ІІ Ќазаќстан. Єдебиеттегі буырќанѓан ѓасыр, ќоѓамдаѓы жањѓырулар, рухтаѓы жањарулар лебі

1. Ќазіргі єдебиеттегі жања ѓасыр лебі мен кµркемдік єлеміндегі жањарулар µздеріњ оќыѓан ќай ќаламгер шыѓармаларында айќын кµрінеді?

-Таќырып ауќымына ‰њілу.

-Кµркемдік єлеміне, яѓни поэтикалыќ тіліне назар аудару.

-¤лењ техникасына кіргізген жањалыѓын саралау.

1. 
   «Пай, пай, Ќазаќстаным! Оныњ кешегісі, б‰гінгісі, болашаѓы».
   

2. 
   Ж.Жаќыпбаев, Иран-Ѓайып, К.Мырзабеков, Т.Єбдікєкімовтердіњ ќазіргі єдебиетке, соныњ ішінде µлењ текникасына ќосќан ‰лесі, тыњ ізденістері ќандай? «Ќазіргі поэзия ж±лдызы» деп, кімді атар едіњ?
   

«Ќазаќ жырына жыл ќ±сындай тыњ серпіліс єкелген» аса кµрнекті аќын, журналист, аудармашы, ќоѓам ќайраткері. Егемен Ќазаќстанныњ т±њѓыш єн±раныныњ авторларыныњ бірі. ЌР Мемлекеттік сыйлыѓыныњ, Б‰кіл Т‰ркі д‰ниесі аќындарыныњ Физули атындаѓы Халыќаралыќ сыйлыѓыныњ лауреаты, Халыќ жазушысы.

1935 жылы Алматы облысында д‰ниеге келуі. ЌазМУ-дыњ филология факультетін бітіруі (1956). Ењбек жолын «Лениншіл жас» («Жас Алаш») газетінен бастап, содан бері єр т‰рлі баспсµздерде ‰збей єдеби, басшылыќ ќызметте ењбек етіп келуі. Ќазір «Балдырѓан» журналыныњ бас редакторы болып ќызмет атќаруы. Т±њѓыш µлењдер жинаѓыныњ 1957 жылы «Студент дєптері» деген атпен жарыќ кµруі. ¤лењдер жинаѓыныњ орыс тілдерінде де жарыќ кµруі. Орыс, Батыс классиктерініњ, туысќан халыќтар єдебиетініњ кµрнекті µкілдерін ќазаќшалауы.

«Ќазаќ жырына жыл ќ±сындай болып тыњ серпін» єкелген аќынныњ ќазаќ лирикасын жањаша єуен, жањаша леппен ары ќарай дамытуы.

Аќын жырларыныњ кµркемдік єлемі, ерекшелігі.

Т.Молдаѓалиев поэзиясыныњ алтын арќауы єйел-Ананы, махаббатты, туѓан жері, Ќазаќстанын жырлауѓа негізделгені. Аќын жырында саѓынышпен єлдиленген, тањѓы шыќтай аппаќ сезімдермен тербелген, елі, жері туралы сєби кµњілмен тебіренген лирикалыќ ќаћарманныњ µмір с‰руі. Оныњ ‰немі біреуді саѓыну, тосу, іздеу, наздану, ќуану, м±њаюы, аќынныњ да µзін біреулер тосып ж‰ргендей елењдеуі, асыѓуы. Аќынныњ ‰немі ѓашыќ болып ж‰руі, ол – Адамѓа ѓашыќ. Адамныњ махаббатына, ж‰регіне ѓашыќ. Сол себептен де оныњ «Махаббат жаршысы» аталуы.

Оныњ жырлары оќырман ж‰регін аќ н±рымен аялап, К‰н сєулесіне орайтын сєулелі, назды махаббат жырлары екендігі. Таќырып ауќымыныњ кењдігі

С‰йгендер мен с‰йіктілер, бір-біріне ынтыќтар, сєттіліктер мен сєтсіздіктер, арман мен м±њ, сенім мен ‰міт – махаббат жырларыныњ µзіндік ерекшеліктері екендігі. Мєњгі таќырып – махаббат лирикасына ќосќан ‰лесі.

-Т±манбайдыњ тамаша поэмалар авторы екендігі, эпикалыќ кењ ќарымы.

-Аќынныњ µзі ауыр балалыѓын µткізген ауыл таќырыбына орала беруі. Жетім м±њы, жесір м±њы-Т±манбай ќайѓысы екендігі. Ал Т±манбай м±њыныњ халыќ м±њына, ел м±њына ќауышуы.

-Т±манбай жырларыныњ єн тілеп т±ратын ѓажап ќасиеті («Кує бол», «Ќ±стар ќайтып келеді», «Ж‰регім меніњ» µлењіне Тілендеевтіњ єн шыѓаруы).

Ш.Ќалдаяќов, Е.Хасанѓалиевтардыњ аќын µлењіне жиі оралуы. ‡ш ж‰здей µлењніњ єні бар екендігі.

Поэмалары (шолу): «Хаттар, хаттар», «Жењеше», «¤рік аѓашы». Поэмалардыњ Отан соѓысына арналауы. Соѓыс адамдарды жалмады, баќыттарын ±рлады, ел басына ауыр к‰н єкелді. Біраќ соѓыс адамдыќты, ізгілікті жоя алмады. Адамныњ рухы µлмеді, тірі ќалды. Поэманыњ негізгі айтар ойы – осыѓан тірелетіні.

-«Махаббат оты сµнбейді», «Мен де жиырма жаста едім» µлењдер топтамасындаѓы терењ ой, сабырлы, салиќалы пікірлер. Толѓамыныњ, сезімініњ кемелденуі. Мµлдір, ±шќыр, тµгілмелі лириканыњ салмаќтана, толыса т‰суі.

1. 
   Ќазаќ єдебиеті (энциклопедия) 1999ж, 477б.
   
2. 
   Ќазаќ жазушылары ХХ ѓасыр (аныќтама), А, 2004, 214б.
   

1. 
   С.Жиенбаев «Ж‰регі жырдан жаралѓан». Жалын, 1985ж, №2.
   
2. 
   Т.Молдаѓалиев «Ж‰ректегі жазулар», Жалын, 1981ж.
   
3. 
   Т.Молдаѓалиев. ‡ш томдыќ тањдамалы. 1985ж.
   

Ќазаќ поэзиясына ерекше бетб±рыс єкелген аса дарынды аќын, Ќазаќстан Ленин комсомол сыйлыѓыныњ иегері.

-1937 жылы Ќараќалпаќстанда тууы, орта мектептен кейін Ташкенттіњ Низами атындаѓы пединститутын бітіруі, алѓашќы ±стаздыќ жолы.

-¤лењдерініњ 1957 жылдан жариялануы. «Арман сапары», «¤мірге саяхат», «Ќ±мдаѓы м±наралар», «Алапат», «Бір тойым бар» т.б µлењ жинаќтарыныњ авторы екендігі.

-Аќын µлењдерініњ орыс тіліне аударылып, жарыќ кµруі.

-¤мірініњ соњѓы жылдары Жазушылар Одаѓында ќызмет етуі. Д‰ниеден тым жас кетуі, біраќ айрыќша ќымбат аќындыќ м±расы.

-Ќазаќстанда жастарѓа арналѓан Т.Айбергенов атындаѓы єдеби сыйлыќтыњ барлыѓы. Тµлеген жєне ќазаќ поэзиясы. Төлеген мектебі.

«Ж‰регі – К‰н, ойы к‰мбір-к‰мбір тасыѓан тау µзені» Айбергенов жырларыныњ шаттыќ, ќуаныш, µмір с‰ю жырлары екендігі. Нєзік лирикасыныњ µзінде жатќан µр мінез, µр рух. Айбергенов жырларындаѓы мµлдір саѓыныш. Саѓыныш – лирикалыќ ќаћарманныњ ‰міт, сенім, тосу, арман жырлары екендігі. Ол ќазаќ µлењініњ техникасын, мелодикасын жањѓыртуы.

Тµлеген жырларыныњ ќазаќ µлењіне ірі бетб±рыс єкелгені. Ол бетб±рыстыњ басты мєні – аќын µлењдерініњ с±лу да єдемі сезімге ќ±рылатыны, сєби кµзінен тамѓан бір тамшыдай мµлдірлігі, асќаќ романтизмі, бейнелілігі екендігі. Лирика мен публицистикаѓа синтез жасауы. ¤зімен т±стастар мен µзінен кейінгілер поэзиясына ерекше єсері. Тµлеген мектебініњ ќалыптасуы, оныњ игі єсері. Сыршылдыѓы, ойшылдыѓы.

Аќын жырларындаѓы оќырман мен µзі. Аќынныњ табынар тєњірі шындыќ пен оќырман, µз сезімі екендігі. Оќырманмен ашыќ сырласуы. Ол сырда ќуаныш та, саѓыныш та, ќайѓы-м±њ да бар екендігі. Нєзіктігі, пєктігі, сенімі, ќуаты, асќаќ романтизмі, бір сєттік пессимизмі. Оќырманмен бірігіп кетуі. Аќынныњ оќырманѓа, оќырманныњ аќынѓа айналуы.

Туѓан елге, жерге деген буырќанѓан сезім, оныњ наѓыз перзенттік мµлдір єрі саѓыныш сазымен тербелген с±лу жырмен берілуі.

«Мені» мен «Сенініњ» ќатар алынуы. Туѓан жер (сен) оныњ бір перзенті (аќын мені) арќылы µлењ негізіндегі ойдыњ ашылуы. Туѓан жер келбеті, оныњ аќынѓа шабыт беруі, шабыт т±лпарын ќамшылауы. Аќын мені. «Мен» - туѓан жерді ќорѓаушы, оны с‰юші, саѓынушы кіршіксіз перзент. Перзенттік м±рат-м‰ддесі, парызы мен ќарызы. Нєзік сезім мен асќаќ ‰нніњ ‰йлесе келуі. Поэтикалыќ кестелі, образды тілі. (Мысалы, Туѓан жер - жазбаѓан єн, тарќамас той, кµктеген г‰л, аќ сєуле, пєк шабыт т.с.с)

Аќынныњ табиѓат тылсымын т‰сінуге ±мтылуы. Кµктемгі жањбыр, тањѓы самал, ашыќ аспанмен тілдесуі. Табиѓаттан с±лулыќ іздеу, сол с±лулыќты с±лу сезіммен айшыќтай білуі. Ењ бастысы, табиѓаттыњ µзі болып, табиѓатќа айнала жырлауы.

-«Кµп адамды дос еттім», «Уаќытпен бетпе-бет», «Маќсатым», «Бір тойым бар» µлењдері. Аќын тебіренісі, к‰йініш, с‰йініші, асќаќ та терењ сезімі. «Аќынныњ ќ±діреті - µмірден µзін, µзінен µмір жасауы». «Менініњ» халыќ «меніне» айналуы. ¤лењдеріндегі пєлсапалыќ ой, парасат пен биіктік, дидактикалыќ сарын, сырлы да сазды, нєзік єуендер.

«Поэзия махаббатпен басталып, парасатпен аяќталады»- (М.Маќатаев) дегендей, аќынныњ махаббат, парасат, биік адал сезімді тебірене, тербеле жырлауы.

Шынайы іњкєрлік, сезім ізгілігі с‰йгенімен сырласу т‰рінде маќпалдай ж±мсаќ леппен мµлдірей тµгілуі. .
-«Мені ізде». Аќын назы, «г‰лден», «т‰ннен», «сырнай даусынан» ізде деген ерке µтініші. ¤лењніњ µзіндік мєнері, көтеріңкі лебі.

-«Мені ойла». Ерке наз, µтініш. Ѓашыќ тілегі. Нєзік лиризм мен пєлсапалыќ ой. Ойдыњ махаббат таѓдырындаѓы орны. Махаббаттыњ т‰біне «ойламау» жеткізеді деген т‰йін. «Мені ізде» µлењімен ‰ндестік. Екі µлењніњ де махаббат лирикасына ќосылѓан тыњ жырлар екендігі.
Ана туралы жырларына шолу. «Ана» µлењін талдау.

¤лењніњ екі бµлімнен т±руы. Бірінші бµлімдегі ананы ±лыќтау сарыны. Ана «Айѓа сіњілі», «Жерге ќарындас». Ана жаратќан Адам – с±лу деген шешім. Ананы сыйлау ‰шін даналыќтыњ керегі жоќ деген пєлсапалыќ ой. Екінші бµлім. Ана жєне аќын. Ананыњ аќын тірлігіндегі орны, перзенттік алѓыс ‰ні. «Ана» µлењініњ µзіндік ерекшелігі, тыњ лебі. Ананыњ тек аќын емес, Адамзат Анасы ретінде алынуы.

¤лењніњ тµрт бµлімнен т±руы. Тµрт бµлімге де ортаќ «жаным» деген сµз. Ол наќты біреудіњ бейнесі емес. «Жаным» аќынныњ кµркем тєсілі, айтар ойын жеткізу ќ±ралы. «Жаным» аќынныњ саѓынышын аќтарар сырласы, досы, тєтті м±њы, сергек ќиялы екендігі.

«Саѓыныш» жырыныњ кµркем палитрасы. Сезімдер гаммасы. Ќазаќ лирикасын таќырып жаѓынан да, кµркемдігі жаѓынан да байытып, т‰рлендіріп т±рѓан мањызы.

Адам µмірі, таѓдырындаѓы саѓыныш, саѓына білмейтіндер баќытсыз деген ќорытынды.

«Саѓыныш» - µмір жыры, перзенттіњ туѓан елі, жеріне деген ќуатты махаббат жыры, µмірде «саѓынып µтсем» деген арман жыры. Б±л µмірден саѓынып кµшу- аќын ‰шін рухани µсу.

¤з беттерімен оќуѓа: «Ару ана –бауыр д‰ние», «Саѓыныш», «Аманат» µлењдері, махаббат туралы жырлары.
Єдебиет теориясы: Аќын «Мені», єдебиеттегі аќындыќ мектеп.

Сын-зерттеу ењбектері: (Оќушылар, м±ѓалімдер ‰шін)

1. 
   «Біргемін мен сендермен» (Естеліктер, А. 1968ж)
   
2. 
   «Ќазаќ єдебиеті» (энциклопедия) А, 1999, 26бет.
   
3. 
   Ќазаќ жазушылары ХХ ѓасыр. А, 2004ж.
   

Мµлдір лиризм, пєк сезімді жырлары арќылы 60-80 жылдар поэзиясын ай н±рына малѓандай с±лулыќпен єрлеген, поэзия аспанында жарќ етіп шыќќан Жаќыпбектіњ біртума дарынды аќын болѓаны.

-Алматы облысында д‰ниеге келуі. Ќазаќ Мемлекеттік университетін бітіруі. Облыстыќ, республикалыќ баспасµздерде ќызмет атќаруы. «Саратан», «Лєйлє», «Ш±ѓыныќ г‰л тµркіні», «Кµктемдегі хаттар» т.б µлењдер жинаѓын жазуы.

Махаббат туралы топтама µлењдері арќылы ќазаќ поэзиясын шыѓыс шайырларыныњ кµкжиегіне алып келген дархан дарын, поэзия аспаныныњ жарќ етіп µте шыќќан аќын жырларыныњ да жарќ еткен єлемі, дара бітімі, дара келбеті, ќазаќ µлењ ќ±рылысына ќосќан тыњ ізденістері. Аќын лирикаларындаѓы Дала, Тау, Т±лпардыњ символдыќ бейнелері. Олар – туѓан жер, Отан, ќазаќ елі – Сарноќайы (Сарноќай – дала, оныњ жиынтыќ бейнесі). Жаќыпбаев µлењдеріндегі т‰стіњ орны, кµк, кµкшіл, кµгілдір - аќын поэзиясыныњ кµркем палитрасы, кµркемдік тєсілі екендігі.

-Лєйлє – аќын арманы, ќиялы ма, жоќ µмірде бар Лєйлє ма?

-Низамидіњ Мєжн‰ні... Мєжн‰н – топтамадаѓы лирикалыќ ќаћарман ба, жоќ аќын сырласы, м±њдасы ма? Немесе ақынның өзі ме?

-Лєйлє – махаббатты, «алмас кµзді» аруды, алмас сезімді ањсау, жоќтау жырлары. Ол сенім мен ‰міт, табысу мен ќоштасу жыр екендігі.

-Лєйлє – аќын арманы, ќиялы, µмірлік жар іздеудегі тынымсыз µмір беттері.

-Лєйлє – аќын µзі µлгеннен кейін де тоќтаусыз соѓып жататын ж‰рек л‰пілі, сенімі, ‰міті, баќыты, мєњгілікке ќалдырѓан жыр м±расы;

-Лєйлє – аќынныњ µзі. Ол аќынныњ махаббатпен безендірілген, махаббатпен сусындаѓан µр т±лѓасы, нєзік ж‰регі, µзіне-µзі ќойѓан ескерткіші екендігі.

¤лењніњ кµркемдік палитрасы: символ, романтикалыќ леп пен шындыќтыњ астаса келуі. Шыѓыстыњ классикалыќ поэзиясыныњ єсері: м±њ, т‰њілу, с‰йгенін аспанѓа кµтеру, саѓыныш, µкініші.

Тіл айшыќтары, ќазаќ поэзиясында б±рын кезікпейтін бедерлі сµз µрнектері, «ќара алмас кµз», «ќара оќа б±рым», «ќара кµзді киелім» с‰йгенініњ баѓасын арттыра т‰сетін кµркемдік ќ±рал екендігі.
Пєнаралыќ байланыс: Шыѓыс классикасындаѓы махаббат. Лєйлі мен Мєжн‰н. Топтама µлењдер, махаббат лирикасы.
Єдебиет теориясы: топтама µлењдер, µлењ ќ±рылысы (±ѓымын кењейту).
Єдебиеттер тізімі. Оќушы ‰шін:

1.«Ќазаќ єдебиеті» энциклопедия, А, 1999ж, 243б.

2. З.Елѓондинованыњ естеліктері.

3. Ќазаќ жазушылары ХХ ѓасыр. (аныќтама) А, 2004, 122б.

Ќазаќ поэзиясын жања леп, тыњ ізденістерімен байытќан дарынды аќын Кењшілік шыѓармаларыныњ басты нысанасы – Табиѓат пен Адам, махаббат, достыќ, Адам т±лѓасы мен адамгершілік жєйлі ой толѓаулар антологиясы іспеттес мєні. ¤зі жырлаѓан табиѓатыныњ тез µте шыѓатын ќ±былыстары, найзаѓайы мен нµсері, бораны мен селі сияќты µмірден ерте кµшкен аќынныњ артына ќалдырѓан м±расыныњ таза да мµлдір кемел туындылар екендігі. Аќыл-наќыл, ойлы с±раќтар, жан д‰ниесіндегі сезім ќаќтыѓыстарын айшыќтандырып т±ратын лепті ырѓаќтар, кµтеріњкі дауыс, нєзік те с±лу лиризм, жанѓа жайлы жылылыќ пен терењ ой аќын поэзиясыныњ басты ерекшелігі болып табылатыны. Ќарапайым «талдан жасалѓан бесікке» б‰кіл адам тірлігі, оныњ µмірдегі мєнін сыйѓыза білген µлењі сияќты жырларыныњ молдыѓы. ¤лењдеріндегі ±лттыќ рух. ±лтжанды сезім.

Махаббат сезімініњ лирикалыќ кейіпкердіњ аќыл-наќылы, адам баласына айтар кењесімен ±штаса берілуі. ¤лењдегі дидактикалыќ сарын. Ѓашыќтыќтыњ дерті, оныњ дауасын табудыњ ќиындыѓын табиѓат ќ±былыстары жањбыр, желдермен беруі. Жањбыр мен желдіњ махаббат дертінен айыќтырар, жан д‰ниені ќайѓыдан тазартатын ем ретінде алынуы. Ќайталанып келетін егіз ±йќастар, екпінді, ойлы интонациялыќ ырѓаќтар, б±йрыќ мєнді наз – аќынныњ µлењдегі кµркемдік палитрасы екендігі.

Єйел махаббаты, оныњ таѓдыры, ќасіретін жырлай отырып, оны аялауѓа, арына, жанына даќ салмауѓа, оны т‰сінуге шаќыру ‰ні. Стилініњ ерекшелігі. «Сенге» ойландыратын, толѓандыратын с±раќтар ќоя отырып, єйел ±лылыѓын дєріптеу тєсілі. «Сен» кім? Бір адам ба, єлде кµптіњ бейнесі ме? Сен-ерлер, ер адамдардыњ жиынтыќ бейнесі. Лирикалыќ кейіпкердіњ оѓан айтар еркектік аќыл-кењесі, аќындыќ назы.

Табиѓат кµріністері, кемтар жолаушы, шал жєне лирикалыќ кейіпкер – балладаныњ негізгі µрімі. Кемтардыњ тілегі, сємбі талдан жасаѓан тал бесігі. Кемтар тілегініњ орындалуы, перзент с‰юі, біраќ ќ±быласы тењелген соњ, антын да, топыраѓын да ±мытуы. Сємбі талдан жасалѓан бесіктіњ µлењ негізіндегі проблеманы ашып т±рѓан кµркемдік тєсіл екендігі. Шал аманатында жатќан терењ философия. Тал бесік – тіршілік, µмір єлдиі, µмір жыры.

Туындыныњ туѓан халќыныњ кемењгер перзенттері М±хтар мен Ќаныштыњ кездесу бір сєтіне негізделуі. Романтикалыќ лебі, философиялыќ терењдігі. ¦лылар арманыныњ аса жылы, мµлдір сезімдермен берілуі. Халќыныњ болашаѓы, оныњ баќыты – екі т±лѓаныњ да арманы, тіршілігініњ м±раты екендігі. Т±лѓалар арасындаѓы сыйлам, кішілік, ±лылыќ пернелерініњ µріле берілуі. Негізгі ой, тарих берген орын, баѓадан асќан баѓа жоќ, кімніњ болса да орны, баѓасын халыќ, оныњ тарихы береді деген т‰йін. М±њѓа оралѓан, арманѓа бµленген диалогтар, монологтар.

1. 
   «Ќазаќ єдебиеті» энциклопедия. А, 1999ж.
   
2. 
   Ќазаќ жазушылары ХХ ѓасыр (аныќтаѓыш) А, 2004ж.
   

Ќазіргі ќазаќ поэзиясын тыњ арнаѓа б±рып, µлењ техникасы мен мелодикасына, кµркемдік єлеміне ерекше жањалыќ єкеп ж‰рген, ќ±былысќа айналѓан аќын екендігі.

Аќынныњ ќазаќ поэзиясында б±рыннан ќалыптасќан туѓан жер, Отан туралы таќырыптарды µз кµзі, µз т‰йсігіі арќылы жањаша жырлауы. Аќындыќ д‰ние танымы, аќындыќ пайымдауларында парасаттылыќ, кењдік, Адам-уаќыт-ќоѓамдаѓы жањалыќтарды, замана лебін жањаша жырлауы. Сезім сергектігі, таным терењдігі. ¤лењ техникасы, мелодикасыныњ аќын жырларында жањаша ќ±былуы. Ерекше образды, бейнелі сµз кестесі.

-Жетім ќозы, «жетім» аќын. Жалѓыздыќ сарыны. Параллелизм. Сµз саптаудаѓы тыњ ізденістер. «Ќоњыр» эпитетініњ µлењ идеясын ашудаѓы орны. Аќынѓа тєн терењдік, сезім сергектігі, ой ±шќырлыѓы.

Экология мєселесін кµтеру. «Сор таѓдырѓа кµнген сор даланыњ» с±рѓылт келбеті, аянышты халі. Оныњ аќын сезімі, м±њы арќылы берілуі. Шаѓын µлењде жатќан аќынѓа ѓана тєн образды, айшыќты тілі («ќобыз - діл», «б±лт емшегі», «дию- т‰н»). Аќын арманы - «ќайтсем далаѓа жан кіргізу», сол ‰шін µзін «ќ±рбандыќ етуге» дайын шешімі. Азаматтыќ ‰ні, ±лттыќ рухы.

Баллада арќауы: жарлы ‰й, келіншек, ќонаќ, ќара мысыќ екендігі. Ќатігез ќонаќ, одан сескенген мысыќ, ой басќан келіншек. ¤ктем ќонаќтыњ мысыќты жєбірлеуі. Мысыќтыњ ±йќыдаѓы ќонаќтыњ кµзін аѓызып жіберуі. Шаѓын µлењ, ќып-ќысќа оќиѓалар негізіндегі салмаќты, пєлсапалыќ ой. «Істеген жамандыќ µзіње ќайтып оралады» деген пайымдаулар. Єњгімелеу, баяндау тілімен жазылѓан баллададаѓы адамгершілік, мейірімділік мєселесініњ кµтерілуі.

Ќазаќ єдебиеті (энциклопедия) А, 1999ж.

Ќазаќ жазушылары ХХ ѓасыр (аныќтаѓыш) А, 2004.

Негізгі проблемалар, талдау с±раќтары

Ќ±зырлылықты қалыптастыруға бағдарланған тапсырмалар. Єдістемесі, технологиясы.

Т.Єбдікєкімовтіњ ќазіргі ќазаќ поэзиясын тыњ арнаѓа б±руы. 2. Аќын µлењдерініњ халыќтыќ, ±лттыќ сипаты. 3. Поэтикалыќ тіл жасау шеберлігі, µлењ техникасындаѓы жања ізденістері.

«Єбдікєкімовтыњ заман, оныњ адамын жањаша жырлауы» таќырыбына семинар-практикум µткізіњдер. Семинар-практикум әдістемесі: 1. Проблема бойынша ќ±жаттар дайындањдар, материалдар жинаќтањдар (ѓалымдар, єдебиетшілер пікірі). 2. Проблема шешудіњ тєсілін, жолын ќарастырыњдар, аргумент іздењдер, негізгісін с±рыптап алыњдар. 3. Негізгі проблеманы талќылањдар, талдау ж‰ргізіњдер. 4. Ќорытынды жасањдар. Талданатын проблемалыќ с±раќтар: 1. Ќоѓамдаѓы т‰бірлі µзгерістер, жањалыќтар, оѓан деген аќын позициясы, сезім сергектігі, таным терењдігі. 2. Аќын лирикаларындаѓы парасаттылыќ пен терењдік, Адам проблемасы. Оны кµрсетудегі тыњ ізденістері. 3. Аќын жырларыныњ кµркем палитрасы, суреткерлік шеберлігі, µзіне ѓана тєн аќындыќ ќ±былысы (µлењ техникасына кіргізген жањалыѓы т.с.с) Тµмендегі таќырыптарды µз ќалауларыњ бойынша бµліп алып, тапќандарыњды жинаќтап, сол бойынша тыњ ой, тыњ идеялар презентациясын µткізіњдер. а) «Бір тал ‰кі, бір тал ќауырсын» бір талдардыњ астарында жатќан батпан-батпан замана салмаѓы. Баллада негізінде жатќан сол салмаќты саралањдар. є) «Жаза» балладасындаѓы халыќтыќ сана, халыќтыќ шешім. б) Єбдікєкімов шыѓармашылыѓыныњ ±лттыќ рухы, ±лтжанды лебі, ±лттыќ бояуы.

Раушанов Есенѓали (1957)
Аќын, аудармашы, Ќазаќстан Ленин комсомолы, Халыќаралыќ «Алаш» сыйлыѓыныњ иегері. Мєскеуде µткен Жас аќын-жазушылар фестивалі, Ќазаќ КСР-і «Жігер» фестивалі сыйлыѓыныњ иегері.
Оќуѓа, талдауѓа: «Сурет», «Аќ жањбыр», «Жаз, саѓынѓаныњды» , «Ќара бауыр ќасќалдаќ», «Бір ќайыњ бар», «Бозанѓа біткен боз жусан», «Дария жаќтан кµтерілгенде».

¤з беттерімен оќуѓа: «Ѓайша Бибі» поэмасынан ‰зінді.
¤мірінен мєлімет: 1957 жылы Ќызылорда облысында д‰ниеге келуі. ЌазМУ-дыњ журналистика факультетін бітірген. Республикалыќ газет-журналдарда ењбек етуі, Ќазір «Жазушы» баспасыныњ директоры. ¤збек классигі Хамза Ниазидіњ µлењдерін т‰пн±сќадан ќазаќшаѓа аударуы, сондай-аќ орта ѓасырлыќ тарихи жєдігер «Темір жарѓыларын» ќазаќшалауы. Аќын µлењдерініњ орыс, литва, болгар, чех, украин т.б тілдеріне аударылуы.
Шыѓармашылыѓыныњ басты ерекшеліктері:

Ќазіргі кезењ поэзиясында µзіндік ќолтањбасы дараланып т±рѓан аќын жырларында иісі ањќып т±рѓан ±лттыќ рух пен сана, ±лттыќ бояудыњ ќалыњдыѓы. Нєзік лиризм мен эпикалыќ сарынныњ ±штасып келуі. ¤лењ техникасын жањартудаѓы шеберлігі. Аќын жырларыныњ ќайнар кµзі халыќ ањызы, миф екендігі. ¤зіндік сезім, тебіреніс, пєлсапалыќ т‰йін, парасаттылыќ, ізгілік иірімдері - аќын поэзиясын єрлендіріп т±рѓан асыл арналар. Лирикалыќ ќаћарманныњ бірде нєзік, бірде ќайсар, µр дауысы. Оныњ халќы, Отаны алдындаѓы ќасиетті борышы.

¤лењ ќ±рылысыныњ µзгешелігі. Егіз ±йќасты µлењніњ ырѓаќты єуені. С±рау, б±йыру ‰ні. Шаѓын µлењдегі ќорѓасындай ойлар. ¤лењніњ экология мєселесін кµтеруі.

Лирикалыќ ќаћарманныњ элегиялыќ сезімі, психологиялыќ иірімдері. ¤лењдегі жыраулыќ ‰лгі, риторикалыќ с±раќтар, пєлсапалыќ т‰йіндер. Табиѓат пен аќынныњ ќатарласа, аќќан мµлдір б±лаќтай егізделе алынуы. Жусан иісіндей аќын м±њы, шындыќ ащы екен деген пайымдаулар.

Аќынѓа тєн саѓыныш к‰ту, «Ќою т‰ндерге ‰њілу», егілу, «Ењлікше ќ±лау». Єр шумаќтыњ басында ќайталанып келе беретін «жаз» сµзініњ µлењ идеясын ашудаѓы орны. Оныњ сµз таппай ќайталануы емес, аќынныњ с‰йгеніне назы, µтініші, ‰міті ‰шін алынуы. Аќын жолаушы шыѓып µлмейді, тосу, жоќты іздеуден µледі деген соњѓы шумаќтардаѓы парасаттылыќ, пєлсапалыќ т‰йін.

Әдебиет теориясы: миф, халыќ ањыздары, µлењ техникасы.

1. 
   Ќазаќ єдебиеті (энциклопедия) А, 1999ж.
   
2. 
   Ќазаќ жазушылары ХХ ѓасыр. А, 2004ж.
   

Негізгі проблемалар, талдау с±раќтары.

Ќ±зырлылықты қалыптастыруға бағдарланған тапсырмалар. Єдістемесі, технологиясы.

1. Раушанов шыѓар-маларыныњ негізгі ќайнар кµздері, басты арналары. ¤зі µмір с‰ріп отырѓан дєуірінің аќындарынан µзіндік ерекшелігі. 3. Шыѓармаларындаѓы лирикалыќ ќаћарман, басты проблематика жєне авторлыќ позиция.

1. Аќын егер халыќ ањыздары мен мифтерін поэзиясыныњ ќайнар кµзі етпегенде б‰гінгі биігіне шыѓа алар ма еді? Ол ‰шін: Миѓа шабуыл єдісініњ негізінде ±жым бола отырып, осы проблеманыњ жауабын дайындањдар. ¤здеріњ оќып кеткен басќа аќындар шыѓармаларымен салыстырыњдар. Венн диаграммасын толтырыњдар. 2. М±ќаѓали мен Есенѓали лирикаларындаѓы «Ќайыњ» таќырыбы. «Ќайыњ» табиѓат жыры ма, єлде «ќайыњ» аќындардыњ негізгі ойды берудегі кµркемдік тєсілі ме? Идеялар презентациясы. Ж‰рі єдісі: Пікір, ойларыњды жеке-жеке орындап, ќаѓазѓа жазып, м±ѓалімдеріње ±сынасыњдар. Ќазылар алќасы с±рыптап, ќорытындысын жариялайды. 3. Ќалай ойлайсыњдар, аќынныњ ќай шыѓармалары оныњ аќындыќ ерекшелігін, поэтикалыќ ќуатын, µзіне тєн дара ќолтањбасын ерекше кµрсетеді? Проблеманы шешу ‰шін мынадай тапсырмаларды орындањдар. 1. Поэтикалыќ талдау жасањдар да поэтикалыќ тілініњ т‰сіндірме сµздігін ќ±растырыњдар, µзіндік ерекшелігін саралањдар. Поэтикалыќ тілі Мысалдар Т‰сінік Ерекшелігі, Ќорытынды. -метафора -эпитет -тењеу -метонимия т.с.с Аќын шыѓармашылыѓын топтап, саралап тµмендегі моделді толтырыњдар. Лиризмі Раушанов Е Пєлсапа-лыќ т‰йіні Таќыры-бы Негізгі ерекшелігі

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. 
   Назарбаев Н. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында (Қазақстан халқына жолдауы).-Астана, 2006ж.
   
2. 
   Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты.- Астана, 2006ж
   
3. 
   Мелхорн Г, Мелхорн Х. Гениями не рождаются: Общество и
   

4. 
   Концепция выявления, поддержки и развития одаренных детей в РК.
   

5. 
   Жексенбаева Ү.Б. Оқушылардың ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру.- Астана,2005ж.
   
6. 
   Лейтес Н.С. Психология одаренных детей и подростков. М: Академия, -1996г.
   
7. 
   Оқушылардың ғылыми қоғамдарын ұйымдастыру және республикалық ғылыми жарыстарын өткізуге арналған әдістемелік-нұсқаулар. Астана,- 2002ж.
   
8. 
   Беспалько В.П. Слагаемые пед. технологии.М: Педагогика, -1989г.
   
9. 
   Матюшкин А. Концепция творческой одаренности // Вопросы психологий. М,-1989,- №6.
   
10. 
    Атутов П.Р. Технология и современное образование // Педагогика,-1996, -№2.
    

ІІ Бөлім

тікен де гүлге айналып шыға келер»

алты сағаттық жұмыссыздық, айлар мен

жылдарға ұласқан жұмыссыздық – міне,

бұл аса қатерлі қауіп.
В.А.Сухомлинский.
Құрметті әріптестер, түбірлі өзгерістер мен буырқанған заман, еліміздегі іргелі-іргелі жаңарулар, ең алдымен, білім беру ісіне ерекше ықпалын тигізуде. Жаңа мектеп дегеніміз – жаңаша жұмыс істейтін мұғалімдер деуге әбден болады. Жасыратыны жоқ, мұғалімдер қауымының көтеріп жүрген, болашақта көтеретін жүгі аса ауқымды. Қай кезең, қай заманда болмасын, оның шамшырағы, жарық жұлдызы ұстаздар болды, солай бола бермек. Өркениетті елдер қатарына жету экономикалық байлықтан ғана емес, ең алдымен, білімге тікелей байланысты. Себебі экономикалық өрлеуінің өзі тікелей ғылым-білімге тәуелді екенін түсіндіріп жатудың қажеті жоқ қой деп ойлаймыз. Осы еңбектің алдыңғы бөлімдерінде оқушыларды ғылыми-зерттеу ізденісіне жетелеудің кейбір мәселелері сөз болды. Дарынды, ізденімпаз, терең білімді оқушыларды өздері де сондай ұстаздардың шығара алатыны түсінікті.

Біз 12 жылдық білім беру табалдырығында тұрмыз. Білім беру ісін жаңалау, ең алдымен, берілетін білім мазмұнын жаңалауға тікелей байланысты. Әдебиет пәнінен берілетін білім, оны оқыту мынадай ұстанымдарды негізге алмақ. Ең алдымен, әдебиетті құзырлылық (компитентность) тұрғысында оқыту мақсат етілуде. Сондай-ақ:

1. 
   Әдебиетті өнердің бір саласы, яғни, сөз өнері ретінде оқыту;
   
2. 
   Оны ұлттық рух, ұлттық құндылық ретінде оқыту;
   
3. 
   Әдебиетті әлемдік мәдениеттің, әлемдік құндылықтың бір бөлшегі ретінде қарастыру.