Оқулық-әдістемелік бағдарлама. Семей, 2007ж

Ѓ.Ќайырбековтіњ ќаламынан жыр тасќыны, жыр б±лаѓы ‰здіксіз аѓытылѓан терењ тебіреністегі µрнекті, айшыќты жырлар авторы екендігі. Ќай таќырыпќа ќалам сызбасын оны аќындыќ ой елегі, аќындыќ кµзбен жырлауы.

Аќын – шеберлік шыњын игерген, небір айшыќты, ажарлы бейнелі оралымдар, ±тќыр ±йќастар, шешендік ‰лгілерді жањарта, жаќсарта пайдаланатын сµз зергері.

-Ой мен сезім бір-біріне єсер ете отырып, жалѓаспалы ырѓаќтар арќылы сµз маржанын тізуі.

-Туѓан жер мен Отан таќырыбындаѓы жырларында аќынныњ перзенттік ќарызы мен парызы, халќы алдындаѓы борышы, ол ‰шін жанын ќиюѓа єзірлігініњ, отты сезіммен берілуі.

-Туѓан жер табиѓатын жырлайтын µлењдерінде µлењ интонациясы, екпіні, ырѓаѓыныњ µзгеріске т‰сіп, суреттеу ќ±ралдарыныњ с±луланып, єрлене т‰суі.

-Лирикаларындаѓы ќаћарманныњ халќыныњ бел баласы, халќыныњ єдет-салтын, дєст‰рін ќ±рметтеуші, ±лтжанды азамат екендігі.
Лирикалыќ шыѓармаларын талдау:

1. 
   Отан, Ќазаќстан туралы жырлары:
   

Аќынныњ туѓан жері, Отаны туралы аќб±лаќ сезімініњ басќа елде ж‰рген шопыр жігіттіњ саѓынышы, м±њы арќылы берілуі. Шопыр саѓынышыныњ лирикалыќ ќаћарманѓа єсері. Диалог, єњгімелеу єдістерініњ баллада негізіндегі т‰йінді ойды берудегі орны. Соњѓы бµліміндегі шопыр жігіт монологы, даласына бет алуы. ¤лењ негізіндегі басты ойы – Адамныњ ењ басты баќыты – туѓан жерде тірлік ету.

«Туѓан жер туралы ой». Ќайырбековке тєн ой мен сезім т±тастыѓы. ¤лењніњ туѓан жермен сырласу мєнерінде жазылуы. Перзент борышы мен парызы. Перзент парызы – туѓан жер ќасиетін енші етіп алу. Перзент борышы – оны с‰ю, ќадірлеу, керегінде ќорѓау, сол ‰шін тіршілік ету.

«Бір уыс шаш» балладасы.

Проблематикасы жµнінен «Азаттыќ перзенттерініњ » жалѓасы іспеттес сипаты. рухы ќолындаѓы арудыњ ж±лынѓан бір уыс шашы. Бір уыс шаш – Желтоќсан с±мдыѓы, бір уыс шаш – Азаттыќ ањсаѓан, сол ‰шін к‰реске шыќќан жас ±рпаќтыњ таѓдыры. Бір уыс шаш ќызыл империяныњ отаршыл саясатын айыптаушы, дєлелдеуші б±лжымас айѓаќ. Балладаныњ кєрия мен аќын арасындаѓы тілдесу, сырласу формасында жазылуы. «Жаса, Ќазаќстан» деп, бейбіт тілекпен шыќќан жас патриоттар, оѓан ќарсы ќарулы жауыздардыњ айуандыѓы рухы єњгімесімен берілуі. Бір уыс шаш – кµркемдік тетік. Сол тетік арќылы Желтоќсан жауќазындарына поэтикалыќ ескерткіш орнатуы. Баллада негізіндегі тарихи шындыќ.

Балладаѓа арќау болѓан бала жєне лирикалыќ ќаћарман екендігі. Нанды лаќтырып, табанына таптап кеткен бала жєне соѓыс кезіндегі аш балалар таѓдырыныњ ќарама-ќарсы алынуы. Лирикалыќ шегініс арќылы аќынныњ тоќшылыќ замандаѓы рухани азуды кµрсетуі. Аќынныњ µлењ негізіндегі проблеманы «Нанды сµйлету» арќылы беруі. «Нан – иман, меніњ киемді ±мытпањдар!» деген ±рпаќќа аманаты. Шап-шаѓын µлењдегі ауыр шындыќ. «Имансыз ±рпаќтар кµбейіп барады-ау» деген лирикалыќ ќаћарман ќайѓысы.

«Азаттыќтыњ аќырѓы ±лдары» атты екінші бµлімінде Амангелді ерлігініњ жырлануы, Отан соѓысы, Мєскеу басына т‰скен ауыр сєттердегі Ќазаќстанда жасаќталѓан Панфиловшылар ерлігі, аты ањызѓа айналѓан Бауыржанныњ µр т±лѓасыныњ суреттелінуі. Шаѓын ѓана поэма ауќымындаѓы тарих сырлары. Азаттыќ ‰шін к‰рескен ±лтыныњ ±лы ±лдарын тірілтіп алдыѓа єкелгендей єсері – поэманыњ негізгі ерекшеліктері.

«Азаттыќ перзенттері» поэмасы елдік салтын, ерлік салтын ежелден-аќ саќтап, б‰гінгі Егемендігін алѓан ќазаќ атты ±лы ±лтты ±лыќтау жыры екендігі. Азаттыќ таппайынша, оѓан ќолы жетпейінше «Ер арманы таусылмас» деген философиялыќ т‰йіні.
Пєнаралыќ байланыс:

1. 
   Ќазаќстан тарихы. Желтоќсан оќиѓасы.
   

1. 
   Ќазаќ єдебиеті (энциклопедия) А, 1999ж.
   
2. 
   Ќазаќстан жазушылары (аныќтама) А, 2004. 174б.
   

1930 жылы б±рынѓы Талдыќорѓан облысында д‰ниеге келуі, балалар ‰йінде тєрбиеленуі. КазМУ-дыњ журналистика факультетін бітіруі. ¤мірініњ соњына дейін єр т‰рлі баспасµзде ќызмет етуі. Жазушылар одаѓы, Ќазаќфильм студиясында басшылыќ ќызмет атќаруы. КСРО Жоѓарѓы кењесі ¦лттар Кењесініњ тµраѓасы ќызметін атќаруы. Азия, Африка жазушыларымен достыќ ќоѓамындаѓы ќызметі. ЌазССР, КСРО Жоѓары Кењестерінде депутат болуы.

Жазушыныњ тарих ќойнауын аќтарып, еліміздіњ басынан µткен ауыр кезењдерін шыѓармаларына арќау етуі (Отырар тарихы, Жоњѓар ќалмаќтарына азаттыќ к‰рес). Єсіресе, єлемде Аристотельден кейін екінші ±стаз атанѓан Єл-Фараби бейнесін ќазаќ єдебиетінде т±њѓыш кµрсетуі. Эпикалыќ ауќым, монологтар, психологиялыќ иірімдер, пєлсапалыќ т±жырымдар, штрих, детальдардыњ жазушыныњ кµркем єлемін танытуы.

-Ѓылым мен білім, ќарањѓылыќќа ќарсы к‰штер. Олардыњ арасындаѓы бітіспес тартыстыњ шынайылыќпен кµрініс табуы. Роман арќылы ¦стаз µмір с‰рген дєуірдіњ ќайшылыќќа толы бітім-болмысы, тыныс-тіршілігініњ кењ кµлемді полотносыныњ жасалуы. Ањыз бен шындыќ.

-Романдаѓы романтикалыќ леп, оптимистік єуен.
«Жаушы» романы.

-¦лт-азаттыќ ќозѓалыс, жоњѓар ќалмаќтарына ќарсы ќазаќ халќыныњ ќасиетті соѓысќа ж±мылуы. Тарихи ±лы т±лѓалардыњ бейнесі. Хандар, билер, жаушылар, батырлар. Ењ басты кейіпкер – халыќ, халыќтан шыќќан даналар, батырлар екендігі. Халыќтыњ туѓан жер, туѓан елге деген ыстыќ сезімі, азаттыќ, тењдік ањсаѓан ±лы маќсатыныњ жауды жењген басты к‰ш екендігі. Жаушылардыњ тарихи ењбегі, орны.

-Кенже мен Сєния. Даланыњ рухы таза, оны жанындай с‰йетін ±рпаќтары екендігі.

-Романдаѓы жансыздар, сатќындар. Ќалмаќ хонтайшылары, єскербасылары. Негізіндегі тарихи шындыќ пен автордыњ кµркемдік єлемі, кµркемдік шешімі.

Оныњ µн бойында автордыњ да ±лттыќ рухы, перзенттік сезім парызы мен ќарызыныњ жататыны. Романдаѓы сюжет пен композицияныњ т±тастыѓы. Мазм±н мен форма бірлігі. Романтика мен реализмніњ астаса келуі. ¦рыс даласыныњ полотносы, жазушыныњ суреткерлік зергерлігі.
Пєнаралыќ байланыс. Ќазаќстан тарихы. (Жоњѓар-ќалмаќ шапќыншылыѓына ќарсы к‰рес).

Єдебиет теориясы: Жазушы стилі, мазм±н мен форма бірлігі, авторлыќ кµзќарас (µз туындыларындаѓы), тарихи шындыќ пен кµркем шындыќ, тарихи кейіпкерлер туралы т‰сініктерін терењдету, білімдерін жинаќтау.

Сын-зерттеу ењбектері:

Оќушылар ‰шін:

1. 
   Ќазаќ єдебиеті (энциклопедия) А, 1999ж.
   
2. 
   Ќазаќ жазушылары ХХ ѓасыр тоѓысы (аныќтама) А, 2004ж.
   
3. 
   М.Єуезов «Доброе начало» 1963.
   

1. 
   М.Ќаратаев «Эпостан эпопеяѓа» 1969ж.
   
2. 
   К.Рустемова «Поэтика прозы А.Алимжанова» 1997.
   

Жазушы, журналист, публицист, аудармашы, драматург, мемлекет ќайраткері, Ќазаќ КСР Мемлекеттік сыйлыѓыныњ иегері, Ќазаќ КСР-ніњ ењбек сіњірген мєдениет ќызметкері, Ќазаќстанныњ Халыќ жазушысы.

1932 жылы Жамбыл облысында д‰ниеге келуі. 1955 жылы М.В.Ломоносов атындаѓы Мєскеу Мемлекеттік университетініњ журналистика бµлімін бітіруі. Республика газет-журналдарда єдеби жєне басшылыќ ќызметтер атќаруы. Ќазаќстан Жазушылар Одаѓыныњ хатшысы, ЌР Мемлекеттік телерадио компониясыныњ тµраѓасы ќызметін атќаруы. ЌР Парламентініњ Мєжіліс депутаты болуы. Ш.М±ртазаныњ ќ±лашы кењ, ќарымды эпик жазушы екендігі. Роман, повестерініњ КСРО халыќтары мен шет тілдеріне аударылуы. ¤зініњ де єлем т±лѓаларын ќазаќшалауы Г.Х.Андерсон, Ш.Айтматов, М.Кєрім, Л.Лагин т.с.с

Жазушыныњ туѓан єдебиетін проза жанрымен байытуы. Єсіресе єњгіме, повесть, эпикалыќ биіктегі тарихи романдар авторы екендігі. Прозасыныњ туѓан халќыныњ, оныњ ±лы т±лѓаларыныњ басынан кешкендерін тарихи шындыќпен беруімен даралануы. Соѓыс таќырыбы, ењбек адамыныњ бейнелері жазушы шыѓармаларыныњ негізгі арќауы екендігі. «Ќызыл жебе» романдарыныњ туѓан єдебиетіндегі орны, мањызы. Оныњ ќазаќ прозасын эпикалыќ дєрежедегі т±њѓыш реет жазылѓан бес томдыќ «Ќызыл Жебемен» биікке кµтеруі. Жазушыныњ тіл байлыѓы, туѓан халќыныњ сµздік ќорын ерекше мењгерген ќасиеті.

Ш.М±ртаза – суреткер жазушы. Табиѓат кµріністері, портреттер жасаудаѓы шеберлігі. Оныњ роман-повестерініњ кµтерген таќырып ауќымдыѓы, µзектілігі, оќиѓа ќоюлыѓы, композициялыќ шеберлігімен даралануы.

«Ќызыл жебе» талдау (м±ѓалім тањдауымен ‰зінді бµлімдер). Романдар негізінде ќазаќ халќыныњ біртуар ±лы, аса ірі ќоѓам ќайраткері, Сталинніњ µзін «Шыњѓысхан» атандырып, бетіне ќарай алмайтын халќы ‰шін репрессияѓа ±шыраѓан Т±рар Р±сќ±ловтыњ алынуы. Романдарда ХХ ѓасыр басындаѓы халыќтыњ саяси-єлеуметтік тынысы, азаттыќ жолындаѓы к‰ресініњ тарихи шындыќпен суреттелінуі. Диапозоны µте кењ б±л шыѓармаларда деректі оќиѓалар мен тарихта болѓан адамдардыњ алынуы. Ќаћарынан ќан тамѓан Сталин, Кремль жандайшаптарыныњ бейнесінде тарихи деректердіњ жатуы.

Т.Рысќ±лов бейнесіндегі тарихи шындыќ пен кµркем шындыќтыњ µріле берілуі. Мызѓымас ќ±здай, басын к‰н с‰йген шыњдай биікте алып, ќайсар да батыл, батыр т±лѓаныњ бойына махаббат, мµлдір сезім, биік Адамдыќ ќасиеттердіњ де жинаќталѓаны. Халќын с‰йген ѓажайып ж‰регі, терењ мєдениеті, келбетті сырт т±лѓасы, бірбет мінезініњ романдарда ерекше сезіммен берілуі. Сатылмауы, ешкімді сатпауы µлімге де аќ сенім, ‰мітпен аттанѓан Т±рар бейнесі арќылы жазушыныњ характер сомдау шеберлігініњ кµрінуі. Оныњ кейіпкерлерініњ жан д‰ниесі, жан ќоймаларын ашудаѓы кµркемдік шешімдері. Романныњ тарихи да кµркем шежірелік мањызы. ¤зі негізін ќалаѓан ќоѓамныњ ќ±рбаны болуы.

1. 
   Ќазаќ єдебиеті (энциклопедия) А, 1999ж.
   
2. 
   Т.Рысќ±лов туралы µмірбаяндыќ, тарихи материалдар.
   

-1936 жылы Ќытайдыњ Шыњжан µлкесінде д‰ниеге келуі.

-Алматыда КазМУ-де білім алуы.

-Шыѓармашылыќ жолыныњ Шєуешек ќаласында поэзиядан басталуы. Ол µлењдердіњ 1967 жылы «Жас дєурен» деген атпен жарыќ кµруі.

-Ењбек жолдары, баспасµзде атќарѓан ќызметтері.

-Жазушы шыѓармалырыныњ кµптеген тілге аударылуы.

Ќазаќтыњ тарихи прозасын жања, тыњ арнамен байытып, µзіндік ќолтањбасымен дамытуы. Романдарыныњ дені таѓдыр тєлкегімен туѓан жерден жыраќтап, басќа елде тіршілік кешіп жатќан Шыњжањ ќазаќтарыныњ µміріне арналатыны. «Алќакµл с±ламадан басталып», «елім-айлап» зарланѓан ќазаќтыњ ќайѓылы кµшініњ бір толас таппаѓан шындыѓыныњ ашылуы. Жазушы романдарында халыќ м±њы, кµз жасы, ішкі ќ±сасыныњ атамекенге деген µрттей лаулаѓан саѓынышымен µріле берілетіні. Ежелден-аќ бас азаттыѓын таќ пен дањтан, барлыќ пен байлыќтан артыќ кµретін дала перзенттерініњ к‰рескер, ќайсар, сатпайтын, сатылмайтын ±лтжанды µр мінездерініњ халыќтыњ бай тілімен µрнектеле суреттелінетіні.

Ж±маділов шыѓармаларыныњ жат жерде ж‰рген ќандастар таѓдырыныњ шежіресі іспеттес мањызы.
Шыѓармаларын талдау. «Соњѓы кµш» дилогиясы.

-Екі кітаптан т±ратын «Соњѓы кµш» негізінде жатќан тарихи шындыќ.

-Бас кейіпкер Естай таѓдырыныњ жазушы таѓдырымен ‰ндестігі.

-Ќытай єкімдеріі, билеушілерініњ µктем де жымысќы саясаты.

-Романныњ µн бойы, ќантамырындаѓы халыќтыњ «азаттыќ», «тењдік», «атамекен» деп соќќан ж‰рек л‰пілі, арманы мен ањсауы, тілегі мен маќсатыныњ шындыќпен берілуі.

-Роман негізіндегі енді кµш болмасын, халыќ оны басынан µткізбесін, шашылып кеткен ќазаќтыњ барлыѓы атамекеніне оралсын деген оптимистік сарын, сенім.

-Романда ќазаќ халќыныњ ±лт-азаттыќ ќозѓалысы, жоњѓар ќалмаќтарына ќарсы к‰ресініњ тарихы баяндалатыны.

-Бас кейіпкер, халыќ арасында есімі ањызѓа айналып, Ќабанбай «Дарабоз» атанып кеткен тарихтаѓы Ерасыл батыр екендігі.

-Ќабанбайдыњ алып к‰ші, жекпе-жекте жењіліп кµрмеген, жауынан ‰стем т±ратын батырлыѓы, ерлігі, арыстандай жауѓа шапќан ж‰регі мен биік адамдыѓыныњ, азаттыѓыныњ шындыќпен берілуі.

-Ќабанбай бейнесінде оныњ тарихи негізі ѓана емес, азаттыќ ‰шін к‰рескен халыќ батырларыныњ да бейнесініњ жинаќталып берілуі.

-Романдаѓы Абылай. Ќазаќ тарихы романдарыныњ ішінде т±њѓыш реет Абылай ханныњ µз т±ѓырында жан-жаќты берілуі. Романдаѓы Абылайдыњ азаттыќ ‰шін к‰рес кµсемі, єділ де дана, ±лы, халыќ перзенті болып суреттелінуі. Тарихи шындыќтыњ жарыќќа шыѓуы.

-Халыќ бейнесі. Ањѓал да аќж‰рек, дархан да аќпейіл халыќ, оныњ ішінен шыќќан ±лтжанды, елі-ж±рты ‰шін ќандай да болса ќ±рбандыќќа бара алатын ±л-ќыздарыныњ берілуі.

-Гаућар мен Назым. Ќазаќ аналары, ќыздарыныњ ерлігі, азаттыќ к‰рестегі орны.

-Отаршылдар, соѓысќ±марлар бейнесініњ де тарихи шындыќпен романнан орын алуы.

Ж±маділов - халќыныњ кµне тілін, бай тілін ерекше мењгерген сµз зергері, суреткер жазушы екендігі. Єсіресе, жекпе-жек кµрінісіндегі жанды суреттер, портреттеулердегі суреткерлік шеберлігі. Оныњ єдеби тілді байытудаѓы орны. Романдарыныњ ±лттыќ бояуы, ±лттыќ рухы.