Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі бекіткен
жүктеу/скачать 0,7 Mb.
|
паразитология кітап
- Бұл бет үшін навигация:
- Треска балығының паразитофаунасыныц жасына карай өзгеруі (% жуғу) (Ю.И. Полянский бойынша)
А л а б ұ ғ а н ы ң п а р а з и т о ф а у н а с ы н ы ң ж а с ы н а б а й л а н ы с т ы ө з г е р у і ( Ю . И . П о л я н с к и й ж ә н е С .С . Ш у л ь м а н б о й ы н ш а )
178Инвазііяның экстенсивтілігі мен интенсивтілігі жоз арылауының факторы ретінде иесінің жас коскан сайын корек талғамай, жемтігінің мөлшері көбеюіне байланысты (арасында көптеген паразиттердің аралыкиелеріболуымүмкін).Эктопаразиттерге,енуінекажеттікөлемнің ұлғаюының маңызы зор. Мысалы, жас шортанның желбезегінде кэрі шортанныц желбезегінде өте көп мөлшерде паразиттік тіршілік ететін Ergasi/its жэне Tetraonchus-ті кездестіру мүмкін емес. Көптеген іүщы су балыктарыньтң паразитофаунасын зертгеу бары- сында, жоғарыда көрсетілген ережеден баска да зандылык байқалады. Бүл зандылык бойынша, балыкдар ең алдымен, иесінің денесіне белсенді түрде енетін түрлермен (Tetracotyle немесе Diplostomulum) жэне дамуы аралык иесіз өтетін паразиттермен закымданады. Осы зандылыкты дэлелдейтін көптеген мэліметгер бар. Түтпы суда мекендейтін балыкгардыц пара- зитгермен закымдануы дернэсілдің алғашкы күндерінде ак жүреді. С.С Шульманның бакылаулары бойынша, тыран жэне торта балығының Trichodina megamicronuckleata-мен закымдануы 3 күні байқалған, ал шортанда бұл паразит 7 күні табылған. Екі айлык тыран балығында паразитгердің 8 түрі аныкталған, бірак барлығы да балықтың денесіне белсенді түрде өздері енетін Diplostomulum туысыныц өкілдері немесе да муы аралық иесіз жүретін түрлер болып табылған. Теңізде тіршілік ететін балыктардың жасына карай наразитофаунасының өзгеруі ерекше жүреді, себебі жас өкілдері мен ересек даралардың арасында байланыс байкалмайды. Солтүстік теңіздерде тіршілік ететін треска балығы айқын ерекшеленетінересекбалықтары мендернэсілдерініңэкологиясының айырмашылыктарымен сипатталады, сондыктан да өте жаксы жэнс көрнекі мысал ретінде карастырылады. Маусым айының соңында шілде айының басында треска балығының шабақтары литоральды кезеңнен өтеді. Бұл уақытта олар теңіз жағалауында мекендейді жэне литоральда коректенеді. Ал ересек түрлері ашык теңізде тіршілік ететіндіктен араларында байланыс жок. Бір жасқа толған треска шабақтары жағалаудан ашык теңізге қарай жылжиды (3 кесте). Теңіз жағалауында мекендейтін тресканың шабактарында пара- зиттер кездеспейді. 4-5 айлық дараларында кестеде көрсетілгендей паразиттердің саны аз емес. Қарастырылған түщы су балыктарынан айырмашылығы, аралык иелері арқылы жұғатын паразитгер болып табыла- ды. Дамуы тікелей жүретін паразиттер саны өте аз (Trichodinasp., Myxidium bergense, Caligus curtus) жэне олар треска балығының шабактарынан басқа да балықтарға мысалы, түйетабандарға жұғуы мүмкін. 179касте Треска балығының паразитофаунасыныц жасына карай өзгеруі (% жуғу) (Ю.И. Полянский бойынша)
180
Тресканың тіршілік циклінің бірінші жылында кездесетін паразиттер, тек сол уақытқа тэн паразиттер болып табылады. Біріншіден, бұл PodocoCle atomon, екіншіден, Lepidapedon gadi. Podocotyle atomon литоральды балыктарға литоральды Amphipoda аркылы жұғады жэне ересек трескада кездеспейді. Nereis pelagica күрттарымен коректенгенде трескаға Lepidapedon gadi-дің метацер- кариялары жүғады (И.С. Амосова, 1955), жағалаудан ашык теңізге кеткеннен бұл паразиттер жойылады. В.М. Глухова (1956) Ак теңіздегі түйетабан балыктарының жа- сына карай паразитофаунасының динамикасын зерттеді. Сонымен катар ол түрлер санынын көбеюімен жасына карай закымданудың экстенсивтілігі мен интенсивтілігінің жоғарылауын бакылады. Бірінші кезекте дамуы аралық иелері аркылы жүретін паразиттер- мен закымдану жүреді. Мысалы, Pleuronektes flesus шабактары бірінші скребниймен Neoechinorhynchus rutili, сорғышпен Podocotyle atomon жэне нематодамен Contracoecum aduncum закымданады. Дамуы тікелей жүретін паразиттермен закымдануы кейінірек жүреді. Қара теңіз балықтарының паразитофаунасының жастык ди намикасын А.В. Решетникова (1955) зерттеген. Ол баскын балығының (кефальдін) үш түрін Mugile auratus, M. cephalus, M. saliens карастырған. M. auratus шабактары 8 айына дейін план- ктонмен коректенеді, содан кейін біртіндеп бентодетритке көшеді. Жас шабақтар үйір кұрып ересек балықтардан алшак жүреді. М. auratus жас коскан сайын паразиттік тіршілік ететін түрлердің саны жэне алуантүрлілігі үлғайя түседі. Бірак іс бұнымен шектелмейді. М auratus шабақтары баренцтеңіздік треска балықтары сиякты планктонмен қоректену кезінде “балалық паразиттерге” ие бо- лады. Паразиттердің бұл тобына Hemiuridae түқымдасының сорғыштары, Scolex polymorphus цестодаларының дернэсілдік са- тысы, Contracoecum туысының нематодалары. Бентодетритпен 181 коректенуге көшкен кезде паразиттердің бұл тобы жойылып, баскын балығы сресек түрлерінде паразиттік тіршілік ететін паразиттермен закымданады. Бірнеше уакыт шабактардың паразитофаунасы ара- лас сипатка ие болады, себебі күрамымда жас балыкгарға тэн жэне ерссек балықтарда тіршілік етстін паразиттер кездеседі. Бастагжы кезеңде Mugi/e auratus балыктары дамуы аралык ислерде жүретін паразиттерді жүктырады. Даму циклі тікелей жүретін паразиттер мен олардың закымдануы кейінірск жүреді. Теңіз балыктарына тэн жоғарыда келтірілген заңдылық тұіды су балыктарына колданылмайды. Осы айырмашылыктардың себебі, па разит иелерінің экологиялық жағдайлары, атап айтканда, коректену ерекшеліктері және ересек балыктар мен шабактарының байланыс дәрежес імен айқы ндалады. Иесінің жасы ұлғайған сайын инвазия күшейеді деген тұжырымды тек балықтарға ғана смес. баска да жануарларта. кұстар мен сүткоректілерге жүргізген зерттеулер дәлелдейді, сондыктан оны жалпы заңдылык ретінде карастырута болады. Ьұл заңдылыкты күстарда тексеру үшін конысын аудармайтын түрлерінін иаразитофаунасы зерттелінген. Балыктарға Караганда күетардың жасын анықтау қиын. Құстарда коптеген жағдайда жасының тек үш: үядағы балапандар. жаңадан ұшкан балапан- дар және ерссек кұстар кагегориясын ажыратады. Торғайлардың эндопаразиттерін зерттеу барысында А.П.Победоносцев (1940) келесі нэтижелер алған: ұядағы балапандардың тндопаразиттермен закымдануы 14%, жас балапандардын закымдануы 54" ижәне ересек кұстардың закымдануы SO0» кұраған. Балапандардын паразитофаунасында тек осы кезеңте іән. ере- сек күсгарда жойылып кететін фабрициев капшығында паразиттік тіршілік ететін кейбір сорғыштар (Prosthogonimus, Episthimium bursicola) кездеседі. Фабрициев капшығының жойылуымсн бүл па разиттер де жойылады. Қарғатектестілердіц (Corvidae) ксйбір түрлерініц паразнтофау- насыныц жастык динамикасын М.И. Зехнов (1949) зерттсген. Corvus frugilegus - ұзак карғаның эндопаразиттермен закымдану экстенсивтілігі жасына карай 40%-дан 98,6%-ға дейін жоғарылайды. Гельминттердің де саны артады: жас балапандарда күрттардың 2 түрі апыкгалса. үлкендеу балапандарда 6 түрі. жаздык балапан дарда 10 түрі. ал ересек күстарда 12 түрі кездескен. Бірак жүту интенсивтілігініц жоғарылауы байкалмаған. 182 Ұзак карғаның эндопаразиттерін таралу сипатына жзне жасы әртүрлі кұстардағы санына байланысты М.И. Зехнов 5 топқа бөлді. Бірінші топка ол тек балапандарда паразиттік тіршілік ететін күрттарды жагкызды (Plagiorchis brauni, Prosthogonimus ovcitus, P. cuneatus, Porrcoecum ensicciudatum). Осы гельминттердің ішінде Prosthogonimus туыеының түрлері фабрициев капшығында паразиттік тіршілік етеді, сондыктанда тек балапандарда кездеседі. Эндопаразиттердің екінші тобына Hymenolepis serpentuhis, Syngamus trachea, Capillaria reseda жатады. Олар балапандардың жэне ересек құетардың организмінде кездеседі, көп жағдайда ба лапандарда. Паразиттердің үшінші тобын Anomotaenia constricta, Dilepis undula жэне Capillaria contorta күрайды жэне олар ересек түрлерінде паразиттік тіршілік егеді. бірак көп молшерде жаздык балапандарда кездеседі. Төртінші топка Acuaria anthuris жэне Microfilaria sp. жатады, олар жаздык балапандарда пайда болады, бірак закымдану экстенсивтілігі мен интенсивтілігі жаеына байла- ныеты жотарылайды. Бееінші топка тек ерееек кұстарда паразиттік гіршілік ететін Tamerlania zarudnyi, Agamospirura sp., Diplotaenia tricuspis, Microtetrameres inermis жатады. Ұзак карғаның паразнтофаунасының жастык өзгерістерін М.ІІ. Зехнов екі себепті: корек күрамының өзгеруі жэне паразиттерді кабылдамау ерекшелігі (иммунитет) категориялармен байланыеты- рады. Әртүрлі отряд гарта жататын көптеген күетарға зерттеу жүмыстарын жүргізу нәтижесінде И.Е. Быховская-Павловекая (1953, 1962) гельминттер фаунасынын жастык динамикасының келесі заңдылыктарын ашты. Бірінші кезекте балапандар пестодалармен закымданады, кейінірек скребнийлер мен жұмыр күрттар жүғады, еодан кейін соргыштармсн закымдануы жүреді. Бүл кұртгармен закымдану өте жылдам жүреді, мыеалы, суда жүзетін кұстардың 2,5 апталык баланандарында барлык топтардың кұрттары кездеседі. И.Е. Быховская-Павловскаяпың мэліметтері бойынша. суда жүзетін күстар мен горғайлардың балапандарыныц зақымдануының жстенсивтілігі меп интенсивтілігі ерееек түрлерге Караганда жоғары. Мүмкін, бүл қорек коры мен оның кұрамына байланысты. Құстардың эндопаразиттерінің жастык динамикасы балыктарға Караганда ерекше, себебі балыктарда жасы ұлгайган сайын закымдану экстснсивтілігі мен ннтенснвтілігі жогарылайды. Аралас корекпен коректенегін күстарда паразитофаунасынын 183 жастык өзгерістері айкын көрінеді. Мысалы, жаурауык торғайдың Fringilla coelebs балапандары бұнакденелілермен коректенсе, ересек түрлері өсімдік қоректі талғайды (Соколова, 1959). Сорғыштармен балапандары закымданған, ал ересек түрлерінде трематодтар сирек кездеседі, не мүлдем кездеспейді. Балапандары ширақ жэне балапандары қызылшақа күстардың паразитофаунасындағы жастык өзгерістерінде айырмашылықтар байкалады. Бүл айырмашылыктар жас кезеңдерді камтиды жэне иелерінің биологиясындағы ерекшеліктерімен байланысты. Ұядағы 1-4 күндік балапандар кансорғыш эктопаразиттермен зақымданған. Мұндай зақымдануды А.П. Победоносцев (1940) торғайда (Passer domesticus), В.Б. Дубинин (1938) каравайда (Plegadis fascinellas), ПС.Марков (1939) кара торғайда (Sturmis vulgaris), В.Б. Дубинин (1954) бірказандарда кездестірген. Бүл кұстардың эндопаразиттермен закымдануы кейінірек жүреді, деген- мен. өте ерте. себебі ішек гельминттермен 5-6 күндік қара торғай, 1 күндік торғай, 5-6 күндік канарейка закымданғап. Кейде үя балапандарының коректену ерекшелігіне байланысты жүмырткадан шығысымен күрттармен закымдануы жүреді. Бұл кебінесе, бірказандарда байкалады, себебі олар балапандарын жартылай корытылған корекпен қорекгендіреді (Дубинин, 1954). Балапандары ширақ күстарда бірінші болып тіршілік циклі күрделі эндопаразиттер пайда болады. Закымдану көздері болып қоректері табылады. Мұны су қүстарында мамык казда Somateria molissina (Белопольская, 1952, Кулачкова, 1958) жэне сұқсұр үйректе Podiceps cristatus (Гинецинская, 19526) байкаған. Бұл күсгарда экто- паразиттер ұя кұстарына Караганда, кейінірек пайда болады. Себебі ересек күстармен тығыз байланысы жок. Сүтқоректілердің жасына байланысты паразитофаунасының өзгеруін зерттеуде кеміргіштер ыңғайлы объект болып табыла ды (Киршенблат, 1938). Жасы әртүрлі кеміргіштерді Microtus socialis. Apodemus sylvaticus жэне Mus nmsculus сойып зерт- теу нэтижелері бойынша Я.И. Киршенблат келесі тұжырымдар жасаған. Гельминттердің саны кеміргіштердің жасы ұлгайган сайын көбейеді. Орман жэне үй тышқандары ец алдымен дамуы аралық иесіз жүретін күрттармен закымданады. Жасы үлғайған сайын иесінің организмінде тіршілігі үзакка созылатын гель минттермен жэне кеміргіштер олардың аралык иесінің кызметін атқаратын паразиттердің жүту экстенсивтілігі жоғарылайды. 184Зерттеу нәтижелері бойынша Я.Д.Киршенблаттың кеміргіштердс гельминттердің таралуы бойынша жасаған гұжырымдары тұщы су балықтарының жасына карай паразитофаунасының өзгеруі туралы жасалған ережелерді дэлелдеді. Бірак, эктопаразиттердің саны мен түрлік кұрамы кеміргіштердің жасына карай өзгермейді. Тэжікстан тышқандарының паразитофаунасының жастық өзгерістерін Е.Ф. Соснина (1957) зерттеген. Оның нәтижелері тышкандардың жасы ұлғайған сайын наразиттік тіршілік ететін құрттардың санының көбейюін, аралык иелері арқылы жұғатын өкілдердің саны жоғары болатынын жэне закымдануы аралык иесіз жүретін гельминттерден кейін жүретінін көрсетеді. Паразитофаунасынын жастык өзгсрістерінің күшеюін иелерінің дамуы күрделі метаморфоз аркылы жүрегін амфибияларда байқауға болады. Шөп бақаларының (Rami temporaria) тіршілігінің ұзактыгы баскада амфибиялар сиякты бірнеше жылға созылады, ал дамуы метаморфоз аркылы, тіршілік аймағы мен корек ранионының алма- суымен жүреді. Суда тіршілік ететін жэне өсімдіктермен корекгетін баканың дсрнэсілдері кұрлыкга мекендейтін жэне жануарлармсн (бунақденелілермен) коректенетін ерссск түрге айналады. Бакалар жаз айларын күрлыкта сукоймаларға жакын жерлерде. ал кысты суда мұз астында өткізеді. Тіршілігінің үшінші жылы бакалар көктем ай- ында уылдырық шашады. Тіршілігінің эртүрлі кезеңіндегі жагдайларының алуангүрлілігі баканың паразитофаунасына эсерін тигізеді, Бұл жатдайда паразитофаунаға песінің жасы емес. тіршілік жатдайынын ксзекгссіп өзгеруі эсерін тигізетінін ескерген жөн. Бірақ бүл алмасуды сыз- ба түрінде көрсететін болсақ, нэтиже паразитофаунаның жастық озгерісін бейнелейтін болады. Шөпбакасыныңпаразитофаунасынаныктаумаксатыпдажүргізген Г.С. Марков пен М.Л. Рогозаның (1953, 1955) зерттеу жүмыстары баканың дернэсілдерінде тіршілік ететін эктопаразиттердің саны өте көп мөлшерде болатынын корсетеді. Эктопаразиттерге карапайымдылардан Trichodina, бекініп тіршілік стетін Peritricha, Amphileptus һгапсһіаппт Mastiginu һуіеа жэне т.б., Polvstoma integerrimum дернәсілдері бақашабақтардың желбезектерінде мекендейді. Бұл эктофа^на біртіндеп азая бастайды жэне метамор фоз аякталғанша жойылады. Эндопаразиттермен закымдану метаморфоз аякталуыныц алдында байкалады. Бақашабактарының бірінші көпклеткалы 185 паразиттерінің бірі - Strigeidae сорғыштарының церкария- лары. Олар теріасты немесе целомды цисталар түзеді. Осы уақьттта бакашабактардың ішегінде жас сорғыштар Diplodiscus sabclavatus, кейінірек жас Rhabdias bufonis пайда болады. Бақанын паразитофаунасыньщ дернәсілдерден айырмашылығы кұрамында сорғыштардың 7 түрі, жұмыр кұрттардың 5 түрінің болуымен си- патталады. Яғни, ересек жануарлардың паразитофаунасы бай және бакашабактарының паразитофаунасымен салыстырғанда, түрлік күрамы да ерекше болып келеді. Еділ атырауында таралған көл баканың гельминтофаунасының жастық ерекшеліктерін В.Б. Дубинин (1950) аныктаған (5 кесте). 5 кесте жүктеу/скачать 0,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||