Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі бекіткен
IV БӨЛІМ. ПАРАЗИТ ЖӘНЕ ИЕ АРАСЫНДАҒЫ ӨЗАРА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАР. ПАРАЗИТТЕРДІҢ ТҮР МӘСЕЛЕСІ
жүктеу/скачать 0,7 Mb.
|
паразитология кітап
| IV БӨЛІМ. ПАРАЗИТ ЖӘНЕ ИЕ АРАСЫНДАҒЫ ӨЗАРА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАР. ПАРАЗИТТЕРДІҢ ТҮР МӘСЕЛЕСІ
Соңғы бөлім паразит жэне ие арасындағы карым-катынастарға арналады. «Паразит-ие» байланысында эр жұп мүшесі, өзінің серіктесіне эртүрлі бағытта эсер етіп, өзі де серіктесінін эсерін сезінеді. Бұл бөлімде эволюция барысында қалыптасқан «паразит- ие» арасындағы карым-қатынастарына сипаттама беріледі. «Паразит-ие» арасындағы карым-катынастардың маңыздылығын алғаш рет Р. Хегнер (1927) атап өткен. Кейінірек, паразит пен иелерінің өзара функциональді эсерлерін Ш.Д. Мошковский (1946) карастырды. Ш.Д. Мошковский, Р. Хегнер ұсынған «host parasit relationship» (паразит жэне иесінің карым-катынасы) терминін, па разитология ғылымының ерекше бөлімін құрайтын «функционалді паразитология» терминімен алмастыруды ұсынды. Антигенді- иммунологиялык байланыстар функциональді катынастардын негізін калайды. Ш.Д. Мошковскийдің пікірі бойынша, функциональді паразитологияның карастыратын мәселелері, паразиттің иесінің денесіне ену кезеңінен, иесінің организмін тастап кеткенге дейінгі паразит жэне ие арасындағы өзара катынастар. Ал Р. Хегнер «host parasit relationship» саласына паразиттің тіршілік циклінің барлык фазаларын жаткызады. Функциональді паразитологияның пэнін калыптастыру бары сында Ш.Д.Мошковский паразиттің тіршілік циклін 4 кезеңге (ол оны «такт» деп атады) бөлді: паразиттің иесінің организміне енуі; паразиттің иесінің денесінде дамуы; паразиттің иесінің денесінен шығуы; паразиттің сырткы ортада немесе келесі аралык иесінің денесінде дамуы. Функциональді паразитология саласына «паразит-ие» жүйесінің алғашқы үш такты кіреді. Аралық иесінің организмінде дамуы жүретін көптеген паразиттердің тіршілігінде, айтарлықтай, бірнеше «функциональді паразитология» болады. Бұл ойды, мысалдармен түсіндірейік. Мысалы, үлкен таспа кұрттың процеркоидтары тек циклоптар- 234мен функциональды байланыста болады. Бірінші аралық иесінен баска барлык тіршілік циклінің фазалары төртінші тактка жата- ды. Плероцеркоидтарда, төртінші тактка үлкен таспа құрттың балыктағы паразиттік тіршілік ету кезеңінен баска барлык кезеңдері жатады. Үлкен таспа кұрттың ересек өкілдерінің функциональды паразитологиялык байланыстары тек тұракты иелерімен байланы- сты, ал калған кезеңдері төртінші тактты кұрайды. Бұл кезеңдер жиынтығын функциональды-паразитологиялык буын деп атауға болады, паразиттін тіршілік циклі, бірқатар буын- дардан тұрады. Бір буындары, иесінің организмімен функциональды катынаста болуымен сипатталса, келесі буындары сырткы ортамен байланыста болады жэне осы буындар алмасып тұрады. 235тарау. П аразиттердің иесіне әсері Механикалық эсер Арнайы бекіну мүшелері бар паразиттер иелерінің ұлпаларына механикалык закым келтіреді. Паразиттік тіршілік ететін карапайымдыларда бекіну мүшелері грегариналар класының өкілдеріне тэн. Грегариналардың эпи- мерит өсінділері ішек эпителий клеткаларының арасына немесе клеткаларының ішіне енеді. Моногенетикалық сорғыштар өздерінің ілмектерімен (.Dactylogyrus) немесе сорғыштарымен (Nitzschia) иесінің тері жамылғысына зиян келтірсе, дигенетикалық сорғыштар тек сорғыштарымен бекінеді. Ал сұр карлығаштың өт капшығында паразиттік тіршілік ететін Platynosomum clathratum сорғыштарымен кабырғаларын закымдайды, нэтижесінде, жаралар түзіледі. Кейбір церкариялар иесінің денесіне ену кезінде стилеттерімен дене жамылғысын закымдайды. Сорғыштардың жұмырткалары да механикалык жаракаттар тудырады. Қаншыл кос сорғыштың қырлы өсінділерімен карулантан жүмырткалары. куык тамырларымен өту кезіндс олардың кабырғаларын закымдайды. нэтижесінде. зэрдің си- паты кан аралас күйде болады. Бекіну мүшелері трематодалар мен моногенетикалык сорғыштарға ұксас келетін, таспа қүрттар. иесінде үксас жаракаттар тудырады. Іііортан балығының ішегінде паразиттік тіршілік ететін Triaenophorus nodulosus, ішек кабырғаларына бекінген бөлімдерінде, кратертэрізді терең жарақаттарын байкауға болады. Ішекке сну тереңдігі арта түсетін жағдайлар киттердің ішегінде тіршілік ететін Priapocephalus-тің әсерінен түзіледі. Ұксас жаракаттар скребнийлердің паразиттік тіршілік етуінің нәтижесінде түзіледі. Скребнийлердің тіршілік эрекеттерінің нэтижесінде иесінің организмінде үлкен өзгерістер байкалмайды, бірак. көп мөлшерде скребнийлермен закымданған жағдайда. ішектің кабырғаларының үлкен бөліктерінде терең ойыстар пайда болып, ол жерден алынған паразиттерде иесінің ұлпа калдыктары байкалған. ІІесіне зиян тигізуші скребнийлерге, балықтардың ішегінде паразиттік тіршілік ететін, түмсығының бір бөлігі пиязшықтэрізді ісінген Рomphorhynchus laevis жата- ды. Нематодалардың закым келтіруші өкілдеріне қылтанакты 236
Паразиттік тіршілік ететін шаяндар, бекіну мүшелерімен, балык организміне түрлі закым келтіреді. Мысалы, Lernaeopodidae окілдерінің жакаяктары ұштарымен бірігіп, мыкты пиязшықты не месе жүлдызшаны түзеді, осы мүше аркылы иесінің бүлшық еттеріне герең енеді. Механикалық зақымдану гіроцесі паразиттің қоректену кезеңімен бірге жүреді. Қаруланған ауыз аппараттар паразиттік гіршілік ететін организмдерге тэн. Инфузориялар Chilodon сургіпі балыктың жабынына жүткыншағының кабырғасында орналаскан таякшатэрізді аппара- гын енгізеді. Dactylogyridae балыктардың желбезегінің эпителиімен коректенеді, ал сүліктер, иесінің терісінде терең орналаскан карапайым немесе үшкырлы туындылардың түзілуіне алып келеді. Кейбір ішек нематодалары мүшенің үлпасын закымдау аркылы белсенді жолмен енеді. Мысалы, Ancylostoma duodenale ішектің сілемейлі кабыкшасына өзінің тісшелерімен закым келтіреді. Нематодалардың келесі түрі Syngamus тетіае, пішіні сорғышка үксас ауыз капсуласымсн. сайрауыктың кеңірдегіне бекініп закым келтіреді. Кейбір шаяндар Lemaeocera branchialis, өзінің бас бөлімімен, балыктардың күрсак аортасына дейін енеді. Arthropoda гипінің өкілдері иелерінің сырткы жабынын ауыз аппараттарымен закымдайды, кейбір түрлері, Wohlfartia дернэсілдері жэне Acants кенелері тері астына енеді. Механикалык жаракаттардың сипаты жергілікті болып табы- лады. Бірак, тіршілік үшін маңызды мүшенің закымдануы баска мүшелердің кызметтерініц бүзылуына, ал, бұл жағдай, организмнің толыктай закымдануына алып келеді. жүктеу/скачать 0,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|