Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі бекіткен
жүктеу/скачать 0,7 Mb.
|
паразитология кітап
| 11еркар иялары, Plagitura.
Күз айлары: Allocreadium, ересек Cestodes, Diplostomulum әртүрлі формалары, Oxvuris. Қыс айлары: Acanthocephala, канды Protozoa, Capillaria, ңестодалардың цисталары, Hannemannia, Tritrichomastix. Жылдың барлык маусымдарында - Camallanus, Oswaldocruzia, Physaloptera, ішек Protozoa өкілдері кездеседі. Амфибиялардың паразитофаунасының маусымдык динами- касы бойынша мәліметтер В.Б. Дубининнің (1950) жэне Б.Н. Мазурмовичтің (1951) еңбектерінде келтірілген. Б.Н. Мазурмович Киев каласының аймағында кездесетін көл бақасы (Вала ridibunda) жэне жасыл бақаның (R. esculenta) организмінде паразиттік тіршілік ететін гельминттердің маусымдык өзгерістерін зерттеген. Б.Н. Мазурмовичтың пікірі бойынша, паразитофаунаның маусымдык өзгерістері паразиттердің тіршілік орталарына, қоректену жэне тіршілік циклдерінің ерекшеліктеріне байланысты. Қыстау кезінде жыныс жүйелері жетілген нематодалардың тіршілік циклі аякталуының нэтижесінде олардың саны кыс айларында 193 төмендейді. Көктем жәнс жаз айларында бакалардың дамуы аралык иелерсіз жүретін нематодалармен закымдануы жүреді. Олар жазда жәнс күзде толык жетіледі. Лмфибиялардың сорғыштары аралык ислерінде моллюскалар- мсн су насекомдары жэне олардың дернэсілдсрінде дамиды. Қыс ай ларында көптеген сорғыштардың жыныс жүйелері жетіліп, тіршілік циклдерін аяктап, жойылады, ал дернэсілдері аралык иелерін закымдайды. Амфибиялардың жаппай сорғыштармен закымдануы жаздың екінші жартысында және күз айларында байкалады. Сорғыштар кыс айларын иссінің денесінде өткізеді. В.Б. Дуби нин бұл күбылысты бакалардың қыста үйкьна кетуімен жэне сорғыштардың дамуы баяулап иесінің организмінде ұзак уакыт сакталатынын түсіндіреді. Жасыл бақада паразиттік тіршілік ететін скребень Acanthocephalus гапае Киев аймағында жаз айлары да муы жанпай жүретін аралык иесінде Aselhis aquaticus шаянда- рында кездеседі. Көктемде баканың организмінде тіршілік ететін скребеньдер жойылып, иесі паразиттерден тазарады. Жаз айлары Acanthocephalus гапае дернәеілдері Aselhis организмінде дамиды. Жаздың соңында күздің басында шаяндармен коректенген бакалар екребнийлермен закымданады. Скребнийлердің толык жетілуі кыс айларында жүреді. Күрделі карым-катынастардың нәтижесінде бакалардың паразитофаунасының маусымдык динамикасының калыптасуы жүреді. Балыктардың паразитофаунасының маусымдык өзгерістері аз зерттелген. Н.А. Изюмова (1958, 1959) Рыбинск сукоймасында кездесетін тыран, көксерке, алабұга. кылыш балык, таутан балыктарының паразитофаунасының маусымдык динамикасын зерттеген. Зерттеу барысында паразиттердің кейбір түрлерінде маусымдык өзгерістерінің заңдылығын байкады. Көптеген миксоспоридиялардың түрлері кыс айларында жаксы дамиды, ал жаз айларында мүлдем ксздеспейді. Автор бұл жағдайды. балыктардын кыс айлары козғалысын баяулатып су түбінде топтасып тіршілік етуімен байланыстырады жэне осы уакытта миксоспоридиялардың спораларымен закымдануы жүреді. Моноі енетикалык сорғыштардың дамуының максимумы жаз айлары байкалады. кыста Dactylogyrus auriciilatus, D. Ja/catus, D. nanus жэне т.б. мүлдем кездеспейді. Моногениялардың даты бір то- бына Diplozoon paradoxum, Ancyrocephalus paradoxum жатады. Бүл топтын өкілдері жаз айлары максимальды дамиды жэне кыс айла- 194 рында толык жойылмайды. Моногениялардың үшінші тобына жыл бойы кездесетін және маусымдық циклі байқалмайтын Dactylogyrus simplicimalleata жатады. Паразиттердің бір тобының ішінде байкалатын маусымдық циклдеріндегі айырмашылык температураға байланысты болуы мүмкін. Н.А. Изюмова тәжірибелері бойынша тұқы балығында паразиттік тіршілік ететін Dactylogyrus туысының D. vastator жэне D. solidus түрлерінің уылдырык шашу мен даму температурасының оптимумы эртүрлі болатынын дәлелдеді. D. vastator түрі 18-24 градусты кажет етсе, D. solidus-ка 10-14 градус жеткілікті. Ортаның эртүрлі жағдайына бейімделген балықтардын тіріиілік циклдері де ерекше. D. vastator түрі тек жаз айларында көбейеді, ал D. solidus күзде жэне тіпті, қыстада көбеюі мүмкін. Рыбинск суқоймасындағы балыктардың паразиттерінің көпшілігі жаз айларында максимальды түрде көбейеді, мысалы, Trichodina туысының кейбір түрлері, Ergasilus туысының шаяндары жэне т.б. Дамуының максимумы қыста байкалатын біржылдык цикл Bunodera Іисіорегсае сорғышынатән (Ляйман, 1940; Комарова, 1941). Балыктар бүл сорғыштың түрімен күзде зақымданады, кыстың соңына карай олардың жыныс жүйесі толық жетіледі, көктемде балықтар олар- дан толык тазарады. Балыктарда паразиттік тіршілік ететін эртүрлі маусымды қамтитын біржылдык цикл көптеген кұрттарға тэн. Зерттеу жүмыстарының нэтижелері бойынша біржылдык цикл Acanthocephalus Іисіі түріне тэн екенін М.С. Комарова (1950), Azvgia Іисіі түріне тэн екенін А.А. Маркова (1958), Allocreadiwn isoporum түріне тэн екенін Р.П. Малахова (1959) дәлелдеген. Теңізбалықтарыныңпаразитофаунасыныңмаусымдықөзгерістері де зерттелген. С.С. Шульман жэнс Р.Е. Шульман-Альбова (1953) Ак теңіздекездесетін£с/гшог//үнс/гм.у^оа,/скребенініңбіржылдықциклін сипаттады. Балыктардың осы паразитпен закымдануы қыркүйек ай- ында жүреді. Қыста паразиттің жыныс жүйесі жетіледі, көктем жэне жаз айларында уылдырык шашады, содан кейін тіршілігін токтатады. Плимут (Англия) аймағында теңіз балыктарында паразиттік тіршілік ететін кейбір карапайымдылардың Microstomum kitt, Callionymus lyra, Gadus merlangus маусымдык өзгерістерін Нобль (1957) зерттеді. Зерттеу нәтижелері бойынша, от қапшыгында паразиттік тіршілік ететін миксоспоридиялардың саны жаз айларында көп мөлшерде кездеседі, ал кандағы гемогрегариналардың саны кыста көбейеді. Түіцы су балыктарында байқалған миксоспоридиялардың дамуының кыскы максимумы теңіз балыктарына таралмайды. 195 Әртүрлі маусымда Баренцтеңізінде Ю.И. Полянский (1955)жүртген зерттеу жұмыстарының нэтижелері паразитофаунада маусымдық ауыткулар байкалмайтынын дэлелдеді. Алған нэтижелерін ол судың тұракты гидрологиялык режимімен байланыстырды. Омырткасыз жануарлардың паразитофаунасының маусымдык динамикасы бойынша мәліметтер түщы суларда жэнс теңіздерде кездесетін моллюскаларда паразиттік тіршілік ететін трематодтардың партеногенетикалык ұрпактарымен закымдануына байланысты. Сорғыштардың партеногенетикалык ұрпактарымен закымдану интенсивтілігі жэне пайыздык өсу жылдамдығы көктемнен жаз ай- ларына карай жүреді, ал күзге карай б.ұл көрсеткіштер төмендеп, кыс айларында закымдану мүлдем байкалмайды (Чорногоренко-Бідулліна, 1958; Фролова. 1958); Суханова, 1958; Чубрик, 1957; Гинецинская. 1959). Осы жағдайда негізгі факгордын кызметін температура жэне тұрақты ислердің - омыртқалылардың саны мен белсенділігі аткарады. Паразиттін даму кезеңдеріндегі эртүрлі ұрпактарының маусымдык катынастарының зандылығы байқалады (Чубрик, Фролова). Егер қыста моллюскалардың организмінде трематодтар кездессе, олар тск спороциста жэне редия кезеңінде ғана болады. Коктем жэне жаз айларындағы белсенді кезеңінде церкарияларға айналады. Ж. Ранкин (Rankin. 1939) PseucJosuccinea columella (АҚШ, Массачузет шта ты) моллюскаларында паразиттік тіршілік егетін сорғыштардың партеногенетикалык ұрпактарыиың маусымға баііланысты өзгеретінін байкады. Сорғыштардың әр гүрінің дамуының максимумы жылдың ор маусымына сэйкес келетіні аныкталған. Эхипостом идалық церкарияларының дамуының максимумы кыс айларында (желтоксан, каңтар, ақпан). ал ксифидиоцеркариялар дамуынын максимумы жаз айларында (маусым, шілде, тамыз) байкалады. Түщы сукоймаларында таралған шаянтэрізділер паразитофаунасының маусымдык дина микасы айкын көрінеді. Г.А. Штейн (1957) Карелия көлдерінде кездесетін буынаяктылардың сорғыштармен закымдаиуыиың маусымдык өзгерістерін зсрттеді. Маусымдык өзгерістер амфи пода және ескекканаттылардың дериэсілдерінде (Sialis) аіікын көрінеді. Ескекканаттылардың закымдануыида жазда жэне кыста айқындалатын екі максимум көрсеткіштерін Е.А. Штейн бакылады. Бүйіріменжүзушілердің зақымдану көрсеткіштері максимумға жаз айларында жетеді. Закымдану көрсеткіштерінің жазда жоғары бо- луы церкарийлердің жаппай шығуына жэне екінші аралык иелерінің организміне енуімен байланысты. Закымдану көрсеткіштерінің 196төмендеуін паразиттермен зақымданбаған бүйірімен жүзушілердің ұрпақтарының шығуымен дэлелденеді. Паразитофаунаның маусымдык өзгерістері өте күрделі және комплексті түзілістер. олар ортаның биотикалык жэне абиотикалык факторларымсн анықталады. Маңызды факторларға климаттық фак- торлар бірінші кезекте температура жатады. Пойкилотермді жануарлардың паразиттерінде жылдың эр маусымына тон өзгерістер байкалады. К.М. Суханова (1959, 1962) амфибиялардың ішегінде паразиттік тіршілік ететін карапайымдыларғажүргізген бақылаулары кызығушылыктанытады. К.М. Суханова жоғары летальды температурага (38°) паразиттердің тозімділігін зерттеді. Бүл зерттеулер паразиттердің жыл маусымына карай жылу сактау кабілеттері өзгеретінін көрсетеді. Бұл өзгерістер температураға байланысты жэне паразиттің сырткы ортаға (екінші реттік ортаға) физиологиялык жауабы болып табылады. Паразиттердің жылу сактау кабілеттерінің сырткы орта температурасы тэуелді екепін К.М. Суханова (1959) тэжірибе түрінде дэлелдеді. жүктеу/скачать 0,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|