Жалпы алғанда, таным процесі, Канттың пікірінше, үш сатыдан
өтеді. Олар: сезімдік түйсіну, сараптаушы парасат жэне таза акыл-ой.
Сезімдік түйсіну сатысында біздің сезім мүшелерімізге “өзіндік
заттардың” көріністері эсер етеді де, осы деректер негізінде түйсіктердің
бей-берекет жиынтығы пайда болады. Олар сезімдік түйсінудің
априорлы түрлері - кеңістік пен уакыттың аркасында белгілі бір жүйеге
келіп, реттеледі. Танымның келесі - сараптаушы парасат сатысына -
априорлы категориялар себептілік, сапа, сан, кажеттілік т.б. Аркасында
жаңа
ғана
реттелген
түйсіктер
жиынтығы
корытындыланып,
тұжырымдалып. өзіне тиесілі заңцылыкка бағынып, жаңа білім пайда
болады.
Кант таным үдерісінің осы екі сатысының негізінде алынған
трансцендентальдық білім деп атайды. Трансцендентальдык таньм
дегеніміз
танымның
заттың өзіне
емес,
априорлы
танып-білу
мүмкіндігінің осы затты кандай деңгейге дейін біле алатындығы.
Танымның үшінші сатысы - трансценденттік танымда - таза акыл-
ой заттардың көрініс әлемімен шектеліп калмай, олардың ар жағында не
бар екенін білуге, басқаша айтканда “өзіндік заттардың” табиғатын,
мэінін
түсінуге
ұмтылады
да,
шешілмес
кайшылықтарға
(антиномияларға) тап болады. Айталык, рух өле ме, өлмей ме, элем
калай пайда болды, қүдай бар ма, жок па т.б. Осы сиякты сүрактар
антиномияларға толы. Осы мэселелерді көтеріп, оған жауап беріп
жүрген схоластикалык, онтологиялык, рационалистік, діни т.б. ілімдер
76
жалған ғылымға жатпайды. Себебі, бұл аталған идеялардың не дұрыс, не
Достарыңызбен бөлісу: |
