Оқулық-әдістемелік бағдарлама. Семей, 2007ж

Негізгі идеясы Отанѓа деген ыстыќ сезім, ±рпаќ махаббаты екендігі.

Бірінші бµлімдегі Л±ќпан хакімніњ баласы жазѓан жыр жоќтау. Ойсыз, жалынсыз жырѓа деген Байбара аќсаќалдыњ ашу-ызасы, єкені аямадыќ, µнерді де ќорладыќ... деген ќатал ‰кімі.

-Екінші бµлімдегі Отан туралы тебіреніс, перзент ‰ні. «Жасыќ сµз, жалѓан сµзбен Отан с‰ю» ќылмыс деген пєлсапалыќ шешімі.

-Жалындыны мадаќтау, жалынсызбен к‰ресу. Отанды жалѓандыќтан ќорѓау – лирикалыќ кейіпкердіњ м±рат-маќсаты екендігі.

-Рухани тазалыќ, шындыќ ‰шін к‰рестіњ атой салып т±рѓан ќуатты ‰ні.

-Негізгі идея – нанды, киелі д‰ниелерді ќадірлеу екендігі. ¦лттыќ сенім мен ±лттыќ наным, оныњ єулиелігі.

-Бєкір шал, оныњ ќатал да єділ жарлыѓы.

Оныњ – халыќ данасы, адамзат атасы т±ѓырында берілуі.

-Жас келін, санасын тоќшылыќ «семіртіп», имандылыѓын жалмаѓан б‰гінгі кейбір ±рпаќ бейнесі екендігі.

-¦мытылып бара жатќан асыл єдет-салт, ±лттыќ ќасиеттердіњ жањѓыра жырлануы.

-¤лењніњ аќыл-наќылдыќ мањызы. Туѓан жер, туѓан тіл, салт-дєст‰р, туѓан тарих – адамдардыњ тµрт анасы. Ананы сыйламаѓан ел мен ±лттыњ болашаѓыныњ жоќтыѓы деген пєлсапалыќ т‰йіні.

-Ќысќа, мазм±ны µткір оќиѓасы.

-Ана, ѓашыќ ќыз, б±йра бас єртіс. Олардыњ тартысы, анна µтініші.

-Ќорлан мен Естай махаббаты.¤лім де жење алмайтын ѓашыќтыќтыњ лирикалыќ шегініспен берілуі.

-Лирикалыќ кейіпкер монологы (анаѓа ќарата сµйлеу стилі).

-Ѓашыќтыќ – ѓаламат. Оѓан бас ию, ќорѓау б‰кіл адамзаттыњ ќасиетті борышы, «ѓашыќ болѓандар – баќытты» деген пєлсапалыќ т‰йіндер, µршіл сезім, асќаќ рух.

-«Биіктік, Тењдік, Кењдік». Б±л ‰шеуін баѓаламау - керењдік; т‰сінбеу – баќытсыздыќ деген шешім.

-Аќыл, µсиет, ‰лгі-µнеге. Абай, Єуезов басынан кешкен ауыр таѓдырдыњ себебі – т‰сінбестік деген пєлсапалыќ ой.

-Адамзатты бір-бірін т‰сінуге, єсіресе дарындарды т‰сінуге шаќыру ‰ні.

-¦рпаѓы ‰шін ќ±рбан болатын Кета балыќ таѓдырын адамзатќа ‰лгі ету.

-«Тіршілік мєні - ±рпаќ ќалдыру, сол ‰шін к‰рес» деген ойы.

-Табиѓаттаѓы ѓажайып оќиѓалар арќылы адамдарды тєубаѓа келтіру, ±рпаќ ќамын ойлауѓа шаќыру ‰ні.

-Дастан негізіндегі тарихи оќиѓалар, тарихи т±лѓалар, шындыќ пен ањыз.

-Отырардыњ к‰йреуі, сатќын Ќарашоќылар єлемі.

-Батырлыќ, ерлік пен сатќындыќтыњ ќарсы ќойылуы.

-Азаттыќ к‰ресі жєне Шыњѓыс бастаѓан отаршылдардыњ жауыздыѓы.

-Ќайырхан бейнесі.

-Дастанныњ кµркемдік єлемі. Диалог, монологтар, баяндау-єњгімелеудіњ орны.

-Автордыњ Ќайыр баба рухымен тілдесуі, ±рпаќ атынан сµйлеуі.

-Дастанныњ µткен тарих шежіресі, б‰гінгі ±рпаќтыњ батыр ата-баба басына ќойѓан ескерткіш сипаттаѓы мєні.
Пєнаралыќ байланыс.

Ќазаќстан тарихы (Шыњѓыс хан, Отырар таѓдыры, Желтоќсан оќиѓасы)

-баллада туралы т‰сініктерін кењейту.

-лирикалыќ шегініс.

-лирикалыќ ќаћарман жєне автор.

Оќушы ‰шін:

Ќазаќ єдебиеті. (энциклопедия) А, 1999ж. 683б.

Негізгі проблемалар, талданатын с±раќтар

Ќ±зырлылықты қалыптастыруға бағдарланған тапсырмалар. Єдістемесі, технологиясы.

-М.Шаханов баллада-ларыныњ биік рухы; Адамды, ізгілікті, иман-дылыќты жырлайтын рухани єлемі. -¤ршілдігі, сыршыл-дыѓы, романтикалыќ лебі мен реализмі, нєзіктігі мен ќайсар-лыѓы. -М.Шаханов жєне ќазаќ поэзиясындаѓы баллада жанры. -Шаханов кейіпкерлері жєне аќын. -Аќынныњ к‰рескерлік, биік азаматтыќ т±лѓасы.

1. «Шаханов балладаларыныњ биік нысаны» таќырыбына µз беттеріњмен жоба-модель толтырыњдар. Шарты: Балладаларыныњ негізінде жатќан проблемаларды аныќтап, сол бойынша оны топтау. Кµркемдік єлемін, стильдік ерекшелігін дєлелдеу. Балладаларѓа µзіндік баѓа беру. Н±сќау: Ж±мыстарыња маќсат ќойыњдар, міндеттеріњді белгілењдер. Соњынан µз ж±мыстарыња µздеріњ талдау жасањдар, маќсатќа жеттіњ бе, жетпедіњ бе, соны саралањдар. -Т±жырымды т‰рде жоба-модельдеріњді ортаѓа салыњдар, м±ѓалімдеріњмен біріге отырып, «Шаханов балладалары меніњ зерттеуімде» атты т±саукесер сабаѓын µткізіњдер. 2. ¤здеріње ±наѓан балладаларын саралап алып, «Шаханов балладалары жєне Мен» таќырыбына «Болашаѓымныњ баѓдаршамы » атты болжам-жоба жасањдар. Шарты: -Ќай кейіпкер сезіміњді толќытты, оныњ ќай іс-єрекетін, мінез-ќ±лќын µзіње ‰лгі еткіњ, ќайсысына ±ќсаѓыњ келеді, соны басшылыќќа ал. -Шаханов кейіпкерлерініњ басына т‰скен кейбір тыѓырыќты жай µзіње кезіксе ќандай шешім ќабылдар едіњ едіњ, соны сµз ет. -Баѓдаршамыњды єр т‰рлі бейне сызба-моделге т‰сіріп, ќиялдарыња ерік бере отырып жасауларыња болады. Баѓдаршамдарыњ бойынша шыѓармашылыќ конкурс µткізіњдер. 3.М.Шахановтыњ кµркемдік єлеміне єдеби экскурсия ж‰ргізіњдер. Шарты: 1. Єрќайсыњ µздеріње ±наѓан балладаларын бµліп алып, поэтикалыќ талдау жасањдар, проблематикасы мен аќын позициясына ‰њіле отырып, экскурсия картасын жасањдар. ‡лгі: метафора т.б эпитет тењеу (міндетті емес, формасын µздеріњ табиѓа болады т.б). 4. «М.Шахановтыњ азаматтыќ т±ѓыры» таќырыбында ѓылыми сипаттаѓы маќала жазу. а) «¦лылардыњ ѓашыќтыќ ѓаламаты» (Ш.Айтматов пен М.Шахановтыњ «Ќ±з басындаѓы ањшыныњ єњгімесі» бойынша ой-толѓау жазу. б) «М.Шаханов және Сенім патшасы» таќырыбына ауызша хабарлама әзірлеңдер.

Бµкеев Оралхан (1943-1993ж)

Жазушы, драматург, журналист, сµз зергері, ќазаќ прозасыныњ 60-шы жылдардан кейінгі хас шебері, Ќазаќ КСР Мемлекеттік сыйлыѓыныњ, Ќазаќстан Ленин комсомолы сыйлыѓыныњ, Н.Островский атындаѓы Б‰кілодаќтыќ єдеби сыйлыќтыњ иегері, ќоѓам ќайраткері.

-Шыѓыс Ќазаќстан облысы, Катонќараѓай ауданы, Шыњѓыстау аулында ќарапайым ењбек адамыныњ отбасында д‰ниеге келуі.

-Ењбек жолын ауылда тракторшы, аѓа вожатый болып бастауы.

-МУ-ды бітіруі. Университеттен соњ газеттерде корректор, аудармашы, редактор, єдеби ќызметкер болып істеуі. «Лениншіл жас» (Жас Алаш) газеті, «Ж±лдыз» журналдарындаѓы єдеби ењбегі.

-1983 жылдан µмірініњ соњына дейін «Ќазаќ єдебиеті» газетінде бас редактор болып ќызмет атќаруы. 1991 жылы ќ±рылѓан «Аќќ±стыњ президенті болуы.
Жазушы єлемініњ басты ерекшеліктері: (шолу)

-Шыѓармаларыныњ басты нысанасы-Адам таѓдыры, табиѓат, олардыњ т±тастыѓы, бірлік єлемі екендігі. Жаратылыстыњ єрі асќаќ, єрі нєзік сезіммен т±ныќ ќалпында алынуы. Ќарапайымдардыњ µзін рухы, ары, жан д‰ниесі таза характер т±ѓырына кµтеруі. Олардыњ «Ќалай µмір с‰ру керек?», «Неге біз осы?» деген бүкіл адамзатқа тән өзекті с±раќтар айналасында µзін-µзі ќамшылауы. Характер сомдау шеберлігі; ішкі тебіреніс, толѓаныс, монолог, психологиялыќ иірімдердіњ орны.

Халыќтыќ, ±лттыќ бояу: мифтік сипаттар, символдыќ-аллегориялыќ бейнелер (сайтан кµпір, жетім бота, атау кере т.с.с). Керб±ѓы, бура, аспан шал, жетім бота, сайтан кµпір, ќар ќызы арќылы ±лттыќ мінез, ±лттыќ сезім, ±лттыќ рухтыњ, ±лттыќ ќан, тек (ген) тазалыѓыныњ берілуі, туѓан єдебиетін тыњ арнаѓа б±руы. Философиялыќ терењдігі мен публицистикалыќ сипаты, лирикалыќ нєзіктігі. Тіл байлыѓы, сµздіњ бояуын ќ±лпырта, т‰рлендіре пайдалануы.

Туындыларында реализм, натурализм, символизм, романтизм баѓыттарыныњ µріле берілуі. Адамдар арасындаѓы «тењсіздік» арќылы ќоѓам шындыѓын ашуы, оќыс та батыл шешім жасауы. Кейіпкерлерінің өмірден, шындықтан алынуы.

-Оралхан Бµкеев – аќын. Оныњ аќ µлењ боп ќ±йылып кететін ќара сµздері. Саѓыныш, м±њ - Оралхан шыѓармаларыныњ басты эмоциялыќ бояуы екендігі.
Шыѓармаларын талдау:

1. «Ќ±м мінезі». Бас кейіпкер – Бархан таѓдыры арќылы адал, таза ењбек адамыныњ кµрінуі. Бархан – ќатардаѓы ќарапайымдардыњ бірі. Біраќ жазушыныњ оны рухани ояну, сілкінуге алып келуі, µзі селќос ќарайтын єділетсіздікке ќарсы мінез кµрсетуі.

-Шеберлігініњ бір кµрінісі – адам санасындаѓы сілкіністі – табиѓаттыњ долдануы арќылы, екеуін ќатар ќоя отырып білдіруі.

- «Ќалай µмір с‰ру керек?» деген µзекті с±раќќа Бархан арќылы жауап беру.
2. «Ќар ќызы» повесі.

-Повестегі сµз болатын басты мєселе – ізгілік пен з±лымдыќ, жауыздыќ арасындаѓы мєњгілік тартыс екендігі.

-Оны жазушыныњ басќа ќырынан кµрсетуі. Бір таудыњ екі жаѓында тіршілік етушілерді екі жаќты тау ѓана бµлмейтіні, бірі – к‰нгейдегілер, екіншісі – кµлењкедегілер екендігі.

«Ќар ќызыныњ» зарлы єні. Жер бетіндегі тазалар мен жаќсылардыњ (сол ‰шін жапа шегіп ж‰рген) зарлы єніндей жан ж‰ректі тербете білуі.

-Бас кейіпкер - ќамшыгер Садаќбай екендігі.

-Ірі т±лѓа, кесек мінезді барымташыныњ трагедиялыќ таѓдыры. Табиѓат берген µр мінез, ќуат-к‰штіњ Садаќбайѓа баянды баќыт єкелмеуі. К‰ш те, атаќ абырой да, кесек мінез де адамды баќытты ете алмайды, шын баќыт – бала, ±рпаќ деген салиќалы ой.

Єњгіменіњ ж‰рек езер трагедиямен, «ќу бас Садаќбайдыњ» ит µлімімен аяќталуы («Б± не деген ит µлім!»).

-¦рпаќсыз сорлыныњ баќытсыз жалѓыздыѓын паш ететін жан айѓайыныњ естілуі, µзіне-µзініњ ‰кім шыѓаруы, оны бір кесек еттен ќысќан табиѓат сарањдыѓы.

-Адам мен адам арасы емес, табиѓат пен жаратушы арасындаѓы тартыстыњ алынуы. Жазушы позициясыныњ ерекшелігі.

-Єйелдер таѓдыры, жесірлер таѓдыры, к‰ндестер проблемасы.

-Ќасірет пен ізгі сезімдердіњ астаса берілуі. Жесірлік, к‰ндестік ќамытында ж‰рген ќарапайым єйелдердіњ тєн шаршауы, тєн азабын тартса да адамгершілік, имандылыќ (жесірлік ќамытында ќалмай), наѓыз адамдыќ биіктен кµрінуі.

-Рухы биік жесірлер таѓдыры арќылы жазушыныњ «Ќалай µмір с‰ру керек?» деген µзекті с±раќќа жауап беруі. Ќазаќ єйелдеріне тєн ±лттыќ мінез, ±лттыќ бітім-болмыстыњ, ар мен ±яттыњ ќабыса, µріле берілуі.

-Жазушыѓа тєн тыњ проблема, тыњ шешім. Бас кейіпкер Аќан ќарт арќылы: «Адамды баѓалайыќ, оныњ ењбегін баѓалайыќ» деген ащы шындыќ, ащы шаќыру.

-Айтар ойдыњ Аќанныњ ішкі толѓанысы, тебіренісі арќылы берілуі.

-Ардагер ќатарында жоќ Аќан ќарттыњ таза ењбегі, арлы µмірініњ шынайы берілуі. Оѓан ќарсы соѓысќа ќатысќанын к‰нде б±лдап, оны саудаѓа салып ж‰рген Ќ±мырайдыњ алынуы. Екі єлем. Аќан – адалдыќтыњ, таза ењбектіњ єлемі болса, Ќ±мырайдыњ – ашкµзділіктіњ, рухы арамдардыњ єлемі екендігі. Екі бейнедегі типтік белгілер.

-Ењ негізгі тартыстыњ жалѓан дањќ пен жалѓан марапаттаулардыњ, еленбей, ескерілмей келе жатќан наѓыз ењбекке ќарама-ќарсы ќойылуы, ќоѓамдаѓы ірі кемшіліктіњ сыналуы, адам таѓдырына немќ±райлылыќќа ќарсы Бµкеевтік ащы ‰н.

1. 
   Бµкеев – драматург (шолу). «Ќ±лыным меніњ», «Текетірес», «Ќар ќызы», «Зымырайды поездар», «Ќателіктіњ ќасіреті», «Мен сізден ќорќамын» драмаларыныњ тіпті шетелдерде ќойылуы, телефильмдердіњ т‰сірілуі.
   

1.«Ќазаќ єдебиеті» энциклопедия, А, 1999ж.

2. Оралхан. Естеліктер.Эсселер. Маќалалар. ¤нер, 2000ж.

3. Ќазаќ жазушылары ХХ ѓасыр. (аныќтаѓыш) А, 2004, 87б.

1. Рабиѓа Сыздыќ. Жанр мен тіл ‰йлесімі.Естеліктер, эсселер. 2000ж

2. Ш.М±ртаза. Оралхан. Естеліктер, эсселер. 2000ж. 14-25б

3. Кекілбаев Є. ¤мірстанѓа таѓы бір саяхат. 2000. 25-34б.

4. Єшімхан±лы Д. Талант ерен, табиѓаты бµлек. 82-87б. Естеліктер, эсселер. 2000ж

Негізгі проблемалар, талдау с±раќтары

Ќ±зырлылықты қалыптастыруға бағдарланған тапсырмалар. Єдістемесі, технологиясы.

О.Бµкей повестерініњ басты арналары, негі-зінде жатќан про-блемалар. -Адам-табиѓат жєне жазушы позициясы арасындаѓы бірлестік. Философиялыќ терењдігі мен психологиялыќ иірімдері. -Эпикалыќ сарынныњ лиризммен ±штасуы, публицистикалыќ сипаты. -Ќарапайымдардан тип, характер жасау шебер-лігі. -Оптимистік рухы, романтикалыќ сарыны, реалистик сипаты. -Адамдар арасындаѓы тењсіздік проблемасы. -«Ќалай µмір с‰ру керек?», «Біз осы неге» деген с±раќтар. Осы с±раќтардыњ наќты жауабын Бµкеев бере алѓан ба? -Миф пен ањыз, символдық-аллегориялыќ бейнелер.

1. «Ќ±м мінезі» повесіндегі басты проблема неде жатыр? Ќ±м мінезі Бархан мінезі ме, єлде табиѓат (ќ±м) мінезі ме? Мінез деген сµздіњ повестегі орнын саралањдар. «Мінез» жазушыныњ кµркемдік ќ±ралы ма, єлде повестіњ негізгі арќауы ма? Пікір-дєлелдеме ж‰ргізіњдер. 2. Жазушы шыѓармаларындаѓы халыќ ањыздары, мифтердіњ орнын саралањдар. Ол жоѓарѓы к‰шке, беймєлім рухтарѓа табыну ма, єлде кµркемдік ізденіс, тєсіл ме? Шаѓын єдеби пікірталас ж‰ргізіњдер. 3. Бµкеев – табиѓат жєне Адам. ‡ш бірлік, ‰ш таѓдыр, ‰ш шешім. Осы ‰ш єлемге єдеби саяхат жасањдар. Саяхаттарыњныњ баѓыттарын белгілењдер. Жазушы шеберлігіне барлау жасањдар. 4. «Бµкеевтіњ кµркемдік єлемі, жазушы стилі» айналасында ізденіп, ѓылыми жоба жазыњдар. Моделі: -Таќырыптыњ µзектілігі. -Зерттеудіњ маќсаты мен міндеті. -Зерттеудіњ жањашылдыѓы. -Ќорытынды. -Єдебиеттер тізімі. Мына таќырыптарды зерттеу кµзі етуге болады: 1. Жазушы повестеріндегі символдыќ-аллегориялыќ бейнелер – жазушы шеберлігініњ бір кµркемдік ќ±ралы. 2. Повестердегі єдеби баѓыттар, олардыњ басты проблеманы ашудаѓы орны. 3. Бµкей шыѓармаларында ±лттыќ рух, ±лттыќ бояу, философиялыќ терењдік пен эстетикалыќ табыстар. Баѓдарламада ±сынылѓан ѓылыми ењбектерді пайдаланыњдар. ¤здеріњді ќызыќтырѓан таќырыпты тањдап алуларыња болады. М±ѓалімніњ кµмегімен «ѓылыми» сарапшылар алќасын ќ±рып (эксперттік комиссия), кіші зертханадаѓы жоба ќорѓау сабаѓын µткізіњдер. Оппоненттерді таѓайындап алыњдар. 5. Бµкеев ізімен «Осы біз неге» деген проблема айналасында пікір ќорѓау µткізіњдер. Пікір ќорѓауда міндетті т‰рде жазушыныњ повестерін арќау етіњдер; наќты мысалдар арќылы пікірлеріњді дєлелді, нанымды т‰рде жеткізіњдер. 6. Бµкеев ізімен «Ќалай µмір с‰ру керек?» деген проблема айналасында ойлану. Бµкеев пікірін с±рыптай отырып, µзіњ ќалай µмір с‰ргіњ келеді, µмірлік маќсатыњныњ жобасын жаса. Бµкеев «Ќалай µмір с‰ру керек?» «Ќалай µмір с‰ру керек?» (µз маќсатым) - - Ескерту: таќырыптыњ бірін тањдау µз еректеріњде.