Мауленов Сырбай (1922-1993)

-1922 жылы Ќостанай облысында д‰ниеге келуі. Отан соѓысыныњ отты жылдарын басынан µткізуі. Абай атындаѓы Алматы Мемлекеттік университетін бітіруі. 1943 жылдан бастап радиокомитет, газет-журнал, баспасµзде єр т‰рлі ќызметте болуы. Ќырыќќа жуыќ жыр кітаптарыныњ авторы екендігі, µлењдерініњ орыс тілінде Мєскеуде жарыќ кµруі. Поэзиялыќ «Шањќай т‰с», «Дала тањы», «Жер кєрі» т.б µлењдер жинаѓымен ќоса балаларѓа арналѓан кµркем туындылар авторы екендігі. Аќынныњ єлем єдебиетініњ ±лылары Пушкин, М.Лермонтов, Шиллер, А.Блок, С.Маршакты аударуы.

-«Ќазаќ єдебиетінде µз мектебі ќалыптасќан єрі ќазаќ поэзиясын µзі µмір с‰рген дєуіріне сай жања белеске, жања биікке кµтерген классик дєрежесіндегі кемел ќ±былыс екендігі. Сырбайдыњ ±лттыќ єдебиетіміздіњ классигі дєрежесіндегі орны» (Є.Кекілбай). Аќынныњ єсіресе соѓыстан кейінгі ќазаќ єдебиетін рухани да кµркем т±ѓырына ќайта кµтерілуіне тыњ, поэтикалыќ ізденістермен келуі, оѓан жања бетб±рыс єкелуі. Жырларыныњ тањѓы шыќтай таза мµлдірлігі, єуезді саздылыѓы, ойлы да нєзік сыршылдыѓы, поэтикалыќ с±лулыѓы. Лирикаларыныњ µз т±стастары, µзінен кейінгі єдебиетке тигізген єсері, ±лттыќ єдебиетіміздіњ болмысындаѓы ерекше ізі. Ќазаќ єдебиетін жанр жаѓынан да байытуы. (Єдеби портреттер, очерктер, естеліктер, этюдтер) Балалар єдебиетін дамытуѓа да ќомаќты ‰лес ќосуы.

Лирикалыќ µлењдерініњ кµлемі жаѓынан шаѓындыѓы, (лирикалыќ этюдтер) проблематикасыныњ терењдігі. Лирикалыќ ќаћарман – соѓыс жауынгері, пєк махаббат иесі, ±лтжанды, елін, жерін аялай с‰йетін азамат, халыќ ±лы. Аќынныњ сезім сергектігі, ой терењдігі.
Оќуѓа, талдауѓа:

-Туѓан жер, Отан таќырыбы: «Жетісу», «Меніњ Республикам», «Туѓан жерім, ыстыќсыњ!», Туѓан жермен сырласу», «Т‰ркістан жотасы», «Ќаратау», «Кµкшетау», «Ж‰рек сыры», «Ќазаќ жері Жайыќ-Алтай», «Ќазаќ халќы ±лтшыл ма?» жырлары.
«Туѓан жерім, ыстыќсыњ!» Перзенттік аќ махаббаты, туѓан жерге деген аќ алѓысы. Тауы, тасы, µзені – барлыѓы да лирикалыќ ќаћарманды аќын еткен киелі к‰штер. ¤лењніњ негізгі т‰йіні – «туѓан жер – поэзия кµзі, туѓан жер – поэзияныњ µзі».

«Жетісу» µлењіндегі аќынныњ суреткерлік шеберлігі, тіл байлыѓы, поэтикалыќ образ жасау ерекшелігі. (Жебе шыњ, Жетісу-сері т.б)
«Меніњ Республикам». Аќынныњ елге деген махаббаты, шалќар шабыты, оныњ поэтикалыќ тілмен кµрініс табуы. ¦лттыќ рухы, ±лтжандылыќ от сезімі. Аќын жырларына тєн нєзік лиризм, оныњ лирикалыќ ќаћарманныњ ќайратты, отты ‰німен µріле келуі, т±тастыќ бітімі.
-Табиѓат жєне лирикалыќ ќаћарман. «Кµктемніњ желі ж±лќылап», «Кµктем с±лу келеді», «Жас ќайыњды жапыраќ», «К‰н кµзі», «Ќысќы к‰н», «Ж‰рек сыры», «Ќыс» туралы топтамалары, «Сары жапыраќ» , «К‰з еді», «Кµктем кµріністері» т.б

Табиѓат жырларыныњ мµлт еткен тамшы, этюд іспеттес шаѓындыѓы. Лирикалыќ ќаћарманныњ кµњіл пернелері, µзі суреттеп отырѓан табиѓат ќ±былыстарыныњ суретін µз сезім бояуымен µре беруі. Лиризмі, жылылыѓы.

Поэманыњ чехтыњ антифашисі, жазушы-журналист, ќоѓам ќайраткері Ю.Фучик туралы екендігі. Оныњ «Дар алдындаѓы сµз» кітабыныњ жарѓа арќау болуы.

Фашист пен т±тќын. Гестапо с±мдыѓы. Т±тќынныњ µр бейнесі, батырлыѓы, ќайсарлыѓы, ерлігі. Поэманыњ соѓыс атаулыѓа ќарсы ќаћарлы ‰ні, ќасиетті шаќыруы:«Д‰ние адамдары, саќ болыњдар!» ¤лім мен µмір, жауыздыќ пен ізгілік, жендет пен т±тќын арасындаѓы тартыс. Диалогтар, монологтар орны.
Пєнаралыќ байланыс: Ќазаќстан тарихы. Отан соѓысы.

Єдебиет теориясы: Лирикалы этюдтер, эпистолярлыќ жанр.
Сын-зерттеу ењбектер: Оќушы ‰шін:

1. 
   Ќазаќ єдебиеті (энциклопедия) А, 1999ж.
   
2. 
   Ќазаќ жазушылары ХХ ѓасыр. (аныќтаѓыш) А, 2004ж.
   
3. 
   С.Сейітов «Жырла, Сырбай». Тањдамалы, 1958ж.
   

1. 
   Є.Кекілбаев «Кµш бастаѓан кµрнекті аќын».
   
2. 
   С.Мауленов «¤лењім -µмірім меніњ» А, 1997ж.
   
3. 
   М.Ќаратаев «Эпостан эпопеяѓа» (Сырбай сыр шерткенде), А,1969ж.
   

1923 жылы Аќтµбе облысында д‰ниеге келуі. Абай атындаѓы Ќазаќ Мемлекеттік педагогикалыќ институтына оќуѓа т‰суі, артынан майданѓа аттануы. Алѓашќы шыѓармаларыныњ µлењ, очерк т‰рінде «Майдан» газеттерінде басылуы. Т±њѓыш µлењі «Жастар даусы» атымен ±жымдыќ жинаќта жарыќ кµруі. Т.Ахтановтыњ єдеби-сын маќалалар, зерттеу ењбектерімен де айналысуы. Жазушыныњ проза мен драматургиядаѓы ењбегі. ¤зі ќатысќан соѓыс сырыныњ «Ќаћарлы к‰ндерде» романында сµз болуы. «Солдат сыры», «К‰й ањызы», «Боран», «Сєуле», «Ант», «Єке мен бала», «Махаббат м±њы» т.б драмалар, роман, повестер жазуы. Т.Ахтановтыњ А.Н.Толстой, М.Горький, А.Пушкин шыѓармаларын ќазаќ тіліне аударуы. Єр т‰рлі баспа орындарында басшылыќ ж±мысында болуы.

Жазушыныњ ел басынан µткен тарихи оќиѓаларды, ауыл µмірі, ондаѓы ќарапайым ењбек адамын – шыѓармаларыныњ негізгі µзегі етуі. Отан соѓысы туралы ењбектерінде тек майдан кµріністері ѓана емес, адам таѓдырыныњ, жеке басы, ќайѓы-м±њыныњ терењ психологизммен берілуі. Соѓыстаѓы єйел таѓдырыныњ негізінде жатќан шындыќ. Ќай таќырыпќа ќалам сызбасын µзекті мєселелерді батыл кµтеруі. «Боран» романындаѓы ащы шындыќ. Ењбек адамдарыныњ адам тµзгісіз тірлігі, басшылардаѓы тоњмойындылыќтыњ ќоѓам кінєсі ретінде берілуі. Ќарапайым халыќ тілін т‰рлендіріп, одан бейнелі, образды сµздер жасау.

Т.Ахтанов – шебер суреткер.
Шыѓармаларын талдау:

1. «Боран» романы (талдау).

Романныњ жазылу тарихы. «Дала сыры» повесінен «Боран» романы болып ќайта жазылуы. Романныњ басты арнасы, кµтерген таќырыбы малшылар µмірі екендігі. Малшылар µмірін дµп басып, шындыќпен беруі. Бас кейіпкер Ќоспан мен Ќасболаттар арќылы жазушыныњ олар µмір с‰рген ортаныњ єділетсіз т±старын, малшылардыњ адам тµзгісіз ауыр т±рмысы, ауыр ењбегін батыл кµрсетуі. Романныњ «Боран» аталу себебі оныњ символдыќ мєн-маѓынасы, табиѓи стихиядан гµрі ќоѓамныњ єлсіз т±стары, ќоѓам стихиясыныњ ашыќ сынмен кµрсетілуі. Ќаламгердіњ романдаѓы кµркемдік єлемі:суреттеу, баяндау, портреттеудіњ шеберлікпен берілуі.

1. 
   Омаров І. Єдебиет туралы ойлар, А. 1966ж
   
2. 
   Н‰рпейісов Є. Ж‰регі толы жыр еді. А, 1972ж.
   
3. 
   Ќазаќ єдебиеті (энциклопедиясы) А, 1999ж.
   
4. 
   Ќазаќ жазушылары ХХ ѓасыр. А, 2004.
   

1. 
   С.Ќирабаев «Революция жєне єдебиет» Т.І-А, 1977ж.
   
2. 
   З.Ќабдоллов «Арна» А, 1988ж.
   
3. 
   Т.Сыдыќов «М±рат пен міндет» А, 1986ж
   

-1924 жылы Ќызылорда облысында д‰ниеге келуі. 1942-45 жылдары Отан соѓысына ќатысуы. Мєскеудегі М.Горький атындаѓы Єдебиет институтын бітіруі. 1947 жылдан µмірініњ соњына дейін єдеби ж±мыспен айналысуы. Єлем єдебиетініњ кµрнекті µкілдерін аударуы: А.П.Чехов, М.Горький, Назым Хикмет т.с.

-Н‰рпейісовтіњ єдебиеттіњ барлыќ салаларындаѓы ќомаќты ењбегі, єсіресе тарихи таќырыптаѓы роман жанрын дамытудаѓы жемісті ізденістері. Жазушы романдарыныњ єлемдік дењгейге кµтерілуі.

Жазушыныњ тарихи роман жанрын дамытудаѓы ќомаќты ‰лесі. «Ымырт», «Сергелдењ», «К‰йреу» романдарынан т±ратын трилогияныњ негізіндегі тарихи оќиѓалар. Арал балыќшыларыныњ ауыр таѓдыры екендігі.

-Жазушыныњ характер сомдаудаѓы шеберлігі. Бас кейіпкер Еламанныњ ќарапайым балыќшыдан азаттыќ жолындаѓы к‰рескер т±ѓырына кµтерілуі. Адамшылыќ ќасиеттері.

-Кєлен бейнесі. Оныњ тєкєппар, намысшыл сахара кµкжалыныњ бейнесінде алынуы.

-С‰йеу ќарт бейнесіндегі халыќ. Халыќ даналыѓы, ќайсарлыѓы, бірбеттілігі, емендей мыќтылыѓы, биік адамдыѓыныњ оныњ бейнесіне жинаќталуы. С‰йеу бейнесін жасаудаѓы жазушы шеберлігі (портреттеу, мінездеу, монолог, диалогтардыњ мањызы). Сырт ќараѓанда ќатал, шарќая шалдыњ іш д‰ниесіндегі мейірім, адалдыќ, адамдыќтыњ нанымды берілуі. С‰йеу ќарт бейнесіндегі жазушыныњ шебер психолог ретінде кµрінуі. С‰йеудіњ ќазаќ єдебиетінде б±рын кезікпеген тыњ бейне екендігі.

-Судыр Ахмет бейнесі. Атына заты сай, берекесіз, біраќ аса зиянды дала судырларыныњ жекс±рын єрі к‰лкілі бейнесініњ трилогиядаѓы орны, олардыњ к‰лкі тудырса да ќоѓамѓа, тірлікте аса зиянды екендігініњ ашылуы.

-Аќбала бейнесіндегі єйел таѓдыры, ана трагедиясы. Баќытќа ±мтылу, опасыз махаббатќа адасу жєне µмірге ќадам басуыныњ шындыќпен берілуі.

-Тєњірберген бейнесініњ негізіндегі трагедиялыќ шындыќ. Оныњ єлемін жасаудаѓы жазушы шеберлігі, лирикалыќ шегініс (баяндау, суреттеу, єњгімелеу тєсілдері). Сырты с±лу мырзаныњ жекс±рын іс-єрекеттері, халќын сатќан, отаршылдардыњ итаршысы болѓан мырзаныњ ит µлімі.

-Патшаныњ отарлау саясатыныњ с±мдыѓы Федоров, Курнос Иван т.с бейнелерінде жинаќталуы. Жазушыныњ кейіпкерлердіњ ішкі жан-д‰ниесін, психологиясын тап басып беретін шеберлігі. Суреткерлік єлемі. М.Шолоховтыњ «Тыныќ Дон» романыныњ, кітап бойынша фильмніњ т‰сірілуі. Трилогияныњ бірнеше шет тілдерге аударылып, єлемге тарап кетуі. 60-80 жылдардаѓы ќазаќ прозасыныњ М.Єуезовтіњ «Абай жолы» эпопеясынан кейінгі шоќтыѓы биік эпикалыќ шыѓарма екендігі.
Пєнаралыќ байланыс: Ќазаќстан тарихы. Єлем єдебиеті: Шолохов М. «Тыныќ Дон»
Єдебиет теориясы:

Єдебиеттегі психологизм, дєст‰р мен жањашылдыќ, эпикалыќ бейне, характер, тарихи роман, трилогия.

Кекілбаев Є. «Дєуірмен бетпе-бет» А, 1972.

1. Бердібаев Р. «Ќазаќ романыныњ тарихы»

2. Сыздыќов Т. «Ќазаќ тарихи романы» А, 1996

3. Ќаратаев М. «Ізденіс іздері» А, 1989.

Ѓ.Ќайырбеков – туѓан єдебиетін сырлы лирикаларымен ѓана емес, баллада, дастандарымен, єр жанрдаѓы прозалыќ шыѓармаларымен де биіктеткен аса кµрнекті аќын. Оныњ єр жанрдаѓы поэмалары, балладалары ±лттыќ рухымен, ±лтжанды сезімімен, кµтерген проблематикасымен, кµркемдік єлемімен ерекшеленеді.

1928 жылы Ќостанай облысы, Торѓай ќаласында д‰ниеге келуі. 1952 жылы Абай атындаѓы Ќазаќ педагогика институтын бітіруі. Сол жылдардан бастап, баспасµздерде єр т‰рлі ќызметтер атќаруы. Алѓашќы µлењдер жинаѓыныњ «Ќ±рдастар» атымен 1954 жылы жарыќ кµруі. Ќырыќтан астам µлењдер жинаѓыныњ, «Елтін жал», «Аќ желкен», «‡ш ќиян» атты повесть, маќала, очерктер, єдеби сын зерттеу ењбектерініњ авторы екендігі.

Ќайырбеков – єлем єдебиетініњ ірі т±лѓаларын туѓан халќына таныстырѓан шебер аудармашы. Лев Толстой, М.Бунин, М.Горький, Р.Гамзатов, Рудаки, М.Жєлел т.б аударуы.