Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі бекіткен
Паразитофаунаның маусымдық өзгерістері
жүктеу/скачать 0,7 Mb.
|
паразитология кітап
| Паразитофаунаның маусымдық өзгерістері
Табиғатгың маусымдық өзгерістері ең алдымен, органикалык әлемге эсерін тигізеді. Паразиттер (эктопаразиттерді ескермегенде) тікелей коршаған ортамен байланыста болмагандыктан жыл маусымдарына байланысты климаттық өзгерістер оларға эсерін тигізбеу керек. Ағылшын ғалымдары Эльтон, Форд жэне Беккер (1931) паразитофаунаның сапалы жэне сандык маусымдык вариацияла- рын аныктауда алғашкы зерттеу жұмыстарын жүргізген. 700 ор- ман тышкандары зерттелінді. Зерттеу нәтижелері бойынша ор- ман тышкандарының организмінде сорғыштардың үш түрі, таспа құрттардың үш түрі жэне жұмыр кұрттардың төрт түрі тіршілік ететіні аныкталған. Түрлік құрамын карастыратын болсақ, кұрттардың барлык кластары біркелкі таралған, ал кездесу жиілігі бойынша сорғыштар 2,5%, таспа күрттар 8,5% жэне жұмыр кұрттар 78% кұрайды. Осындай нәтиже иесінің вегетариандык диетасымен түсіндіріледі. Сорғыштар мен таспа кұрттар аралык иелері - насекомдар аркылы тышкандардың организміне өтсе, жұмыр күрттар белсенді түрде (Heligmosomum duhium) тері аркылы енеді немесе олардың жүмырткалары корекпен (Syphacea obvelata) иесінің организміне түседі. Сондыктанда, тышкандардың организмінде жұмыр кұрттар жиі кездеседі. Орман тышкандарының эктопаразиттері болып бүргелердін тоғыз түрі табылады. Олардың бір түрі Ctenophthalmus agyrtes тышкандардың 38%, ал Ceratophyllus turbidus түрі 4% кездеседі. Қалған түрлері орман тышкандарында кездейсок кездескен және олардың кездесу жиілігі 1 % асгіайды. Орман тышкандарында Зктопаразиттерден тағы биттердің бір түрі Polyp/ах serrata, кенелердің бір түрі - Ixodes tenuirostris жэне Laelapidae мен Trombidiidae 10 түрі аныкталған. 189Орман тышқандарының паразиттерінің маусымдык тара- луын сипаттайтын болсак, түрлерді бейнелейтін паразиттер алуантүрлі. Мысалы, Heligmosomum dubium орман тышкандарының организмінде тіршілік ету жиілігі жыл бойы өзгеріссіз түракты бо- лып келеді. Нематода класының өкілі Syphacea obvelata арнайы нәтижелер көрсетпеді, зерттеу жұмыстары жүргізілген бірінші жылы закымдану көрсеткіштері өте төмен болды. Осындай нәтижелерді, бірақ закымдану көрсеткіштері бірінші кыста жоғары болтан пара зит Catenotaenia - ішек кұрты. Эктопаразиттердің ішінде бүргелер мен биттердің инвазия- еы көктемде (II квартал) жэне жазда (III квартал) жоғарылайды. Тышкандардың орташа Polypiах битімен закымдануы I кварталда 9%, II - 15%, III - 16,4%, IV - 8,6% күрайды. Кенелердің арасын- да маусымдык өзгерістер Notoedres кенелерінде байкалды, жылдың бірінші жартысында көп мөлшерде кездеседі. Паразиттік тіршілік ететін карапайымдыларда Lambda, Entamoeba. Еітегіа жэне т.б. маусымдык өзгерістер байкалмайды. Эльтон жэне оның кызметкерлерінің мэліметтерін Солтүстік Каролинада кездесетін кейбір кеміргіштердін паразиттері бойын- ша Р. Харкем (1936) жинақтаған мәліметтермен салыстырғанда, өте кызыкты нэтижелер алынды. Бірак салыстыру жүргізу алдын- да Р. Харкемнің жинаған мәліметтері салыстырмалы түрде аздау болғанын үмытпаған жөн. Ал Эльтон, үш жыл аралығында жүз шакты кеміргіштердің үш түрін жан-жакты зерттеген. Р. Харкем зерттеу жүмыстарын бір жыл бойы жүргізді жэне осы аралыкта жан-жакты 41 америкалык жабайы коянын Sylvi/agus floridanus mallurus, 53 тиінді Sciurus carolinensis, 54 акаякты тышқандарды (Peromyscus leitcopus), 84 үй тышкандары мен сүр егеқұйрыктарды Rattus norvegicits зерттеді. Р. Харкем зерттеу жүмыстарын жүргізу барысында жануарлар иелерін таңдауда тіршілік эрекеттері эртүрлі жануарларға токталды. Мысалы, тиін ағаш жануары ретінде, үй тышкандары - үй кеміргіштері ретінде, коян - жабайы өсімдік коректі жануар ретінде таңдалған. Р. Харкем еңбегінде тиіндердің паразитофаунасының маусымдык өзгерістерін талкыламайды, бірак кесте түрінде келтірілген мэліметтері олардың биттермен зақымдануы қыстың үш айында күрг жоғарылайтынын көрсетеді. Р. Харкем бір жыл бойы зерттеу жұмыстарын жүргізген кояндар мен егеукұйрыктардың паразитофаунасының маусымдык 190 өзгерістері туралы көптеген мэліметтер жинаған. Мысалы, эндо паразит Cittotaenia pectinata өкілі сәуір - маусым айларында көп мөлшерде кездеседі, ал кояндардың Trychostrongylus calcaratus- пен закымдануы көктем айларында жэне жаз айының басын- да байқалады (90% жэне бір иесінде 2000 нематодалар кездесуі мүмкін). Бұл ерекшелікті Р. Харкем, көктемде көп мөлшерде пара- зиттермен зақымдануының нәтижесінде жануарларда бұл паразитке қарсы иммунитет түзіледі. Иммунитеттің пайда болуымен жаз айла рында байқалатын закымдану көрсеткішінін төмендеуін түсіндіреді. Қыс айларында Trychostrongylus-тьщ аз мөлшерде кездесуі, оның еркін тіршілік ететін дернэсілдеріне томен температураның эсері болып табылады. Эктопаразиттердің ішінде маусымдык өзгерістер Ixodoidea түкымдасының кейбір кенелері мен бүргелерде байқалады. Қоянда паразиттік тіршілік ететін бүргелер (Cediopsvlla simplex жэне Odontopsyllus multispinosus) коп мөлшерде акпан жэне сәуір айла рында аныкталған, автордың пікірі бойынша, иелері осы уакытты індерінде өткізеді. Орта Азияда кездесетін кеміргіштердің көптеген түрлерінің паразитофаунасының (экто- жэне эндопаразиттер) маусымдык өзгерістеріне зерттеу жүмыстарын жүргізген Е.Ф. Соснина (1957). Оның мәліметтері бойынша, Душанбе маңында кездесетін кеміргіштердің максимальді түрде паразиттермен закымдануы көктем айларында байқалған. Жаз айларында паразиттермен закымдану көрсеткіші төмендейді. Күзде зақымдану көрсеткішінің кайтадан жоғарылауы, ал кыста төмендеуі жүреді. Мұндай таралу заңдылығы таспа жэне жүмыр кұрттарына, гамазид кенелеріне, бит- терге жэне бүргелерге тэн. Ал Тәжікстан аймағының баска ауда- нында, Кондора шаткалында кездесетін кеміргіштердің паразит термен зақымдану көрсеткіштерінің жаз айларында төмендеуі Е.Ф. Соснинамен байкалмаған. Бүл ауданда паразиттердің эрбір түріне ерекше шашыраңкы жастык динамикасы тэн. Көптеген паразиттерде келесі жалпы заңдылыкты байқауға болады, көктемнен күзге дейін закымдану көрсеткіштері жоғарылайды, кыс айларында бүл көрсеткіш минимумге жетеді. Тэжікстанның екі ауданында байкалған паразитофаунадағы маусымдық өзгерістердің ерекшеліктерін Е.Ф. Соснина климаттык жағдайдың айырмашылыктарымен байланыстырады. Душанбе аймағында жаз айларында ауа райы өте ыстық жэне күрғак болып келеді, осы себептен зақымдану көрсеткіштері төмендеу болып келеді. 191Кондора шатқалында жаз салкын болады жэне Душанбе аймағымен салыстырғанда ылғалдылығы жоғары болып келеді. Нэтижесінде, паразитофаунаның маусымдык өзгерістері климаттык факторлармен тығыз байланыста болатыны дәлелденді. Кейде кұстарда паразитофаунаның маусымдық өзгерістерін тек бір иесінің кызметін аткаратын түрден байкауға бола ды. М.И. Зехновтың (1949) зерттеу нэтижелері бойынша. ұзак карғаның көктем - жаз айларында коректену рационын- да жануартекті азыктың көбеюіне байланысты организмінде паразиттік тіршілік ететін гельминттердің де саны көбейеді. Ұзақ қарганың кейбір паразиттермен закымдануы жаз айлары 50-60% кұрайды, мысалы, Anomotaenia constricta-мен, ал кыс айларында закымдану көрсеткіші 12,5%-дан аспайды. Ұқсас паразитофаунанын маусымдык өзгерістерінің динами- касын актұмсыкты карғаны зерттеу барысында байкаған. ¥зак карғаның эктопаразиттерінің маусымдык динамикасын М.И. Зехнов (1949) зерттеген. Зерттеу нәтижелері бойынша, кауырсын кенелер- мен закымдану интенсивтілігі мен экстенсивтілігінің жоғарылауы жаз айларында байкалады. Бұл закымдану көрсеткіштер кыс айла рында төмендейді, себебі томен температура тікелей эктопаразит- терге әсерін тигізеді. Кенелердің көптеген түрлері кыс айларын да көбеюін токтатады. Кенелердін саны иелерінде түлеу процесі жүретін уакыгта, кыркүйек жэне казан айларында төмендейді. М.И. Зехновтың бакылаулары бойынша, көктем айлары мен жаздын басында ұзак карғалар суда көп шомылуының нәтижесінде кауырсындарынан кенелер мен жұмырткаларынын бір бөлігі жойы- лады. Амфибиялардың паразитофаунасы бойынша мэліметтер аз. Солтүстік Каролинада кездесетін Salamandrina өкілдерінде паразиттік тіршілік ететін организмдердің маусымдык таралуы ту- ралы мәліметтерді Ж. Ранкин (1937) өз еңбектерінде келтірген. Паразиттердің түрлі топтары оның бакылаулары бойынша эртүрлі көрсеткіштерді көрсетеді. Мысалы, ішекте паразиттік тіршілік ететін карапайымдылармен закымдану көрсеткіштері жыл бойы жоғары пайызды күрайды. Сорғыштардың келесі туыстарының Brachycoelium, Plagitura, Amphistomum өкілдерінің инвазиясының күшеюі мамыр - тамыз айларында байкалады, ал кыста бүл көрсеткіш төмендейді. Автордың пікірі бойынша, бұл көрсеткішкердің өзгеруі аралык иелерінің жаз айларында кең таралған насекомдардың 192 тіршілік әрекеттеріне байланысты. Осы кезеңде жұктырған пара- зиттер біртіндеп жойылады. Саламандраларда паразиттік тіршілік ететін скребнилер тек кыс айларында кездеседі. Наппетаппіа dunni кенелерінің дернэсілдерімен зақымдану тамыз айынан караша ай- ына дейін, ал закымдану көрсеткішінің максимумы караша айында байқалады. Акпан айынан шілде айына дейін дернәсілдер мүлдем кездеспейді. Мүмкін, көктем және жаз айларын бүл паразит има го күйінде өткізеді, жаздың аяғында жұмыртка салады, ал күзде шыкқан дернэсілдері саламандраларды зақымдап келесі көктемге дейін паразиттік тіршілік етеді. Ж. Ранкин эдебиеттерде келтірілген мэліметтерге сүйене отырып саламандралардың паразитофаунасыньщ маусымдык өзгерістері бойынша келесі ақпараттар береді, Ф. Холл (1932) Tntwus-тът максимальды түрде паразиттермен зақымдануын кыс айларында байкаған. Б.Брандтың (1936) зерттеу нэтижелері бакалардың ішек паразиттері кыс айларында организмінде кездесетінін дэлелдейді. Солтүстік америкалық саламандралардың инвазиясының таралу- ын Ж.Ранкин былай бейнелейді: Көктем айлары: канды Protozoa, Capillaria, Cosmocercoides, Hexamitus. Жаз айлары: Amphistomum, Brachvcoelium, Corgoderidae мета- жүктеу/скачать 0,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|