Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі бекіткен
жүктеу/скачать 0,7 Mb.
|
паразитология кітап
- Бұл бет үшін навигация:
- Н и гер и я к е м ір г іш т ер ін ің п а р а зи т о
- И е с ін ің п а р а з и т о ф а у н а с ы ж ә н е т ір ш іл ік ә р е к е т т е р і
- И е с ін ің ұ й қ ы ғ а к е т у ін ін п а р а з и т о ф а у н а ғ а ә с е р і
| Қ ү ст а р д ы ң к ор ек си п а т ы н а б а й л а н ы ст ы со р ғы ш ж эн е т а сп а қ ү р тт а р м ен за қ ы м д а н у и н ген си в т іл іг і м ен эк ст ен си в т іл і
(М . м . Б ел оп ол ь ск ая б о й ы н ш а )
Омырткасыз жануарлар трематодалар мен цестодалардың аралык иелері болғандыктан. корегі кұрамында олардың саны көп болған жағдайда, кұрттармен закымдану көрсеткіштері де жоғары бола- ды. Көп мөлшерде омыртқасыздармен мамыкказ коректенеді жэне олардың кұрттармен закымдану дэрежесі өте жоғары болады. Кестедегі мәліметтерді салыстыру барысында, паразиттермен закымдану көрсеткіші, кұстардың бірінші тобынан үшінші топка қарай төмендегені байкалады. Тек балыктермен коректенетін кұстар кұрттармен аз мөлшерде закымданған. Б.Е. Курашвили (1957) Грузияда таралған кұстардың кұрттармен закымдану ерекшеліктері коректену сипатына тэуелді болуын байкаған. Еділ атырауында тіршілік ететін үйректэрізді күстардың паразиттеріне арйалған еңбегінде, Т.А. Гинецинская (1949), паразитофаунаның иесінің корсгіне байланысын кызыкты мысал- дар аркылы көрсетеді. Қарастырылған кұстар. систематикалык жэне 205экологиялык жағынан ұксас келеді, тек үйректәрізділердің кейбір түрлері, корек сипаты бойынша ерекшеленеді. Мысалы: сұр үйрек Anas strepera көп мөлшерде өсімдіктектес азықпен, ал барылдауық үйрекН. plathyrhyncha, кұрамында моллюскалар мен насекомдардың дернэсілдері кездесетін жануартектес азыкпен коректенеді. Осы күстардың гельминтофаунасындағы айырмашылықтар коректену ерекшеліктерінебайланысты. Сұрүйректіңорганизміндекұрттардың 12 түрі тіршілік етеді, олардың екеуі моллюскалармен қоректенген жағдайда жұккан паразиттер болып табылады. Барылдауык үйректің организмінде паразиттік тіршілік ететін кұрттар саны 34, оның 13 түрімен закымдануы моллюскалар аркылы жүреді. Я.Д. Киршенблат (1938) насекомдармен коректенетін кеміргіш- тердің организмінде, тек өсімдіктектес азыкпен коректенетін кеміргіштерге Караганда, дамуы аралык иелер аркылы жүретін күрттар саны көп болуын байкаған. Нигерия кеміргіштерінің паразитофаунасы корек сипатына бай- ланысты калыптасады деген тұжырымды, өз еңбегінде А. Пирс (Pearse. 1930) жасады. А. Пирс зерттеу жұмыстарын жүргізу ба- рысында, корегі кұрамының 50% жоғары өсімдіктектес азыктан тұратын жэне 50% томен жануартектес азыктан тұратын иелері са- лыстырылды, алған нәтижелері 8 кестеде берілген. Н и гер и я к е м ір г іш т ер ін ің п а р а зи т о ф а у н а сы н ы н 8 кесте к ор ек к у р а м ы м ен б а й л а н ы еы , % (А. П и р с б о й ы н ш а )
206Кестедегі мәліметтер. біріншіден, өсімдіктсктсс коректің кұрамы 50% томен болтан жағдайда, паразиттік тіршілік етегін карапайымдылардың саны аз болатынын, екіншіден, цестодалар көп мөлшсрде кездесетінін көрсетеді. Жастыкталдау эдісін колдану нэтижееінде, кейбір жануарлардың жологиясына байланысты, қорек аркылы паразиттермен іакымдану бойынша қызыкгы моліметтер жиналуы мүмкін. Мысалы, М.Н. Горбунова (1936) Конч көлінде мекендейтін шортан, тіршілігінің бірінші жылы, Bucephalus polymorphus паразитімен закымдану көрсеткіші 47% кұрайтынын аныктаған. Ал, И.Е Быховская-Павловскаяның (1940) мэліметтері бойын ша. осы көлде алабұғаның Bucephalus паразитімен закымдануы, гек тіршілігінің үшінші жылы байкалған. Бұл айырмашылықтар коректенү ерекшеліктеріне байланысты. Себебі, шортан жырткыш болғандыктан. 3 айлык кезеңінен бастап Bucephalus дернәсілдері ксздесетін түкы балыктардың шабактарымен қоректенеді. Тұщы және тсңіз суларында кездесетін балықтардың паразитофаунасыныц қорск сипатына тэуелділігін бейнелейтін мысалдар оте көп. Түкы балыктардың копшілігі корегін жер астынан ұсак омырткасыздарды казыгі корсктенеді, ал олар, паразиттік күргтардың аралык иелері болуы мүмкін. Қызылкөз балыгы (Chondrostoma) өсімдіктектес азыкпен коректенуіне бай ланысты ауыз аппараты өсімдіктерді үзіп жеуге бейімделген, оның организміндегі паразиттер кездейсок жүтылуы мүмкін. Қызылкөз балығының коректену ерскшеліктсрі паразитофаунасына эсерін тнгізеді. Қызылкоз балыгының организмінде, аралык ислер аркылы енетін ішек паразиттері мүлдсм кездесгіейді. Зерттелінген 65 қызылкөз балығыныңтек төртсуінде t ana, аз молшерде Proteoceplicilus torulosus паразиті аныкталған. Егер осы мэліметтерді, осы аймакта кездесетін тұкытәрізділердің өкілдерімен салыстыратын болсак, нэтижелер басқа көріністі бейнелейді. Мысалы, 75 тыран балығын зерттеу ба- рысында, паразиттік тіршілік ететін 44 ішек күрттары аныкталды. олар трематодаларға, цестодаларға жэне Асапіһосерһаіа-ға жата- тын 5 түр. Ал торта балығының 45 данасын зерттеу нэтижесінде, трематодалар класының гөрт түрінс жататын 30 күрг табылған. Бұл мәліметтер, түкытэрізділердің ішек күртгарымен закымдануы. корек күрамыпдапл аралық иелердің коп мөлшердс болуымсн бай- лап ысып д0лслдсйді. 207Теңіз балықтарының организмінде тіршілік ететін паразиттер кұрамының қорек сипатына тэуелділігін бейнелейтін көптеген мы- салдар келтіруге болады. Теңіз балыктарының, алуантүрлі бентосты жануарлармен жэне балыктармен коректенуі, эндопаразиттермен зақымдануын тұдырады. Мысал ретінде, коректену спектрі алуантүрлі, баренцтеңіздік тресканы (Gadus тогһиа) алуға болады. Бұл балыктың организмінде 27 түр паразиттік тіршілік етеді (Полянский, 1955), олардың 7 түрі эктопаразиттер, ал, 20 түрі эндопаразиттер бо лью табылады. Паразиттердің 16 түрі, тресканың корегі құрамына кіретін көптеген екілдердің аралык иелерінің организмінде дами- ды. Сонымен катар, треска балығының көптеген паразиттердің түрлерімен закымдану көрсеткіші өге жоғары болуы мүмкін. Мысальт, тресканың бауыры мен дене қуысында Contracoecum жэне Anisakis туысына жататын жұмыр құрттардың жүздеген даралары, ішегінде Echinorhynchus gadi скребнилердің ондаған жэне жүздеген даралары. Hemiurus сорғыштары жэне т.б. кездеседі. Зақымданудың мүлдем баска көрінісін. Мурманск планктонжегіштеңіз балыктарынан байкауға болады. Жаппай кездесетін майшабактың (Clupea harenpus) организмінде паразиттік тіршілік ететін түрлердің саны 9-дан аспайды. Кейбір кұрттар: Hemiurus levinseni, Brachyphallus crenatus өте сирек кездеседі, закымдану көрсеткіші 1-2% кұрайды. Жиірек кездесетін паразиттер, трематодалар (Lecithaster) мен нематодалар (Anisakis, Contracoecum) аралык иелері планктонды шаянтәрізділер аркылы жүғады. Систематикалык катынастары алшақ жануарлардың корек сипа- ты ұксас болтан жағдайда, олардың паразитофаунасында ұксастық белгілер байқалады. Бұл кұбылыс, омыртқалылардың эртүрлі топта- рында кездеседі. И.Е.Быховская-Павловская (1955) систематикалык катынасы алшақ кұстардын коректенуі үқсас болтан жағдайда, сорғыштардың фаунасында ұксастык байқалатынын көрсеткен. Ол, трематодтардың кейбір гүрлері, кейбір жырткыштырға, балыкжегіш ләйлектәрізділерге ортақ болып табылатынын айтады. Эндопаразит фаунасынын көптеген ұқсастығы Ақ теңіз жэне Баренц теңіз балыктарының арасында кездеседі. Баренц теңізінің тісті балығы мен түйетабанның ортак 9 паразиті бар. Осы ұксасг ык, паразиттердің тіршілік жағдайлары мен қоректену сипатының үксастығына бай- ланысты. Кэдімгі бентосжегіш балыктардың коректік рационында үлкен рөлді моллюскалар, тікентерілілер және аз мөлшерде бенто- 208сты шаянтәрізділер атқарады. Тісті балықтардың жэне түйетабанның коректік спектрі ұқсас болып келеді. Олардың паразитофаунасының ұксастығы коректену ерекшеліктеріне байланысты болады. Көптеген жануарлардың корегінің күрамына кіретін заттар, дегельминтті эсер көрсетуі мүмкін. Мысалы, кыскы үйқыға ке- тер алдында, сарышұнақ жұсанмен коректенуінің нэтижесінде ішек гельминттерінен күтылады деген мэліметтер бар. Р. Боутон (Boughton, 1932) Канадада таралған ін қояндары кыска карай Cittotaenia туысының цестодаларынан қүтылатынын айтқан. И.М. Олигер (1940) шілдің ішегінде паразиттік тіршілік ететін кокцидиялардың жойылуын, күздің аяғына жақын байқалатынын көрсеткен. Жаз мезгілінде, олар аралас азықпен коректенеді (жеміс жидектер, түкымдар, сирек ұсак омырткасыздар). Қыркүйек айыньщ ортасынан бастап коректерін ауыстырғандыктан, ішектерінде паразиттік тіршілік ететін кокцидиялар саны азая бастайды. Жоғарыда келтірілген мэліметтер, жануарлардың паразитофау- насының кұрамы қоректену сипаты мен қорек күрамына байланысты болуын көрсетеді. Балыктарда ішек цестодаларының көп мөлшерде кездесуі планктонды шаянтэрізділермен коректенуіне байланысты болады. И е с ін ің п а р а з и т о ф а у н а с ы ж ә н е т ір ш іл ік ә р е к е т т е р і Тіршілік эрекеті деп жануарлардың тіршілікке кабілеттілігі, коршаған ортамен байланыс ерекшеліктері айтылады. Әр систематикалык топка жататын иелердің арасында тіршілік эрекеттері ерекшеленетін өкілдері кездеседі. Е.Ф. Соснина Кавказ корығында кездесетін ағаш кеміргіші Glis glis карақасына бақылаулар жүргізген. Орманда тіршілік ететін жэне кұрлықта кездесетін кеміргіштердің паразитофаунасымен салыстыру барысында каракастың организмінде паразиттер аз мөлшерде кездесетіні байқалды. Оларда, эндопаразиттердің тек үш түрі: Brachylaemus recurvus, Hymenolepis туохі, Heligmosomum gracile табылған. Кавказ корығында жүргізген зерттеулер бойын- ша, карақас пен сол'аймакта мекендейтін орман тышкандарында құрттардың 10 түрі: сорғышгар класының 2 өкілі, цестодалардың 3 түрі, нематодалардың 5 өкілі табылған. 209Р. Харкема (1936) америкалық тиінде Sciun/s carolinensis, тек бір ішек паразитін Longistriata hassalli нематоласын тапкан. «Кедей» жэне «бай» паразитофауна терминдеріне түсініктеме берейік. Жануарларда кездесетін пара зит гердің жалпы санына бай- ланысты. паразитофаунанын байлығының деңгейін аныктауға бол- майды. Жоғарыда көрсетілген мысалға сүйенетін болса, Кавказ корығында кездесетін карақастың паразитофаунасын баска да кеміргіштердін паразитофаунасымен салыстыра отырып, саны мен олардын закымдану интснсивтілігін және экстенсивтілігін аныктау кажет. Арменияда кездесетін алып сокыртышкандардыц Spalax leucodon паразитофаунасына зерттеу жүмыстарын жүргізген Я.Д. Киршенблат (1947), келесі корытынды жасады, сокыртышканның фаунасы, сол аймакта кең тараған сарышүнақтың Cyte/Ius xanthoprymnus паразитофаунасын бейнелейді, бірак. жер астында тіршілік стуіне байланысты паразиттер саны азая- ды. Мысалы, сокыртышканныц организмінде кұрттардың тек 4 түрі: цестодалардың дернэсілдік кезеңі, нематодалардың 2 түрі жэне скребнийлердің Monilifonnes monilifonnes түрі кездеседі. Сонымен катар, жергілікті сарышүнакгың Cytel/us xanthoprymnus организмінде күрттардың 9 түрі: ланцеттэрізді сорғыш. цестодалардың үш түрі. нематодалардың төрт түрі жэне скребнийлердің бір түрі аныкталған (Киршенблат. 1939). Жануарлардың тіршілік эрекеттерінің өзгеруі паразитофаунаға эсерін тигізеді. В.А. Догель (1936) бір ғана биологиялык ерекше- ліктің өзгеруі, жануардын паразитофаунасына калан эсер егетінін корсету максатында көкек күсының мамыкжегіштерін зерттеді. Көкек, баска күстардап үл күру инстинктің жэне балапандарын коректендіру касиегінің жоктығымен ерекшеленеді. Осылайша, ересек көкектердің балапандарымен ешкандай байланысы бол- майды. Теория жағынан карастырсақ, олар баска үяларда осетін болғандықтан, асыранды ересек кұстардың паразиттерін жұктыруы мүмкін. Себебі, олар бір бірімен тығыз байланыста болады. Бірак, зерттеу нәтижелері, көкектің организмінде тек маманданган па разиттер: Docophonts latifrons, Nirnnis fenestratus, Menopon phanerostigma тіршілік ететінін көрсетті. Жас көкектер асыран ды ересек күсгарынан наразиттерді жұктырмайды. Кокектердің мамыкжегіштермен зақымдануы көбею кезінде жүреді. Күсгар паразитофаунасының тіршілік эрскеттеріне тэуелділігін 210корсететін мысалдар көп. И.Е. Быховская-Павловская (1952, 1953, 1958, 1962) ҚСРО күстар фаунасының трематодаларын жан-жакты зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында түрлі экологиялык топка жататын кұстардың паразиттермен закымдану дәрежесі эртүрлі бо- лады деп қорытынды жасады. Батыс Сібір кұстарын зерттеу бары сында, қорегін судан аулайтын сутартарларының, шағалалардың, қазтәрізділердің паразиттермен закымдану дэрежесі жогары бо- латынын көрсетті. Трематода класының түрлері де көп мөлшерде кездеседі. Шалшыкшылардың закымдану дәрежесі төмендеу, бірак сорғыштардын түр байлығы жағынан бірінші орын алады. Торғайтәрізді кұстардың организмінде кездесетін паразиттердің түрлері де, жалпы саны да аз болғандыктан, закымдану дәрежесі томен болады. Күстардың паразитофаунасы жэне эктопаразитердің алуан- түрлілігі үя салу ерекшеліктеріне байланысты. Еділ атырауында үя салатын күстар, В.Б. Дубинин жэне М.Н. Дубининамен (1940) Астрахан ұлттык корығында толык зерттелінген. Колония кұрып тіршілік ететін күстардың: күтанның түрлері, бакылдак күтан - Nvsticorax nycticorax, каравай - Plegadis falcineUns, сукұзғыны Phalacrocorax carbo жэне т.б. эктопаразиттермен закымдану көрсеткіші өте жоғары болады. Мамыкжегіштермен закымдану көрсеткіші 80-100%-ды құрайды. Жеке тіршілік ететін күстар: сүксыр үйрек - Podiceps, сутартары - Rallus жэне т.б. Mallophaga туысының паразиттерімен аз мөлшерде закымданған. Амфибиотикалык белгілері бойынша ерекшеленетін күрлыкта жэне сулы ортада тіршілік ететін кұйрыксыз амфибиялардың (Апига) тіршілік әрекеттеріне паразиттердің күрамы тэуелді. Бақалардың көптеген сорғыштардың түрлерімен закымдану дәрежесі олардың үзак уақыт суда немесе су маңында тіршілік етуіне байланысты, себебі, кұрттардың аралык иелері суда мекендейді (Лоос, 1894). Д.Пауль (1934) Силезия амфибияларын зерттеу барысында, жоғарыда сорғыш кұрттар бойынша жасалынған тұжырымдарға келді. Бірак, жұмыр құрттармен закымдану кері кезекпен жүретіні анықталған. Қүрлықта тіршілік ететін амфибия түрлерінін нема- тодалармен закымдану көрсеткіші, суда жэне ағаштарда (Нуіа) мекендейтін амфибияларға қарағанда жоғары болады. Себебі, жұмыр құрттардың жүмыртқалары мен дернэсілдері ылғалды топырақта да- миды жэне иелерінің организміне түседі. Осы сұрақты, Еділ өзенінің 211атырауында М.Н. Дубинина (1950) жэне Дунай өзенінің атырауында Л.Г. Волгарь - Пастухова (1959) зерттеген. Дунай өзенінің атырауында кездесетін ересек амфибиялардьщ паразиттік күрттардың эртүрлі топтарымен закымдану көрсеткіштері 9 кестеде берілген. 9 кесте Дунай атырауында кездесетін амфибиялардьщ паразиттік кұрттардың эртүрлі топтарымен закымдануы
Көрсетілген мэліметтерден, трематодалармен закымдану көрсеткіші жотары болып суды ортада тіршілік ететін баканың екі түрінде: өзен бақасы (Rana ridibunda) жэне жасыл бака (R. eskulenta) табылады. Кәдімгі тарбаканың (Pelobates fuscus) организмінде паразиттік тіршілік ететін өкілдердің саны аз, себебі, олар жар- тылай жер астында мекендейді. Нематодалар саны көп мөлшерде Bufo viridis өкілінде кездеседі, себебі олардың тіршілігі ылғалды топыракпен байланысты. Bufo viridis суды ортада тек уылдырық шашу кезеңінде кездеседі. И е с ін ің ұ й қ ы ғ а к е т у ін ін п а р а з и т о ф а у н а ғ а ә с е р і Жануарлар үйқыға кеткен уакытта паразитофауна кұрамында кандай өзгерістер байкалатынын аныктау максатында, Ленинград аймағында жоспарланған маусымдык зерттеу жүмыстарын 212 Л.И. Маркова (1938) жарғанаттардың Epseticus nilssoni жэне Plecotus auritus түрлеріне жүргізді. Паразитофаунасын анықтау үшін жастары түрлі жарганаттар жаз бойы, ұйқыға кеткен уакытта, сэуір айының екінші жартысында ұйқыдан тұру алдында зерттелінді. 'Зерттеу барысында кысқы ұйкыдан тұрар алдында, азықтан толығымен босап калган жарғанаттардың ішегі, сорғыштардың үш түріне жататын кұрттармен толы болғаны аныкталды. Бүл кұрттар ересек түрлерінде жаз бойы паразиттік тіршілік етеді. Қызықты жағдайдың бірі, ішектегі сорғыштардың эртүрлі даму сатысында бо- луы. ¥зақ уақытка созылған кыс айлары, олардың дамуы корексіз калай іске асуы мүмкін? Әрине, бұл паразиттердің жарғанаттардың организміне өткен жылдың жаз айында енгені жэне иелері үйқыда өткізетін уақытты олар диапауза кезеңінде өткізетіні белгілі. Паразиттер иелерімен бірге кыстап шығады. Жарганаттардың кыскы ұйкысы көбею процестеріне де таралады. Жарганаттар кыстык үйкы басталмай шағылысады, бірак үрығының дамуы көктемнен басталады. Көктемде иесінің де, паразиттерінің де жы- нысты көбеюі жүреді. Осы уақытта жарғанаттардың аралык иелері аркылы жұғатын паразиттердің жаңа дернәсілдік инвазиясы баста лады. Жарғанаттардың ішегінде кыс бойы аз мөлшерде нематода класының өкілі Histiostrongulus tipula сакталады. Жарғанаттарда эндопаразиттерден баска, кансорғыш кенелердің екі түрі және Nycteribia туысының шыбыны аныкталды. Мысалы, Laelapidae тұқымдасына жататын түр сорғыштар сияқты, кыстап жаткан жарғанаттардың канаттарында дернәсілдері, нимфалары жэне ересек кенелердің екі жынысы да кездесті. Қыстап жаткан жарғанаттарда кездесетін кенелердін екінші түрі (Spinturnix) тек эртүрлі кезеңдегі үрықтары бар аналыктармен сипаттала- ды. Сонымен, Spinturnix өкілдерінің тіршілік циклі иесінің кыскы үйкыга кету уакытына сэйкес арнайы кезеңге жетіп, осы кезеңде ғана тыныштык күйге көшеді. Кенелердің бір-біріне ұксас түрлерінің тіршілік циклінде айтарлыктай ерекшеліктер байкалады, сырткы жағдайлары бірдей болуына карамастан. В.Б. Дубинин (1949) Душанбе аймагында мекендейтін дала тасбакасыныңүйкыға кетуі ішек паразиттерінетигізетін эсерін зерттеді. Орталық Азияның.климагтык жағдайына байланысты тасбақалар бір жылдың тоғыз айын ұйкыда өткізеді. Олардың белсенді тіршілігі тек үш айға созылады. Жаздык ұйқысы үзілмей кыстык ұйқыға ауысады. Осы уакыт аралыгында тасбақалардың организмінде нематодталардыц 213 кептеген түрлері дамиды. Көп мөлшерде Atractis dactylurus жэне Tachvgonetria туысынын түрлері кездеседі. Иесі ұйкыға кеткенде нематодалардың даму процесі токтамайды, тек баяу жүреді. Осыған байланысты алғашкы 4-5 айда закымдану интенсивтілігі төмендейді жэне кептеген даралары жыныстықжетіледі. Қыстаудың екінші жар- тысында нематодалармен закымдану көрсеткіші күрт темендейді. Себебі. жас нематодалар толығымен жыныстык жағынан жетіледі, жыныстық жетілген даралар қартайып тіршілігін токтатады. Үйкының соңьтна карай тек жыныстык жағынан жетілген нематода лар калады. Қорытындылайтын болсақ, тасбакалардың паразиттері иелерінің ұйкы кезеңін жарғанаттардың паразиттеріне Караганда ерек- ше өткізеді. Олар ұйкыға кетпей өздерінің даму процесін жалғастырады. Еділ атырауында кездесетін көл бакаларына зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында иелерінің кыскы ұйкысы паразиттердің түрлі топтарының өкілдерінде түдыратын өзгерістерін В.Б. Дубинин (1950) аныктады. Көл бакасының кыекы ұйкы мерзімі 4-5 айға дейін созылады (казан айының ортасынан науырыз айынын басына дейін). Ұйкы кезеңін олар топтаеын сукоймаларда 1-1,5 м тереңдікте козғалыссыз жэне коректенбей өткізеді. Паразиттік тіршілік ететін карапайымдылар Ора/іпіпа туысының кірпікшелілері белсенділігін сактайды жэне закымдану көрееткіші өзгермейді. Тері жабыны аркылы церкариялары белсенді түрде енетін Neodiplostomitlum, Tetracotyle туысының сорғыштары бакаларды кыста закымдамайды. Церкариялардың бір бөлігі дегенерацияға үшырайды, ал келесі бөлігі тірі калады. Ішек сорғыштары: Pleurogenes claviger, Pleurogenoides medians, Opisthioglyphe ranae жарғанаттардың сорғыштары еиякты иесімен бірге ұйкыга кетеді. Ал ішек нематодасы Cosmoeerca ornata жэне өкпе сорғышы Haematoloechus variegatus ұйкыға кетпей да- муын жыныстык жстілуіне дейін тоқтатпайды. Иелері ұйкыдан түрғаннан кейін жыныстык жағынан жетілген Cosmoeerca ornate/ жэне Haematoloechus variegatus даралары тіршілігін токтатады. Содан кейін, бүл паразиттермен закымдану кайтадан жүреді. Oswaldocruzia filiformis ішек нематодасының тіршілік ету мерзімі өте қыска. Үйкі.п а кеткен бакаларда жыныстык жағынан жетілген нема тода өз тіршілігін токтатады. Көктемде бакалар ұйкыдан тұрғанда нематодалардың бұл түрінің бір өкілі дс қалмайды. Бакалардың ұйқыға кетуіне байланысты қалыптасатын ерекше жағдайларға па- разиттер әртүрлі жолмен бейімделеді. Кысқы үйқыга көшкен балықтардың паразиттерінің жағдайы да 214 эртүрлі болуы мүмкін. Бүл мәселені Еділ өзенінде тіршілік ететін бірнеше балықтарға зерттеу жұмыстарын жүргізу аркылы толығымен М.Н.Дубинина (1949) зерттеді. Тұщы суларда мекендейтін кейбір балықтар кыста ұйқыға кетеді. М.Н. Дубинина кыскы үйқыға кететін төрт балыктың: тыран (Abramis brama), сазан (Cyprinus carpio), жай- ын (Silurus glanis) жэне көксерке (Lucioperca lucioperca) паразито- фаунасын зерттеді. Алдыңғы екі түрі момын балықтар, ал қалған екеуі жырткыш болып табылады. Тыран, сазан, жайын кыстау кезінде мүлдем коректенбейді, ал көксерке коректік белсенділігін жоғалтпай аз мөлшерде азықтанады. Сондыктан да көксеркенің эндопаразиттері калған үш балыкка карағанда өзгеше болады. Тыран, сазан жэне жайын кыс мезгілінде эндопаразитті кұргтармен закымданбайды. Қаңтар айында бүл балыктардың ішегіндегі сорғыштар мен нематодалар толығымен жойылады. Бұлардың ішек трематодалары көл бакасы жэне жарғанаттардың паразиттері сиякты үйкыға кетпей дамуын жалғастырады. Жыныстык жағынан жетілген трематодалар тіршілігін жояды. Таспа құрттар да өзгеріске үшырайды. Оларда дестробиляция процесінің жүруіне байланысты стробила толык жойылып, тек қана сколекс бөлімі сакталады. Көктемде иелері белсенді тіршілігін бастаған кезде ско лекс стробиланы түзеді. Көксеркеде жоғарыда аталған үш балыкка Караганда эндопаразитті күрттармен закымдану процесі кыс айлары да жүреді. Сондықтан, балықтардың ішегіндегі паразиттердің жойы- луын томен температурамен байланыстыруга болмайды, ол тікелей коректену процесінің токталуына байланысты. Қыстап жаткан балыктардың паразиттерінің көбеюі температура томен түсуіне бай ланысты токтайды. Monogenoidae көптеген түрлерінің тек біразы ғана жыныстык жағынан жетілген дара ретінде сакталады. Еділ өзенінде таралған Argulus туысының шаяндары жэне Piscicola geometra жэне Cystobranchusfasciatus сүліктері кыстайтын балықтардың денесінде өте көп мөлшерде жиналады. Олармен закымдану эксгенсивтілігі және интенсивтілігі кыс айлары жазға Караганда бірнеше есе жоғары болады. Олар балыктардың канымен белсенді түрде коректенеді жэне сыртқы жабынын закымдап үлкен зиян тигізеді. Қыскы ұйқыға кететін омыртқасыз жануарлардың паразитофауна- сы туралы мэліметтер өте аз. Бразилияда жаз айлары су коймалардың тартылуына байланысты Australarbis glabratus моллюскалары жазғы ұйкыға кеткен жағдайда Schistosoma mansoni сорғышының споро- 215цисталары тіршілігін сактаитынын зсрттеу жұмыстарын жүргізу нәтижесінде Ф.Барбоза (Barbosa, 1958) дәлелдеді. Осы жағдайда спо- роцисталар тіршілік қабілетін сактағанымен дамуы токтайды жэне церкариялардың түзілуі жүрмейді. Спороцисталармен закымданған моллюскалар су ортасына түскеннен кейін 10-13 күндері церкариялардың шығуы байкалған. Моллюскалардың жазғы ұйкыға кетуіне байланысты спороцисталар дамуын токтатады, ал колайлы жағдайлардың қалыптасуына байланысты дамуы жалғасады. 216
жүктеу/скачать 0,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||