ОҚулық Қазақстан Республикасының Білім және әылым министрлігі оқулық ретінде бекіткен Алматы, 2011

атындағы  Қазақ  агротехникалық  университет!,  ҚР  АШМ-нін 
«А.  И.  Бараев атындағы КАЗАШҒЗИ ҒӨБ орталығы» РММ жэне 
баска  гылыми  мекемелердін  көп  жылғы  зерттеулерімен  мына-
даи заңдылық аныкталды:  дәнді, дэнді оұршак,  май  және кеиоір 
мал  азығыидық  дакылдардан  баскаларында,  әртүрлі  тұкымдар 
және  әдістермен  сепкенде  далалык  өнгіштін  өзгермегені  бай-
қалды.  Иіііііііііім і  н  ■
  Шіш Штггіі^
іійігігіі
І
м
ІР^
м
-
ті
Һ  ііііГгіи* 'ИУУИК
и іігі
Тұқым  сіңіру  тереңдігі  далалык  өнгіштікке  аигарлыктаи  эс­
ер  ететін  фактор.  Онын  өзі  тұкымның  ірілігіне,  топырақтың 
механикалык  құрамына,  топырақтың  егістік  қыртысының  ыл- 
ғалдылығы  мен  тсмпературасына  тәуелді.  Н.  Қ.  Ижиктің  де- 
ректері  бойынша  жаңбырдан  кейін  жеңіл  сазданган  ауыр  то- 
пырақтарда  дэнді  дакылдар  тұкымының  ең  жоғары  далалык 
өнгіштігі оларды  1-2 см тереңдікке сіңіргенде байқалады.  Сіңіру 
тереңдігін 4-5 см өсіргенде тұқымның далалык өнгіштігі жаздық 
бидайда -  26, арпада -  25, сұлыда -   16,  каракұмыкта -  28  пайыз
кемиді.
С. 
Сейфуллин  атындағы  Қазақ АТУ-нін өсімдік  шаруашылы­
гы  кафедрасының  зерттеулері  көрсеткендей,  егістік  кыртысы- 
ның  қолайлы  ылғалдылығына  жаздык  бидай  тұкымының  сіңі-
артуына
далалык
тұқым сіңіру тереңцігінде мынадай болды:  5 см -  70, 7,5 см -  58, 
10 см -  34, Харьков-46 сортында тиісінше 68, 53 жэне  31  пайыз. 
Егінді  баптап  күтудің  агротехникалык  шаралары  да  тұқым-
далалық  өнгшгппне  үлкен  ыкпа 
структуралы,  жеңіл  жэне  орташа
Ылғал
пырактың  егістік  қыртысы  борпылдақ  болып  келгенде  себуден 
кейінгі  топырақтың  ережесін  жаксартады,  капиллярлык  байла- 
нысты  қалыпка  келтіреді.  Себуге  дейін  жэне  сепкеннен  кейін 
топыракты  тыгыздау  аркылы  тұкымның  далалық  өнгіштігін 
арттыру  еліміздін  әртүрлі,  оның  ішінде  Солтүстік  Қазакстан
ғалымдармен
Жауын-шашыннан  кеиін  шаңдатылған  сазды  жэне  саздак 
топырақтарда  қабыршақ  пайда  болады,  оның  үстіне  ол  кепкен
калыңдыгы
Тыгыз
кабыршактан топыракқа ауаның енуі киындайды да өскіндердщ
79

көп бөлігі қабыршақты жарып, жер бетіне шыға алмайды да опат
болады  нәтижесінде тұқымның танаптық өнгіштігі  күрт  кемиді.
Топырақ қабыршағын оның түзіле бастағанында кұрткан дұрыс.
Жұқа қабыршақты жеңіл сеткалы тырмалармен оңай құртуға бо­
лады. 
-
  •  .  ,іл.; 
іьХ-Л
 
иіШ
Тыңайтқыш  кез  келген танаптық дақылдардың өнімін  артты- 
ратын  эсерлі  фактор  бола отырып  егін  көгінің  қалыптасуына да 
ықпалдылық жасайды.  Органикалық жэне  минералдық тыңайт- 
қыштардың  әсерінен  топырақтағы  микробиолгиялық,  физика- 
лық-химиялық ережелер озгеретіні белгілі. Аталған осы өзгеріс- 
тер тұқымның танаптық өнгіштігіне эсер  етпей қоймайды.  Көп- 
теген  зерттеулер  көрсеткендей,  оңтайлы  мөлшердегі  органика- 
лық  тыңайтқыштар  әдетте  тұқымның  танаптық  өнгіштігін  арт- 
тырады,  өйткені  олар  топырақтың  су-  физикалық,  химиялық 
қасиеттерін жақсартады.
Минералдық  тыңайтқыштардың  танаптық  өнгіштікке  әсері 
тыңайтқыш түріне, енгізілу мөлшері мен тэсіліне, сонымен қатар 
себу-көктеу кезеңіндегі метереологиялық жағдайларға байланы­
сты  өзгереді.  Тұқымның  көктеуіне  барынша  зиянсыз  түрі -   ми- 
нералды  тыңайтқышты  топырақтың  тереңірек  қабатына  енгізу 
(сүрі танабына немесе сүдігер дайындағанда). Мүндай жағдайда 
тұқымның  танаптық  өнгіштігі  артатынын  көптеген  ғалымдар 
айқындады.  Минералды тыңайтқыштарды  топырақ бетіне,  себу 
алдындағы топырақ өңдеумен  қатар енгізу түқымның танаптық 
өнгіштігін төмендетуі мүмкін.
Себу  кезінде  енгізілген  тыңайтқыштар,  егер  тыңайтқыш  тү- 
йіршіктері  мен  түқым  арасында  ауа  қабаты  болмаса,  тіпті  аз 
нормасының өзі тұқымның далалық өнгіштігін төмендетеді, бұл 
топырақ  ерітіндісінің  концентрациясы  тұқым  мен  тыңайтқыш 
түйірлерінің түйіскен жерінде жоғары болуынан.
Өсімдік  өскіндері  мен  коістеріне  аса  қауіптісі  минералды 
тыңайткыштарды  тұқыммен  араластырып  топыраққа  енгізу 
болып  табылады  (экономикалық  тиімді  болғанмен).  Бұл  жағ- 
дайда  тұқым  мен  тыңайткыштардың  түйісу  мүмкіндігі  егін  се- 
буге  дейін  де,  сепкеннен  кейін  де  аса  зор.  Тұқымды  тыңайт- 
қыштармен  араластырып  қана  себу  қажеттігі  туса,  онда  мүңы
80

дэл  себер  алдында  жүргізген  дұрыс.  Осы  мақсат  үшін  бейта- 
раптанған  (нейтралданған)  суперфосфат  пайдаланылады.  Ол 
үшін тұқым құрғақ болуы қажет. Тұқымды азот жэне калий  ты- 
ңайтқыштарымен  араластыруға  болмайды.  Тұқым  мен  супер- 
фосфатты  күні  бүрын  араластырғанда  түқымның  далалық  өн- 
гіштігі,  әсіресе  жалаңаш  тұқымды  астықтардың,  барынша  тө- 
мендейді.
Далалық  өнгіштікке  себу  алдында,  егін  көгі  пайда  болғанға 
дейін  жэне  алдыңғы  дақыл  үшін  енгізілген  топырақ  гербицид- 
тері  (егер  олардың  улылығы  топырақта  үзақ  уақыт  сақталса) 
эсер  етеді.  Сазданатын  ауыр  топырақтарда  суару  мен  жаңбыр- 
дың эсерінен  қабыршақ пайда болуы  себепті  егін  көгінің  пайда 
болуы тежеледі де танаптық (далалық) өнгіштік төмендейді.
1.7 Тұқымның жарақаттануы (зақымдануы) және оны
азайтуцың шаралары
Туқымның жарақаттануы.
  Астық бастыру, екпе дақылдар- 
дың  тұқымын  өңдеу  жұмыстары  негізінен  механикаландырыл- 
ған.  Комбайндар мен молотилкалардың, түқым тазалағыш жэне 
сорттағыш машиналардың,  кептіргіштердің  эртүрлі  тиеу құрал- 
дарының  сепкіштер  мен  басқа  машиналардың  жүмыс  органда- 
ры  тұқымдармен  түйісу  жэне  оларға  эсер  етудің  нәтижесінде 
белгілі-бір  дэрежеде  оларды  жарақаттайды.  Әсіресе  астық  бас- 
тырғанда түқымның ең көп жарақаттануы байқалады.
Зақымдану  дәрежесіне  қарай  тұқым  жарақаттануының  екі
түрі ажыратылады:
а) 
Макро-жарақаттар
  -  түқымның  бір  бөлігінің  шығын-
ына  байланысты  анық  көрінетін  зақымдар  (уатылған,  ұрылған, 
езілген,  үрықтың  толық  немесе  бір  бөлігінің  болмауы).  Түқым 
тіршілігіне ең қауіптісі осылар, көбінесе өнгіштікті жоғалтуымен 
байланысты.  Макрозақымданған тұқымдардың  8  түрі  ажыраты­
лады:
1.  Үрық  толығымен  ұрып  шығарылған.  Түқымның  өну  қа-
білеті жоғалған.
2.  Үрықтың  бір  бөлігі  ұрылған.  Тұқым  қалыпты  өсімдік  қа-
лыптастыра  алмайды,  алайда  лабороториялық  жағдайда  олар- 
дың кейбіреулері өнуі мүмкін.
6-615 
81

I
3. ¥рықтың бір бөлігі ұрылған жэне эндосперм макрожаракат 
і 
алған. Себілген тұқым опат болады.
4. ¥рықтың бір бөлігі ұрылған және микрожарақат алған.  Тұ-
қым көктей алмайды.
5. Эндоспермнің бір болігі ұрылған (жоғалған),  лаборатория- 
льщ  жағдайда  тұкым  тез  өнеді,  бірақ  танаптык  (далалык)  жағ- 
дайда элсіз өсімдіктерді қалыптастырады.
6.  Эндоспермнің бір бөлігі ұрылып жоғалған жэне ұрық мик- 
рожарақат алған, бұлар тұқымның өнуін жэне өскіннің эрі карай
дамуын әлсіретеді.
7.  Тұқым қабығының бір бөлігі (немесе толық) жоғалған.  Тұ- 
қым өнеді, бірақ тыңғылықты дәрілеуді қажетсінеді.
8.  Тұқым  кеміргіш  зиянкестермен  жарақаттанған.  Мұндай 
жарақаттар  өте  қауіпті,  өйткені  эдетте  оның  коректік ткані  ғана
жарақаттанады.
э) 
Микрожарақаттар
  —  көрінбейтін,  көзге  шалынбайтын 
зақымдар.  Бұл қабықтар мен ішкі тканьдердің жарыкшағы, олар 
микроорганизмдер  мен  ішкі  зиянкестердің  эсерінен  пайда  бо­
лады.  Микрозақымдардан  олардың  айырмашылығы  сол,  қазіргі 
тұқым  тазалағыш  машиналармен  оларды  бөліп  алуға  болмай- 
ды. Олардың тұқым сапасына тигізетін теріс әсері, айтарлықтай, 
әсіресе ұрықтың зақымдары қауіпті.
Микрожарақаттардың  9  түрі  ажыратылады.  Оның үстіне  ми- 
кробтар  жэне  сорушы  энтозиянкестердің  жарақаттары  ерекше 
орын алады: 
■
 
Г 
и
1.  Микроағзалармен  (микробтармен)  жарақаттанған  ұлпалар 
олі  күйге  айналады  да  тұқымнан  ажыратылмайды  жэне  оның 
тіршілігіне  қатынаспайды.  Мұндай  жарақаттар  эруақытта  мик- 
роағзалардың тіршілік әрекеттерінен интоксикация кұбылысына 
ұрындырады, өсімдіктер тез арада опат болады.
2.  Тұқымның  сорушы  жэне  кеміргіш  зиянкестермен  жара- 
қаттануы механикалық әсерден ғана емес, сонымен қатар физио- 
логиялық үдерістердің бағыттылығы бұзылады да үрықтың опат 
болуына ұрындырады.
3.  Аналық  өсімдіктен  түқымдардың  ажырауынан  болған  жа- 
рақаттарда  ерекше  орын  алады.  Оның  мэні  мынада:  түқымның
82

аналық өсімдіктен ажыраған орнында тоз (қорғаныс) қабығының 
түзіліп үлгермеуі себеп болады.
4. Үрықтың жекелеген немесе көптеген жарақаттары. Мүндай 
жарақаттардан  тұқымның  көктеуі  жиі  түрде  өзгермейді,  алайда 
танаптық өнгіштік айтарлықтай төмендейді.
5.  Эндоспермнің  микрожарақаттары,  олар  өсімдіктердің  да- 
муына көп эсер етпейді.
6.  Бір  мезгілдегі  ұрық  жэне  эндоспермнің  микрожарақат- 
тары, олар жалғыз ұрық жарақатындай салдарға келтіреді (жара- 
қаттайды).
7.  Тұқым қабығының жарақаты, бұл қауіптірек, әсіресе ұрық- 
та болғанда, эндосперм маңындағы жарақаттың қаупі азырақ.
8.  Ішкі  жарықшақ,  бұл  жарақат  температура  әсерінен  ткан- 
дердің үзілуінен пайда болады.
9.  Жоғары  ылғалдылықта  соққылардан  туындайтын  эртүрлі 
жаншулар (вмятина).
Түқымның  жарақаттануы,  тек  қана  олардың  қабығы  жара- 
қаттанса  да,  түқымның  коректік  заттарына  микроорганизмдер- 
дің  кіруіне  жол  береді.  Зақымданған  түқымдардың  тыныс  алу 
қуаты да жоғары.  Мүның өзі  сақтауға қойған тұқымның көгеріп 
зеңденуіне,  өздігінен  қызуына  жэне  басқа  бүлінулерге  әкеліп 
соғады.
Аталған  жарақат  түрлерін  агрономдардың,  бірінші  кезекте 
түқымтану  мен  түқым  шаруашылыгы  мамандарының,  білгені 
дұрыс,  өйткені  оларды  біле  отырып,  дақыл  өнімінен  болатын 
мүмкін  шығынды  болжай  алады  жэне  өңдегенде  түқым  жара- 
қатын азайту жөнінде кепілдемелер бере алады.
Тұқымның  жарақаттану  себептері,  азайту  шаралары. 
Түқымның  ең  көп  зақымдануы  астық  бастырумен  байланысты 
екендігін  ескере  келіп,  жарақаттанудың  себептері  мен  оларды 
болдырмаудың  мүмкіндіктеріне  тоқталған  жөн.  Астық  бастыр- 
ғанда  тұқымның  жарақаттануының  себептері  сан  алуан,  бірақ 
олардың  негізіне  астық бастырудың технологиялық  үдерісі  мен 
тұқымның  физикалық-механикалық  қасиеттерінің  сэйкессіздігі
жатады.
83

Тұқымның  пісуіне  қарай  олардың  аналық  өсімдікпен  байла- 
нысы  әлсірейді.  Бұл  бір  мезгілде  болмайтындықтан,  жекелеген 
тұқымды  бөліп  алуға  жұмсалатын  күш  пен  жұмыстың  мөлшері 
эртүрлі  болады.  Алайда,  астық  бастырудың  қазіргі  технология- 
сы  мен  бастыру  аппараттарының  құрылысы  гүл  шоғырындағы 
ең  мықты  бекіген  тұқымдарды  бөліп  алуға  бағытталған.  Осы- 
ның  нәтижесінде  тұкымның  көп  бөлігі  артық  салмақ  алады  да 
зақымданады.  Сондықтан  астық  бастырғанда  тұқымның  жара- 
қаттануына эсер ететін факторлар:
1.  Барабанның  айналу  жылдамдыгының  гиамасы  (айналу 
саны).
 
Орталық машина сынау  станциясыньщ деректері  бойын­
ша комбайн барабанының айналу жылдамдығын минутына 1200- 
ден  900-ге  дейін  азайтқанда  бидай  тұқымының  зақымдануы 
екі  есе  кемиді,  оның  үстіне  негізінен  бүл  микрозақымданудың, 
эсіресе  ұрықтың,  азаю  есебінен  болады.  Сондықтан  тұқымдық 
егістікті  жинағанда  барабанның  айналу  жылдамдығын  азайту 
ұсынылады  жэне мүмкіндігінше  бастырудан  болатын шығынды 
азайтуға тырысу  қажет.  Барабанның  айналым  саны  көп  болған- 
да  дәндібұршақ  жэне  майлы  дақылдардың,  қарақұмықтың 
т.б.  тұқымдары  ерекше қатты  уатылады.  Осы  жағдайларды  еске 
ала келе тұқымдық егісті жинағанда барабанның айналу жиілігі 
эртүрлі  дақылдарда  мына  шамадан  аспауға  тиіс:  бидай  мен 
сұлыда -   800-900;  қара  бидай,  арпада -   700-800,  тарыда -   600- 
700, қарақұмық пен асбұршақта -  450-500, күнбағыста -  400-450 
айнал ым/мин.
2.  Барабан  қырлары  мен  барабан  асты  жұқа  тацтайша- 
ларының  кіру  және  шыгу  сацылауларыныц  шамасы.
 
Тұқымды 
жарақаттамау  мақсатымен,  дэннің  үлгілуін  қамтамасыз  ете 
отырып,  аталған  тетіктердің  арасындағы  саңылауды  барынша 
үлкейту  қажет.  Егер  аталған  реттеу  жүмысы  нәтиже  бермесе, 
барабанның айналу санын өзгертуге тура келеді.
3.  Бастыру  аппаратына  1  сек  берілетін  астык, массасы  не­
месе  оның  жұмыс  өнімділігі.
 
Жиналатын  дақылдың  бастыру 
аппаратына  берілетін  массасын  көбейткен  сайын  тұқымның 
макро  жэне  микрозақымдануы  азаяды.  Орталық  машина  сынау 
станциясының  деректерінде  «СК-5»  комбайнының  бастыру  ап-
84

паратына берілетін масеаны 3,2-тан 5,3 кг/сек дейін арттырғанда 
түкымның  уатылуы  1,9  есе,  ал  жалпы  зақымдануы  1,6  есе 
төмендеді.
4.  Алайда  берілетін  массаны  белгілі  бір,  комбайн  бастырғы- 
шына есептелген, шегіне дейін ғана арттыруға болады. Берілетін 
массаны  мүмкін  дәрежесінен  жоғарылатса  астықтың  сабан  мен 
топанға  кететін  шығыны  күрт  артады,  өйткені  сабан  екшеуіш 
пен тазалау белгілі бір берілетін массаға есептелген.
5. Жаңа комбайнда және жаңа бөлшектерді орнатқанда бас- 
тыру аппаратының жұмысшы  органдарында кездесетін  өткір 
жиектер  мен  іиыгыңқы  жерлер  түцымның  жарақаттануын 
біршама арттырады.
 
Сондықтан тұқымдық егістіктерді жинауға 
жүргізіліп, жаттыққан  комбайндарды  пайдалану  қажет.
Әртүрлі  дацылдар  мен  сорттар  тұқымдарының  морфо- 
логиялық  анатомиялық  ерекіиеліктері  түцымның  әртүрлі 
механикалъщ  әсерлерге  төтеп  беруін  анъщтайды.
 
Мысалы, 
қара  бидай  бидайға  қарағанда  көбірек  зақымданады,  өйткені 
оның  дэнінің  ұрығы  шығыңқы  орналасқан  жэне  қабыршағы 
борпылдақ  болып  келеді.  Жылтырлығы  (шынылығы)  жоғары 
болғандыктан  қатты  бидай  жұмсақ бидайға қарағанда  күштірек 
зақымданады.  Қабыршағы  жұқалау  ақ  бидай  қызыл  бидайға 
қарағанда біршама қаттырак зақымданады. Тіс тэрізді жүгерінің 
тұқымы  ұзын  эрі  эндоспермдегі  крахмал  дәндері  борпылдақ 
болып  келетіндіктен  көбірек  закымданады.  Қатты  бидай  тұ- 
қымдары  (дәндері)  механикалық  соққыдан  көбінесе  уатылып, 
бір  бөлігі  ұшып  түседі,  ал  жұмсақ  бидайда  көп  жағдайда  дэн 
жаншылып,  қиын  анықталатын  деформацияға  ұшырайды.  Бұл
екі  дақыл  дэндерінде  ұрықтың  пішіні  мен  орналасуы  әртүрлі. 
Жұмсак  бидай  дәндері  домалақтау,  бүйірлері  толық  келген,  ал 
қатты  бидайда  -   қырлы  және  бүйірлері  қысыңқы  дәндер  тэн. 
Қатты бидайдың ұрығы дәннен шығыңқы орналасқан, ал жұмсақ 
бидайда  — тереңірек  сұғылып  жатады.  С.Сейфуллин  атындағы 
Қазақ  Агротехникалық  университеті  өсімдік  шаруашылыгы 
кафедрасының  зерттеулерінде  тұкымның  жалпы  жарақаттануы 
жұмсақ  бидайда  14,3%  болғанда,  ол  көрсеткіш  қатты  бидай­
да  19,7%  болды.  Сонымен  бірге  ірі  тұқымдар  ұсаққа  қарағанда
85

күштірек  зақымданады.  Бұл  барлық  танаптық  дақылдарға  тэн, 
сондықтан бірінші кезекте жарақаттану деңгейін ірі тұқымдарда 
анықтаған  жөн.  Жоғарыда  аталған  кафедра  ғалымдарының  де- 
ректерінде  қатты  жаздық  бидай  тұқымдарының  жарақаттануы 
(орта  есеппен  3  жылда)  мынадай  болды:  кэдімгі  кондициялы
тұқымда  ол  19,3%  болғанда,  ұсақ  тұқымдарда  -  15,0%;  ал  ірі-
лерінде - 23,3%орташа мен ірі түқымдар қоспасында -  19,7%-ды 
құрады.
Тұқымдары  қабықты  болып  келетін  дақылдардың  жарақат- 
тануы қабықтарының опырылуымен байланысты жэне ол ұрық- 
тың  зақымдануына  әкеліп  соғады.  Барлық  осы  ерекшеліктерді
реттегенде
қажет.
6. Астық  бастырған  кездегі  тұқымның  ылғалдылығы  көп
жарақаттануға  төзімділігін  ан 
м  құрғақ  немесе  тым  ылғалды
ТҰ-
рақаттанады.  Құрғақ тұқымдар қатты  соққыдан жарылып  кетсе, 
ылғалды тұқымдар  деформацияға ұшырап  микрозақымдар ала­
ды. Астық бастырған  кездегі дэнді, дэндібұршақ дақылдарының
мал
ал  маилы  дақылдарда  13—15%  болғанда  тұқымдардың  ең  аз 
зақымданатыны  анықталды.  Егер  егістіктің  күйі  мен  ауа-райы 
жагдайлары  мүмкіндік  берсе, тұқымдық алқаптарды  екі  кезеңді 
эдіспен  жинаған  жөн,  бұл  түқымды  қалыпты  ылғалдылықта 
бастыруға көмектеседі.
Тұқымның  жарақаттануы  егін  жинағаннан  кейінгі  тұқым
(сорттау.
кажеттілік
лардан тұқымды артық көп өткізуден аулақтаган дұрыс.  Триерлі 
машиналар  тұқымды  қаттырақ  жарақаттайды.  Тұқымдық  мате- 
риалды  өңдегенде  тыңғылықты  түрде  машина тетіктерін,  аспи- 
рациясын  реттеу  қажет,  қажетті  елеуіштерді,  қолайлы  жұмыс 
режімін таңдап алған жөн.
Тұқымдық  материалды  ылғалдылығы  жоғары  болғанда  ғана 
арнаулы  машинада  кептіруге  тырысу  керек,  өйткені  ылгалды 
тақым сақтағанда тез бұзылады.  Тмсымдык матепиаллы  кептіпV
86

технологиясы арнаулы ережені талап етеді, мұның өзі механика- 
лык  закымданудың  теріс  әсерлерімен  байланысты.  Жұмыс  ор- 
гандары аркылы (шнек,  кептіргіш және салқындатқыш барабан- 
дар,  шахталар)  өткенде  тұқым  уатылу  мен  микрозақымдануға 
ұшырайды.  Кептіргіш  машинаның өткізгіш  қабілеті өскен сай- 
ын,  тұқымдардың  механикалық  зақымдануы  күшейеді.  Бара- 
банды  астык  кептіргіштерде  шахталы  кептіргіштерге  Караганда 
тұқым  аз  закымданатынын  тэжірибе  көрсетіп  отыр.  Сондықтан 
тұкымды  кептіргенде  мүмкіндігшше  барабанды  кептіргіштер-
ді пайдаланған жөн.
Дэнді  дакылдар  тұқымдарынын  жарақаттануын  анықтайтын
бірнеше әдістері бар, олар 2 топқа біріктірілген: тікелей жэне жа- 
нама әдістер.
1.  Туқымның жарақаттануын  анықтайтын  тікелей әдіс- 
тер.
  Тұқымды  үлкейткіш  шыныларда  қарау.  Көптеген  дақыл- 
дарға  10  есе  үлкейту  жеткілікті.  Ол  үшін  негізгі  дакылдардан 
100  түқымнан  екі  үлгі  бөлініп,  үлкейткіш  шыны  арқылы  тың- 
ғылыкты  түрде  байқалады.  Екі  үлгінің  (кайталаудың)  микроза- 
қымдануынын арасындағы алшақтық  10 пайыздан аспауы керек. 
Егер  алшақтык  көбейіп  кетсе,  үшінші  үлгі  саналып  алып  кайта
тексеріледі.
Микрожарақаттануды жеңіл табу үшін тұқымды 
бояу әдісімен 
бояғыш  заттардың  ертінділерінде,  соңынан  суда  шайып  анық- 
тайды.  Мысалы,  бидай  мен  кара  бидай  тұқымы,  0,5  пайызды 
иодты калий ертіндісінде, жүгері — 0,5 пайызды индиго-кармин, 
дэндібұршақ дақылдары 0,5 пайызды кызыл анилин ертіндісінде 
жақсы боялады. Бояғыш заттар тұкымның жарақаттанған жерінде 
шоғырланып бояйды да жарақатталған жерлерін анық көрсетеді. 
Тұқымды  байқап  мик-рожарақаттарды  анықтау  үщін  диафоно­
скоп  пен түқымды жарықтандыру  әдісін  пайдалануға болады, 
бірак олардың дэлділігі шамалы, сондықтан кең тарамаған.
2.  Тұқымның  жарақаттануын  анықтайтын  жанама  әдіс- 
тер. 
Түкымлы  0.2%-ды  формалин  ерітіндісінде  өндеу.  Ол  үшін 
тұкым  формалин  ерітіндісінде  10  секунд  бойы  дәріленеді  де  2 
сағат  бойы  түншықтырылады  (брензт  астында),  сонынан  стан­
дарт™ тәсілмен  көктетіледі.  Өнгіштік пен өну қуатының (энер-

гиясының) бақылау вариантынан төмендеуі жарақаттану деңгейі 
жөнінде мағлұмат береді.
Бастапкы өсу күшінін пәрменділігі бойыніиа 
түкымның 
жара- 
каттанүын  аныктау.  Анықтау  мемлекеттік  үлгіқалып  талапта- 
ры  бойынша  жүргізіледі.  Тұқым  топырақ толтырылған  сауытта 
көктетіледі жэне өнгіштіктің төмендеуі бойынша тұқымның жа- 
рақатталу деңгейі анықталады.
Күкірт  кышкылынын  әлсіз  ерітіндісінде  ылгалданпырыпгян 
тесеніште  түкымды  көктету  әдісі.  Аныктау  мемлекеттік  үлгі- 
қалып талаптарына сэйкес эдеттегі көктету эдісімен анықталады, 
алайда  төсеніш  0,05-0,07%  күкірт  қышқылының  ерітіндісінде 
ылғалдандырылады.  Мүндай  концентрациялы  күкірт  қышқылы 
жарақаттанған  тұқымдардың  көктеу  үрдісін  қиындатады  да  та- 
наптық(далалық) жағдайларға жақындатады. Бүл эдіс түқымның 
танаптық  өнгіштік  көрсеткішіне  таяу  деректерді  береді,  ал  ол 
ауыл шаруашылыгы өндірісі үшін өте маңызды.
Түқымның  жарақаттануын  жанама  әдістердің  бірімен  анық- 
тағанда  есте  үстайтын  жэйт,  тұқымның  өнгіштігі,  өсу  күші 
жарақаттанудан  гана  емес,  басқа  да  себептерге  байланысты. 
Сондықтан  көктету  нәтижелерін түқымда  байқап  қарап,  зақым- 
данған мөлшерімен қоса бағалаған мақұл.
1.8  Түқымның себу (егістік) сапасы
Қазақстанда  түқымды  себу  сапасына  талдау  біріңғай  әдіс- 
темелермен мемлекеттік түкым сапасына сараптама жасау лабо- 
роторияларында  (зертханаларда)  жүргізіледі.  Себу  сапа  көр- 
сеткіштерін екі топқа белуге болады:
1.  Мемлекеттік  үлгі  қалыптармен  (МҮҚ)  мөлшерленетін
себу сапа корсеткіштері  (түқымның қоспалардан -  қоқыстардан
- тазалығы  жэне санмен  есептегендегі  қоспалар  молшері;  лабо-
раториялық  өнгіштік;  тұқымның  ылғалдылығы;  аурулар  жэне 
зиянкестермен зақымдануы);
2.  Мемлекеттік  үлгіқалыптармен  (МҮҚ)  мөлшерленбейтін 
себу  сапа  көрсеткіштері  (түқымның  ірілігі  мен  біркелкілігі; 
түқымның  тіршілікке  қабілеттілігі;тұқымның  өсу  күші;  1000 
түқымның массасы; түқымның себуге жарамдылығы т.б.).
88

I.  Мемлекеттік  үлгі  қалыптармен  мөлшерленетін  (МҮҚ) 
себу  сапа  көрсеткіштері. 
Тұқымның  тазалыгы  -
  егістік  жа-
дығаттың  негізгі  көрсеткіштерінщ  оірі.  с-гістік  жадығаттың 
(тұқымның)  тазалығы  деп  ондағы  негізгі  дақылдың  пайызбен 
көрсетілген массасын атайды.  Тазалықты анықтағанда көптеген 
дақылдарда (шөптерден басқа)  1  кг. тұқымға есептегендегі басқа 
мэдени  өсімдіктер  мен  арамшөптердің  тұқым  санын  ескереді. 
Тұқым  тазалығы  ,  қоспа  мөлшері  мен  саны  эрбір  дақыл  үшін 
жеке-жеке МҮҚ- мен мөлшерленеді. Неғұрлым қоспалар аз бол- 
са,  солғұрлым  тұқым  тазалығы  жоғары.  Таза  тұқымдар  өзінің 
биологиялық белгілерін (өнгіштік, тіршілік ұзақтығы т.б.) жақсы 
сақтайды жэне себуге аз мөлшерде жұмсалады.
Тұқымдық  жадығатты  тазалаудың  міндеті  -  мүмкіндігінше, 
барлық  қоспаларды  негізгі  дақыл  тұқымынан  аластату.  Қазіргі 
заманғы  тұқымтазалағыш  машиналарда  мұны  толық  іске  асыру 
мүмкін  болмай  түр.  Сондықтан  түқымның  себу  жэне  сорттық 
сапа  көрсеткіштерінде  аздаған  мөлшерде  қоспалар  рүқсат  етіл- 
ген. Мысалы, дэнді дақылдардың  1  жэне 2 -сыныптарында (кла- 
старында)  тиісінше  1  жэне  2  %  қоспа  болады.  Түқым  тазалы- 
ғын  немесе  негізгі  дақылдың  сандық  жэне  сапа  көрсеткішін 
түқым  тобынан  сұрыпталған  орташа  үлгіден  бөлініп  алынған 
белгілі бір мөлшердегі екі шөкім бойынша анықтайды.
Талданып  отырған  дақылдағы  қоспаға  (қоқысқа)  бөтен  қос- 
палар  мен  кемтар  түқымдар  жатады.  Бөтен  қоспаларға  мына- 
лар  жатады:  басқа  мәдени  өсімдіктердің  түқымдары;  арамшөп 
өсімдіктерінің  түқымдары;  қара  күйе  қапшықтары  және  олар- 
дың  боліктері;  қастауыш  (спорынья)  жэне  басқа  саңырауқұ- 
лақ  склероцийлері;  тірі  зиянкестер  мен  олардың  балапан  құрт- 
тары;  бидай  нематодасы  мен  галдары;  топырақ  кесектері, 
өсімдіктердің  сабақ  жэне  басқа  бөліктерінің  сынықтары;  өлі 
зиянкестер  мен  олардың  балапан  қүрттары  (личинкалары). 
Кемтар  тұкымдарға  жататындар:  үсақ  жэне  семген  түқымдар; 
езілген  (жаншылған)  тұқымдар;  өнген  тұқымдар  (тамырша- 
сы  немесе  өскіні  тұқым  үзындығының  кем  дегенде  жартысы- 
на  жеткендері);  шіріген  түқымдар;  үрылған  жэне  зиянкестер- 
мен  жарақаттанған  (түқымның  жартысы  жэне  одан  коп  бөлігі

жүктеу/скачать 39,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: