Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі бекіткен
жүктеу/скачать 0,7 Mb.
|
паразитология кітап
| тарау. Паразитофаунаның иесініц тірш ілік әрекеттеріне және қорегіне тәуелділігі
Иесінін паразитофаунасы мен қорегі Иесінің паразитофаунасы оның корегіне тэуелді екені жэне көптеген паразиттер иесінің организміне коректенген кезде аскорыту каналы аркылы түсетіні даусыз. Қоректін гіаразитофаунаға эсерін жиі кездестіруге болады. Тек ішекте тіршілік ететін паразит- терде ғана емес, сондай-ақ дененің ішкі мүшелерінде тіршілік ететін өкілдерге де эсерін тигізеді. Бірдей қорек екі бағытта эсер етеді. Бір жағынан, мысалы, шөпкоректі сүткоректілер шөппен бірге эртүрлі иенің ішегінде тіршілікке бейімделуге мүмкіндік алатын, коректену сипаты бойынша біріккен, бір түрге жататын тыныштык кезеңіндегі паразиттерді жүтуы мүмкін. Екінші жағынан, қоректің кұрамының үксастығы ішек ортасының біркелкі химизміне алып келеді, ол, өз кезегінде үксас корекпен коректенетін иелердін үксас паразиттердің тіршілігіне колайлы жағдай тудырады. ГТаразитофаунаның корек сипатына жэне баскада экологиялық. физиологияльщ факторларға тэуелділігін карастырғанда, па- разиттермен закымдану қалай жүзеге асатын және дамуы мен тіршілік циклінің аякталу мүмкіндігімен де аныкталады. Бұл та рау паразиттердің арнайы иелерінің ортасына бейімделуіне ар- налады. Жеке маманданған паразиттер бір немесе бірнеше ғана иеге бейімделген, олар баска иенің организміне түсер болса, да- мымай қалады. Кең маманданған паразиттер көптеген иелердің организмінде дамуға кабілетті. Соңғы аталған топтың экологиялық факторларға тэуелділігі айкын көрінеде. Паразитофаунаның түрлік кұрамы теңдей эсер ететін екі күшпен аныкталады: біріншісі та- рихи фактор, паразит пен иесінің арасында эволюция барысында қалыптасқан жэне екіншісі, маңызды рөл аткаратын экологиялык фактор, коректену эдісі мен коректерінің сипаты. Паразитофаунаның кұрамына корек эсер етеді деген жеке фактілер өте көп. Мысал ретінде адам мен шошка паразитофаунасының үксастығын карастыратын болсак, екі организмде корек талғамайтынын ескеру керек. Адам организмі мен шошка организмінде ұксас паразиттер немесе жақын туыска жататын пара зиттер тіршілік етеді. Ток ішекте тіршілік ететін карапайымдылардан 201Balantidium coli инфузориясы, таспа қүрттардан дернәсілдік кезеңін адамның жэне шошканың организмінде дами алатын Taenia solium кездеседі. Адам жэне шошқа организмдерінің ортак паразиттері болып жұмыр кұртгардың өкілі трихиналар табылады. Адамның ішегінде паразиттік тіршілік ететін Ascaris lumbricoides өкілін морфологиясы жағынан шошқада кездесетін А. suum-нан ажыра- ту қиын, сол себептен осы жэне баскада ұксас түрлер бір түрден дифференциацияланған. Шошқаның ішегінде тіршілік ететін алып скребниі Macracanthorhynchus hirudinaceus кейбір жағдайларда адамның паразиті болуы мүмкін. Ұксас коректің паразитофаунаға әсерін түяктылар жэне кеміргіштер отрядының өкілдері көрсетеді. Сүткоректілер класының осы екі отряд өкілдерінің паразитофаунасының ішек ин- фузорияларынан тұратындығы ұксас болып келеді. Түяқтылардың шайнау тазкарынында жэне тоқ ішегінде Entodiniomorpha от ряд үстіне жататын инфузориялар тіршілік етеді. Тазкарында, тек кана Ophryoscolecidae тұкымдасының 150 турі кездеседі, ал так түяктыларда Cycloposthidae түкымдасының шамамен 50 түрі кездеседі. Осы паразиттерден баска тактүяктылардың тоқ ішегінде тең кірпікшелі инфузориялардың (Holotricha) өкілдері B.tschliidae жэне Paraisotrichidae түқымдастарының өкілдері тіршілік етеді. А. Да-Кунья (da Cunha) 1914 жылдан бастап жүргізген зерттеу жұмыстарында бразилиялык кеміргіштердін (теңіз доңызы және су доңызы) организмінде Ophiyoscolecidae тұкымдасынын Entodinium жэне Cycloposthidae туыстарының өкілдерін кездестірген. Су доңызының организмінде Paraisotrichidae түкымдасына жататын Paraisotricha туысының өкілдері тіршілік етсе, теңіз доңызының организмінде тактүяктыларға тән Blepharacorys туысының өкілдері кездескен. Сүткоректілердің отрядтарына жататын кеміргіштер мен майбасарлардың ішегінде бір-біріне өзара жақын Pycnothrichidae тұқымдасының инфузориялары табылғаны туралы мэліметтер кызығушыльщ тудырады. Ең алдымен, майбасарлардың ішегінен Pycnothrix туысының өкілдері табылды, содан кейін Е. Шаннон жэне С. Перар (Chatton et Perard, 1919, 1921) африкалық кеміргіш гундидің (Ctenodactylus gondi) ішегінен екі жаңа туыстың Nicollella, Collinella өкілдерін анықтады. Осы туыстардың барлығы Pycnothrichidae түкымдасына жатады жэне оларды жануарлардың эртүрлі топтарын- да кездестірген жағдайда иелерінің коректерінің ұксастығымен бай- 202ланыстырады. Л. Кливленд (Cleveland, 1934) және оның эріптестері солтүстік америкалык таракандардың (Cryptocercus) ішегінен гермиттерде тіршілік ететін Hypermastigida туысының өкілдерін аныктады. Бұл өкілдер, термиттерде кездесетін Тгісһопутрһа г уы с ы нын өкілдері болып табылды жэне таракандар жасұныкпен коректенетіні белгілі болды. Cryptocercus туысының фаунасы мен термиттер арасындағы коректік байланыс аныкталды. Жануарлардың паразитофаунасын толык камтитын мәліметтер аз, Паразитофаунаның корекке тәуелділігін аныктау максатында, бір-бірімен туыстык қатынасы жок, тіршілік әрекеттері ұксас жэне қоректену сипатымен ерекшеленетін екі жануарды салыстыру кажет. Бұл тұрғыдан ерекшеленетін, жаксы мәліметтерді үсак Insectivora жопе Rodentia береді. Бұл жануарлар үңгірлерде тіршілік етеді, мөлшері ұсакжэне коректену сипатына карай, біреуі насекомкоректі, ал екіншісі, дон коректі. Л.Н. Жинкин (1931) Өзбекстан сүткоректілерінің паразитофау насын аныктау максатында. кірпілер (Hemiechimis) мен үлкен күм тышкандарын (.Rhombomvs opiums) зерттеді. Зерттеу нәтижелері бойынша, жануарлардың эктопаразиттері ұксас болып. ал ішек паразиттері ерекшеленетіндігі аныкталды. Үлкен күм тышкандары аз мөлшерде, ал кірпілер көп мөлшерде көптеген таспа кұрттармен жэне скребнилермен закымданған. Паразитофаунаның күрамына корек сипаты калай эсер ететінін. кұстарды мысалғы алып, қарастырайык. Дэнкоректі күсгардың паразитофаунасы, насекомкоректі және жыркыш күстарға Караганда, аздау болып келеді. Себебі, омырткасыз жануарлар мен насекомдар, көнтегеи паразиттердің аралык иелері болып табылады. А.П.Победоносцевтың (1940) мэліметтері бойын ша. Саратов аймағында кездесетін торғайдың (Passer domesticus) организмінен кұрттардың екі ғана түрі: Choanotaenia passerina жэне Acuaria skrjabini аныкталған. Зерттелінгсн кұстардың 6% тана Choanotaenia passerina паразитімен закымданған. Торғай дэнмен қоректенетін қүс, балапандары ғана насекомдармен коректенеді. Насекомкоректі кұстардың, эндопаразиттер фаунасы алуан түрлермен сипатталады. В.А. Догель жэне Н.Д. Навцевич (1936) Ленинград аимағында кездесетін карлығаштардың (Hintndo rustica) организмінен құрттардың 12 өкілін: трематодалардың 4 гүрін, цестодалардың 3 түрін, жүмыр кұрттардың 5 гүрін аныктады. В.Б. Дубинин жэне М.Н.Дубинина (1940), Еділ сағасында таралған 203кұстарды зерттеу барысында, аралас азыкпен (су омырткасыздары, балыктар, амфибиялар) коректенетін өкілдерінің, аралық иелердің организмінде дамуы жүретін, көптеген паразиттермен закымданғанын аныктады. Балык жегіш кұстардын, су кұзғыны мен бірказаннын организмінде паразиттік тіршілік ететін өкілдердің саны аздау болады. Құстардың паразитофаунасы, корегінін кұрамына тэуелді болу- ын, М.М.Белопольская (1952) шығыс Баренц теңізінің кұстарының паразитофаунасын зерттеу барысында көрсетті. Қоректену ерекшеліктеріне байланысты, Мурманск жағалауында кездесетін құстарды, М.М.Белопольская 3 топқа бөлді: тек кана омырткасыздармен коректенетін кұстар: мамыкказ (,Somateria mollissima), айдарлы мамыкказ (S. spectabelis) және шалшыкшылар (Calidris maritime)', балыктармен жэне омырткасыздармен коректенетін кұстар: теңіз шағаласы (Lams martmis). көкшағала (L.canus), бозшағала (.L.argentatus), үшсаусакты шатала (Rissa tridactyla), каратүмсык (Stercorarius parasiticus), каркылдак (Sterna paradisea) жэне мұнтаз (Cepphus grylle)', тек кана балыктармен коректенетін кұстар: ұзынтұмсыкты акбауыр (Una aalge), кыска тұмсыкты акбауыр (U.. lomvia), маймак каз (Alca torda), кызылжемсаулы маймак каз (Gavia stellata), сукұзғыны (Phlacrocorax aristotelis). Жоғарыда көрсетілген күстардың, сорғыш жэне таспа кұрттармен зақымдану көрсеткіштері 7 кестеде берілген. 2047 кесте жүктеу/скачать 0,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|