішінде Есһіпигіа туысының өкілдері карын кутикуласының астын- да тіршілік етеді, яғші, сыртка оңай шыға қоймайды, ал скребний- лер өздерінің ілгек тұмсықтарымен ішек кабырғасына терең еніп алады. Ішек паразиггерініц аз мөлшері келесі ойларды тудырады: біріншіден, оңтүс гікте жыл күстарында паразиттердің ішектік фаупа сы болады, бірак ол кұстардың солтүстікке үіпыи келгеніне дейін-ақ гіршілігін жояды, көптеген солтүстіктегі түрлер күстар организмінде оңтүстікке кері үшып кеткенге дсйін жойылады; ал екіншіден, бау- ырда жэне бүйректе паразиттік тіршілік ететін сорғыштарды ішек грематодаларымен салыстырғанда тіршілігі үзак уақытқа созылады. 3. Даму циклдері үялайтын жерлерде өтетін солтүстік түрлер. Егер бүл түрлер кұстардыц паразитофаунасынан оңтүетікке үшып кеткенге дейін түсіп калса, бір топка жаткызамыз, ал егерде олар күстармен оңтүстікке үшып кетсе. бірак, келесі көктемде кұстар кайтадан, яғни екінші per келгенде олармен бірге келмейтін болса, онда оларды екінші топка жаткызамыз. Бірінші топка жыл кұстарыныц барлык жтопаразпттері жатады. Олар тек өз иесінің организмімен ғана емес, сонымен катар, оның үясымен де тығыз байланыекан. Бұл эктопаразиттер күсгардың кыска ғана үя салу кезеңінде өте белсенді тіршілік етеді; тыныштык сатысынан белсенді коректену кезеңіне өтіп, өсіп, жетіліп, көбейеді. Егерде олар кұстардың үясынан шыкса, бүл түрлердің барлығы өздерінің коректену козін жоғалтады, сондыктан да бүл паразиттердің циклі осы уакытта аяқталып, олар келесі көктемге дейін гыныштык күйге кошеді. Әртүрлі құстарға тэн үялы пара- зиттер кездеседі жэне алуантүрлі болып келеді. Ұялы паразиттер- ге Luelapidae қансоргыш кенесі жатады. Олар жалпы алғанда оз иесінің организмімен байланысгіаған, үяларды зерттеу барысында кездеседі. Кей жағдайларда ғана үядан зергтеу жүргізуге алынған балапандарда кездестіруге болады. Қүстардың ұяеыйда ортүрлі о ірядгарта жататын бірқатар кансорғыш насекомдар кездеседі. В.А. Догель мен Х.М. Ка- ролинекаяның мэлімсттері бойынша, еүр карлыгаштарда үй кандалалары Сітех lectularius кездеседі, ал карлығаштарда 231 қандалалардың ерекше түрі Oeciacus hirundinis тіршілік етеді. Кейбір кұстардың ұяларында бүргелер көп мөлшерде кездеседі. Мысалы, кара торғайдың ұясында Ceratophyllus gal/inae паразиттік тіршілік етеді. Қыста олар үй кұстарына көшеді немесе имагинальді сатыда кара торғайдың ұясында кыстайды. Қарлығаштарда бүргелер ерекше көп мөлшерде кездеседі, бір ұядан 100 ересек бүрге жэне 450 дернәсілі табылған. Ұядағы косканаттылардың фаунасы алуантүрлі. ¥ядағы кұстарға, эсіресе балапандарға көптеген Hippoboscidae, кансорғыш шыбын Camus hemapterus, ал Еділдің атырауында Simuliidae туысының өкілі Simulium maculatum шабуыл жасайды. Барлык аталған шыбын- дар ұялы кезеңмен тығыз байланысты, Carmis туысының өкілдерінің канаттары куыршак сатысынан шыккан күйінде жойылады, ол ере сек кұстарда кездеспейді. В.Б.Дубинин каравай кұсының үяларында Camus-тың динамикасын аныктау максатында бакьтлау жұмыстарын жүргізді: акпан-сәуір айларында үядан тек 1-10 куыршак кездессе, ма- мыр-маусым айында үядағы ересек насекомдар 35% кұрайды, кейде әр үяда 80 өкілдерге дейін байкалды. Шілде айында үялардың ересек шыбындармен зақымдануы күрт төмендейді, ал тамыз-кыркүйекте үяларда кайтадан тек кана кұыршактар калады (эр үяда 1-10 дана- дан). Сонымен Camus кысты куыршак күйінде өткізетіні дэлелденді. Кейбір Hippoboscidae, мысалы, Ornithomyia канаттарының жақсы жетілуіне карай үямен тығыз байланысты. Г.С. Марков Ornithomyia туысының өкілдерін шілде айында өлген кара торғайлардан тапкан. Петергофте О. chloropus шыбыны бірінші қыркүйектен кейін кезде- спеген, оңтүстікке карай таралмауы мүмкін. Нағыз сол гүстік сипа- ты карлығаштарда паразиттік тіршілік ететін Stenopteryx hirundinis қансорғышына тэн, оның канаттары жіңішке, ұшуға кабілеті жок, сондыктан ұямен тығыз байланыскан. Күзде (тамыз айының басы- нан) карлығаштардан калған үяларда шыбындардың қуыршактары кыстап калады. Тахиналар түкымдасының шыбындары Protocolliphora sordida карлығаштарда дернэсілдік кезеңде паразиттік тіршілік етеді. Бүл шыбындардың дернэсілдері карлығаштың балапандарының қанымен қоректенеді жэне ұяда куыршакқа айналады. Қуыршактың бір бөлігі үяда кыстап калады. Әктопаразиттер жиынтыгы кұстардың үясында паразиттік тіршілік етуін ескеретін болсак, олар кұстардың солтүстікте ме- кен ететін аймактарымен байланысты. Қарлығаштардың үясында 232кездесетін эктопаразиттер жиынтығы негізінен Laelapidae, Oeciacus кандалаларынан, Ceratophyllus бүргелерінен жэне Stenopteryx пен Pivlocalliphora шыбындарынан тұрады. Паразиттердің келесі тобы ішек эндопаразиттері. Бұл паразиттердің солтүстік сппатының дэлелі болып, оңтүстіктен ұшып келген кұсгарда паразиттердің кездеспейтіні жэне ннвазияның та- ралуы жаздың соңына таман байкалуы саналады. Бір жағынан, бұл паразиттер кұстарды (балапандарында) ауруға шалдыктырады, осы- мен инвазия көзі жергілікті сипатын дэлелдейді. Бүл паразиттердің айырмашылығы қүстар оңтүстікке үшар алдында түсіп калады. Паразиттердің осы тобында сорғыштардың өкілдері де кездеседі. VIысалы, Phaneropsolus micrococcus сорғышы, қарлығаштың ішегінде мекендейді. В.А. Догель мен Н.Д. Навцевичгің (1936) мәлімегтері бойынша, карлығаштар Петергофке үшып келісімен сорғыштармен лікымданады. ¥шып келген кезеңде (4 маусымга дейін) ересек күстардың 30% закымданған жэне закымдану интенсивтілігі 3 па разит болып табылады. Маусым жэне шілдс айлары (20 шілдеге дейін) инвазияның экстенсивтілігі мен интенсивтілігі максималды көрееткіштерге жетеді (70% жэне 1 қүста 17 паразит кездеседі). Үшінші кезеңде (21 шілдеден 10 гамыз аралығы) инвазияныц жстенсивтілігі 70% күрайды. ал закымдану интенсивтілігі әр күста 6 паразитке сәйкес келеді. 10 тамыздан кыркүйектің екінші жарты- сында Phaneropsolus карлығаштың 30 дарасының біреуінен жэне 1 дана тана табылған. Көктемде үшып келген қарлығаштар Phaneropsolus өкілдерімен іақымданады жэне балапандарын осы паразиттердің метацеркарияла- ры бар насекомдармен коректендіру кезінде жүктырады. 10 тамыздан (1934 ж.) бұл насекомдар жок болгандыктан, тамыз айының скінші жартысында Phaneropsolus кездсспейді. Қарлыгаш гардын Петергоф ran үшуы кыркүйек айының екінші жартысында басталады. Дол осындай динамика қарлығаштар мен сүр қарлыгаштардың Plagiorchis maculosus соргышына жэне оеы кұетардың көптеген нестодаларына тэн. В.Б. Дубинин (1938) осы паразиттер тобы- на каравайдың Plagiorchis uhlwormi және цестодалардың торг іүрін жаткызса, М.Н.Дубпнина (1937) бакылдак күтанның кейбір соргыштары мен цестбдалардың Velipora nuilahi/is түрін жагқызады. Г.С. Марков (1939) осы паразиттер тобына, кара торғайдың организмінде паразиттік тіршілік ететін Plagiorchis һгаіті, P.maculosus және Laterotrema \-exons сорғыштарын жатқызады. 233жүктеу/скачать 0,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||