Оқулық-әдістемелік бағдарлама. Семей, 2007ж

Ќазаќ єдебиеті (энциклопедия) А, 1999ж.

Ќазаќ жазушылары ХХ ѓасыр. А, 2004, 134б

Негізгі проблемалар, талдау с±раќтар.

Ќ±зырлылықты қалыптастыруға бағдарланған тапсырмалар. Єдістемесі, технологиясы.

-Романдарыныњ «Соњѓы кµш» аталу себебі. -«Соњѓы кµш» романыныњ тарихи негізі, халыќ траге-диясыныњ сурет-телінуі. -Ќытай империясына ќарсы халыќ наразы-лыѓыныњ шындыќпен берілуі. -Ќызыл империя отаршылдары мен ќытай билеушілері саясатының үндестігі. Бас кейіпкер Естай жєне жазушы, жазу-шы позициясы. Естай таѓдырыныњ соњѓы кµш таѓдырымен ‰ндестігі бар ма? Роман тарихи роман ба, єлде тарихи-мемуарлыќ роман ба? (жанрын аныќтау).

-Тарихи ќ±жаттар, ѓылыми ењбектермен іздену ж±мысы. Таќырыптар: 1. Ќазан тµњкерісі жєне ќазаќ халќыныњ басынан µткен нєубеттер. (тарихи шолулар жасаңдар) 2. «Соњѓы кµш» ондаѓы ќытай отаршылдарыныњ жымысќы саясатыныњ шындыќпен кµрінуі (хабарлама єзірлеу). 3. Ж±маділов романдарындаѓы азаттыќ ерлері («Таѓдыр», «Соњѓы кµш» романдары бойынша) олардыњ тарихи негізі (реферат жазу). -Естай жєне жазушы. Романдаѓы Естай жазушыныњ прототипі ме? Ол ‰шін жазушы туралы ќосымша материалдар жинаќтањдар. «Тањѓажайып д‰ние» ѓ±мырнамасын пайдалануѓа болады. Соњынан барлыѓыњ бірігіп салыстыру ж±мыстары арќылы негізгі проблемаѓа жауап дайындањдар. -Тарихи романдардаѓы азаттыќ ерлері» таќырыбына салыстыру ж‰ргізіњдер. Ескерту: М±ѓалімдеріњніњ кµмегімен тарихи ќ±жаттар, ѓылыми ењбектерге с‰йеніњдер. І.Есенберлин «Кµшпенділер» Є.Єлімжанов «Жаушы» Ќ.Ж±маділов «Дарабоз» -Тарихи негіздері -Типтік белгілері -Жеке бас ерекшелік-тері, мінез-ќ±лќы. -Батырлыќ, ерлік істері. -¦ќсастыќтары, айырмашылықтары. -Жазушыныњ характер сомдау тєсілі, жетістігі. Ескерту: Єр романдаѓы тарихи т±лѓаларды, батырларды ќалауларыњ бойынша тањдап алыњдар, салыстырыњдар, ±ќсастыќ µзіндік ерекшеліктерін саралањдар. Ењ бастысы, жазушыныњ характер сомдау шеберлігін аныќтањдар. Ќай жазушыныњ ќаћарманы µзіње ±найды, сол бойынша ой толѓауѓа дайындалыњдар. -«Кµркем єдебиеттегі, тарихи романдардаѓы ќазаќ халќыныњ азаттыќ к‰ресініњ суреттелінуі» таќырыбына шаѓын ѓылыми жоба жазыњдар. Жобалар конкурсын µткізіњдер. Ѓылыми жоба моделін басшылыќќа алыњдар.

Кекілбаев Єбіш (1939)

Аќын, жазушы, драматург, єдебиет сыншысы, аудармашы, публицист, Абай атындаѓы Мемлекеттік сыйлыѓыныњ, тєуелсіз «Тарлан» сыйлыѓыныњ, Президенттіњ Бейбітшілік жєне келісім сыйлыѓыныњ иегері. Ќызѓызстан Республикасыныњ ењбек сіњірген мєдениет ќайраткері, Халыќ жазушысы, Мемлекет жєне ќоѓам ќайраткері.

1939 жылы Мањѓыстау облысында д‰ниеге келуі. ЌазМУ-ды бітіруі. ¦заќ жылдар бойы республикалыќ газет-журналдарда ењбек етуі, Мемлекеттік басшылыќ ж±мыстарда болуы. Тєуелсіздік алѓаннан кейінгі ±лан-ѓайыр ењбегі. Мемлекеттік Хатшы ќызметінде елдегі татулыќ, ±лттар достыѓы, сыртќы саясатта Ќазаќстанныњ беделі, тєуелсіздігініњ ныѓаюы жµніндегі ќайраткерлік ж±мыстары, ЌР Парламенті сенатыныњ депутаты ретінде Президенттіњ ішкі-сыртќы саясатын ќолдауы, турашылдыѓы, ар-ождан тазалыѓы. Кекілбаевтіњ ХХ ѓасыр єдебиетініњ аса ірі єлемдік т±лѓасы екендігі. Немістер ж‰ргізген сауалнама бойынша оныњ есімініњ «ХХ ѓасырдыњ тањдаулы жазушылары» тізіміне енгізілуі. Жазушы шыѓармаларыныњ неміс, болгар, чех, венгер, Эстония т.б елдер тіліне аударылуы. Г.Мопассон,Л.Толстойды т.б аударуы.

-Тарихи таќырыптаѓы романдарыныњ, драмалыќ туындыларыныњ негізінде жатќан философиялыќ толѓамдар, психологизм, тµгілмелі кµркем тілі.

-Єњгіме, хикаят, эсселерініњ арќауы – Адам, оныњ жан-д‰ниесіндегі тартыстар, єр т‰рлі µмір жолдары, таѓдырларыныњ суреттелінуі.

-Кекілбаевке тєн ерекше стиль – характер сомдау шеберлігі, характер психологиясы арќылы туындыларындаѓы негізгі проблематиканы шешуі, єр шыѓармаларында жатќан философиялыќ т±жырымы.

Тарихи романдар жазуда ќалыптасќан туѓан єдебиетініњ дєст‰рін орыс, батыс єдебиетініњ озыќ ‰лгілерімен байытуы. Эпикалыќ шыѓармаларында лиризм, романтизм мен реализмніњ µріле келуі.

-Туѓан халќыныњ салт-сана, ежелгі ањыз-єњгімелерін молынан пайдалануы. Байсалды баяндау, Жан д‰ниені ашып тастайтын монолог, терењ психологизм ќаламгер шеберлігініњ бір саласы екендігі.

-Романдар негізіндегі тарихи шындыќ пен кµркемдік шешім. Туѓан халќыныњ азаттыѓы жолындаѓы к‰ресініњ реализммен берілуі.

«Шыњырау», «Ќ±с ќанаты», «Бір шоќ жиде», «Шеткері ‰й», «Елењ-алањ», «‡ркер» романдарына шолу.

-Єњгіме-хикаяттарда б‰гінгі тіршілік, рухани д‰ние, этика, мораль, адамдыќ мєселелерініњ кµтерілуі, олардыњ шындыќ аясында берілуі.

«Бір шоќ жидедегі» рухы биік Тілеу шал, «Шыњыраудаѓы» ќарапайым ќ±дыќшы Ењсептіњ ќайѓылы таѓдыры, «Ќ±с ќанатындаѓы» ќайсар кемпір, «Шеткері ‰йдегі» - к‰нєћар Зућра с±лу арќылы жазушыныњ адам таѓдырын жан-жаќты, реалистік т±рѓыда аша білуі. Кекілбаев стиліне тєн ойлы монолог, ±заќ диалог, єр сипаттаѓы сезім гаммалары, ішкі ой шарпылыстары, байсалды баяндаулар, егжей-тегжей суреттеулер б±л шыѓармалардыњ да кµркемдік тєсілі екендігі.

Автордыњ ежелгі ањыз-єњгімелерді шыѓармаларына арќау етіп, оны тарихи-философиялыќ т±рѓыдан екшеп, µз заманыныњ ой елегінен µткізіп, гуманистік, ізгілік н±рымен жањартып, тарих ќойнауынан алып шыѓуы. Ш.Айтматов айтќандай «тарих пен б‰гінгі к‰нніњ мањызды мєселелерін» ±тымды ќозѓауы.

- «К‰й». Тайпалар арасындаѓы дау-талас, батыр мен аузы дуалы дегендердіњ ру намысын жыртудан аспаѓан к‰ресініњ ащы шындыѓы. Т‰ркмен-ќазаќ тайпалары арасындаѓы єділетсіз, жаулыќ тартыс, ќолѓа т‰скен ќазаќ к‰йшісі, к‰й ќ±діреті – повестіњ негізгі арќауы екендігі.

- «Ханша-Дария хикаясы». Хикаяныњ єділет пен махаббат; адамшылыќ пен ізгілікке ќарсы шексіз билік, рухани ж±тањдыќ арасындаѓы тартысќа ќ±рылуы. Негізгі желіге Шыњѓысхан туралы кµне ањыздардыњ алынуы. Ємірімен жер сілкінткен, ќылышымен талай елді жусатќан оныњ махаббат алдындаѓы масќара єлсіздігі. Г‰рбілжін с±лудыњ асќаќтыѓы, ќайсарлыѓы. Єміршініњ кµк тєњірісі емес, жердегі ќарапайым, біраќ рухы мыќты єйел ќолынан мертігіп, масќараѓа ±шырауы. Хикаяныњ кµркемдік-эстетикалыќ, єлеуметтік-философиялыќ ќ±ндылыѓы. Єњгімелеу, баяндау, суреттеулермен ќоса кейіпкерлердіњ ішкі толѓанысы, ішкі ойы арќылы идея-проблемалардыњ ашылуы. Романтикалыќ желініњ реализммен астасуы, психологиялыќ иірімдер.

-Кейіпкер психологиясы, мінез-ќ±лќы, рухани єлеміндегі талас-тартыстардыњ шеберлікпен берілуі. Тарихи деректер мен мифология, шыѓармашылыќ ќиял, осы компоненттерді тоѓыстыра отырып, ќаламгердіњ µткен мен б‰гінгі к‰ндер проблемасын ‰йлестіре шешуі – романныњ идеялыќ-эстетикалыќ табысы екендігі.

-Роман желісіндегі ањыз бен шындыќ. Самарќандтаѓы Темірланѓа салдырѓан Бибі ханымныњ ѓимараты туралы тарихи єњгімелердіњ романѓа арќау болуы. .

Ємірші - ‡лкен бєйбіше – жас ханша – шебер жігіт арасындаѓы тартыстар. Шебердіњ мµлдір махаббаты, жас ханшаныњ арпалысќан сезімдері, б±ларѓа ќарсы ќаћарлы ємір, к‰ншіл бєйбіше, заманныњ ќатал єдет-салтыныњ ќарсы ќойылуы. Махаббат м±нарасы, ішіне ќ±рт т‰скен ќызыл алма – роман ауќымындаѓы ќомаќты проблемаларды кµрсететін кµркемдік тетік екендігі. Адамгершілік, мейірімділік, махаббат, адамныњ жеке бас еркіндігініњ билік пен мансап, ќаћарлы ќатігездікке бетпе-бет келуі. Шебердіњ µлімі – єміршініњ к‰йреуі, жас ханшаныњ рухани т‰леуі екендігі.

«Ањыздыњ аќыры» - ќаламгердіњ биік жетістігі, єлемдік прозаѓа ќосылѓан ірі табысы. Жазушы шыѓармашылыѓын єлемдік биікке кµтерудегі халыќ ањызы, халыќ шыѓармашылыѓы, мифтіњ орны. Є.Кекілбаев єлеміндегі ±лттыќ рух, ±лттыќ д‰ниетаным, ±лттыќ сана, ±лтжандылыќ сезімдердіњ б‰гінгі жањару кезењіндегі баѓа жетпес мањызы.
-Шыѓармашылыќ ж±мыс

Пєнаралыќ байланыс:

Ќазаќстан тарихы. Єлем єдебиеті Г.Мопассон, Л.Толстой.

1. 
   Ќазаќ єдебиеті (энциклопедия) А, 1999ж.
   
2. 
   Ќазаќ жазушылары ХХ ѓасыр (аныќтаѓыш) А, 2004, 158б.
   

1. 
   Г.Бельгер «Дала балладалары». Є.Кекілбаев тањдамалы. А, 1989ж.
   

1940 жылы Семей облысында д‰ниеге келуі. Ќазаќ мемлекеттік университетініњ филология факультетін, одан соњ аспирантурасын бітіруі. Ењбек жолын «Ќазаќ єдебиеті» газетінде бастауы. Ќазаќ КСР Ѓылым академиясында, М.Єуезов атындаѓы єдебиет жєне µнер институтында «Жазушы», «Ж±лдыз» журналдарында басшылыќ ќызмет атќаруы. Мєскеудіњ М.Горький атындаѓы єдебиет ниститутында арнайы лекциялыќ курстар оќуы. 1988 жылдан к‰ні б‰гінге дейін «Ж±лдыз» журналыныњ бас редакторлыѓы ќызметін атќаруы.

-Жазушыныњ ќазаќ прозасыныњ ќалыптасуы мен орныѓуына зор ењбек сіњіруі.

-Оныњ єр дєуірдіњ тарихи кезењдеріндегі халыќтыњ к‰рескер ±лдарыныњ т±лѓасын сомдауы. Тарихи таќырыптармен ќоса µзі µмір с‰ріп жатќан дєуір келбеті, іргелі проблемаларын кµтеруі, стиліндегі тас-т‰йінділік, жинаќылыќ, тіл байлыѓы, характер сомдау шеберлігі, образдылыќ, суреттілік – Маѓауин прозасыныњ басты ќ±ндылыѓы. Жазушы ќаламынан туѓан кµркем шыѓармалар халќыныњ кµркем ойы, кµркем сµзіне ќосылѓан ±лттыќ нєрі терењ, бояуы кµркем туындылар екендігі.

Єњгіме-повестеріне шолу жасау:

«Тазыныњ µлімі», «Єйел махаббаты», «Кµк кептер», «Кертолѓау », «Жыланды жаз», «Ж‰йрік», «Карлагтан келген хат». Єњгіме-повестеріндегі кµтерілетін басты таќырыптардыњ кейіпкерлер арќылы ашылуы. ¤мірдіњ ќайѓысына ±шыраѓан жетім-жесір, ќарттар, балалар арќылы жазушыныњ адамныњ ќоѓамдыќ орнын кµрсетуі, олар арќылы мораль, адамгершіліктіњ кµрінуі, кейіпкерлерініњ адамды толѓандырып, ой салуы. Дєст‰рлі реализммен жазылѓан єњгіме-повестерде заман шындыѓын, оныњ бейнесін типтендіруі.

«Карлагтан келген хатта» ќазаќ даласын т‰рмеге айналдырып, т±лѓалы ±л-ќыздарын ќапасќа ќамаѓан «ќызыл империя» саясатыныњ с±мдыѓы ашылатыны. Єњгіменіњ баланыњ ішкі сезімі, психологиясы, ашу-ызасыныњ желісіне ќ±рылатыны. Бас кейіпкер – М‰сілім, оныњ хаты. Шаѓын єњгімеде жатќан батпан-батпан ауыр таѓдырлар, халыќ басына т‰скен м±њ-зала. М‰сілім таѓдырыныњ мыњдаѓан адамдар таѓдыры екендігі, оныњ типтік сипаты.

«Аласапыран» дилогиясына талдау.

-Дилогияда осыдан бес ѓасыр б±рынѓы тарихи оќиѓалардыњ ќамтылуы, оќиѓа желісініњ ХYІ ѓасыр аяѓы мен ХYІІ ѓасырдыњ бас кезіндегі Ќазаќ ордасы мен Ресей арасындаѓы ќарым-ќатынасќа ќ±рылуы. Дилогияныњ диапозон кењдігі, тек ќазаќ ќана емес, µзге ±лттардыњ саясаты, тыныс-тіршілігі, єдет-салтыныњ єр т‰рлі кейіпкерлер арќылы ашылуы.

Бас кейіпкер Тєуекел ханныњ немере інісі, тарихтаѓы ірі т±лѓалардыњ бірегейі – Ораз-М±хаммед с±лтан, оныњ Мєскеуде т±тќында болуынан Ќасымов ќаласыныњ ханына дейін кµтерілу жолы, гуманист, демократ, саясаткер, мемлекет ќайраткеріне дейін биіктеуі. Романда оныњ: «Біз – ќазаќпыз» дейтін ±лтжандылыќ сезімі, халќын с‰йген алып ж‰регі, сол жолда кµрген азабыныњ шындыќпен берілуі. Бас кейіпкердіњ бойында жатќан адамгершілік, ізгілік м±раттары, оныњ диалектикаѓа негізделуі. Елін, жерін с‰йетін Ораз-М±хамметтіњ ќапыда ќаза болуы. Єлем тарихын, єдебиетін, мєдениетін зерделеген жазушыныњ «Аласапыранын» сол єлемдік биікке кµтеруі. Оны характер жасау шеберлігі, характердіњ ішкі психологизмі. Маѓауинніњ тарих ќойнауында ќалѓан оќиѓаларды, т±лѓаларды тірілтіп, «Жер мєњгі, Ел де мєњгі» деген философиялыќ ой тастауы. Жазушы зергерлігін айшыќтандырып т±рѓан єр кейіпкердіњ сол замандаѓы тілмен сµйлеуі. «Аласапыран» ќазаќ тарихыныњ кµркем де тарихи полотносы екендігі.

Пєнаралыќ байланыс: Ќазаќстан, Ресей тарихы ХYІ- ХYІІ ѓасыр.

Єдебиет теориясынан берілетін ±ѓым: тарихи дилогия, эпикалыќ кейіпкер.

Сын-зерттеу ењбектер. Оќушы ‰шін:

1. 
   Ж±маділов Ќ. «М.Маѓауин туралы сµз». Ќазаќ єдебиеті, 28.І.2000ж.
   
2. 
   Ќазаќ єдебиеті (энциклопедия) А, 1899ж.
   
3. 
   Ќазаќ жазушылары ХХ ѓасыр (аныќтаѓыш) А, 2004, 200б.
   
4. 
   М.Д‰йісмаѓамбетов «Аласапыран» диалогия. Ж±лдыз №2, 1976ж.
   

1. 
   Бердібаев Р. «Сарќылмас ќазына» А, 1983-247б.
   
2. 
   Сыздыќ Р. «Сµз ќ±діреті» А, 1997, 367б.
   
3. 
   Садыќов Т. «Зерді тілді зерделі жазушы» Ж±лдыз, №2, 1985ж.
   

Ескерту: ¤з ќалауларыњ бойынша авторларды тањдап алуѓа болады.

1. 
   Є.Кекілбаев, Є.Єлімжанов, Ш.М±ртазаныњ ќаламгерлік шеберлігі, стилі туралы ѓалымдар пікірін саралап алып, µзіње ќай ѓалымныњ пікірі ±нады, ±нау себебін т‰сіндір, пікіріњді ќорѓа.
   

2. 
   Егер сен жазушы болсањ, Егемендікке ќол жеткізуіміз, азаттыќ ‰шін к‰ресіміз, ќазіргі тарихи жаѓдайлар туралы ќандай роман жазар едіњ? Жобасын жаса.
   

1. 
   Ќалай ойлайсыњдар, тарихи шыѓармалардаѓы тарихи т±лѓалар сынды адамдар ќазір бар ма? Бар болса оларѓа кімдерді жатќызасыњ? Олар халыќ алдындаѓы ќарызы мен парзын ќалай µтеп ж‰р? ¤зіње тарихи жєне б‰гінгі т±лѓалардыњ ќайсысы кµбірек ±найды, жауабыњды наќты дєлелдермен бер.
   
2. 
   Егер сен ертењ президент, не депутат болсањ, халыќтыњ жаѓдайын жасау ‰шін не істер едіњ?