Оқулық өңделіп, толықтырылып екінші басылуы
Бедер түзілудегі жерсілкіну ролі
жүктеу/скачать 11,7 Mb.
|
Citap Geomorfologia 1.rtf 2
| 17. Бедер түзілудегі жерсілкіну ролі
Жерсілкіну деп жер қойнауының потенциалдық энергияларының кездейсоқ, кеңеттен босанып шығуын және қазіргі тектоника процестерімен байланысты жер бетінің тербелуін, жойқын шайқалуын атайды. Тектоникалық процестермен байланысты қуатты кернеулер жердің астында ондаған, жүздеген жылдар бойы жиналады. Сол қуаттардың босап шығуы, жерсілкіну ошатарындағы таужыныстарының тектоникалы бұзылысымен және ошатар маңындағы қайтымды деформациялармен байланысты. Қайтымды деформациялар серпінді тербелу күйінде тарайды. Сөйтіп жердің тереңдіктерінде үнемі кернеулер жиналып, олар таужыныстарының беріктік шегіне жеткең кезде жарылу пайда болады, потенциалды қуат (энергия) кинетикалық куатқа ауысып кернеулер бәсеңдейді, ал жер қойнауынан босаған қуат серпінді толқындар түрінде тектоникалық жарылымдар бойымен жерсілкіну ошақтарынан жан-жаққа тарап, жер бетіне дейін жетіп, жер асты дүмпуі немесе жер бетінің тербелуі түрінде сезіледі. Негізгі жерасты дүмпуімен қатар алдын ала дүмпулер форшоктар (ағылш.. "фор" - аддыңғы, "шок" - соқкы) және кейінгі - афтершоктар (ағылш. "афтер" -соңғы, кейінгі) дүмпулер болады. Осылайша, әрбір жерсілкінулер серпінді энергиялардың босануынан пайда болады. Бұл жағдайда бір-біріне катысты жер қыртысының блоктары жыртылу жігі бойымен бірден ауысады (34-сурет). Ал серпінді толқындар бойлық (Р), көлденең (S) және үстіңгі (L) толкындарға бөлінеді. 34-сурет. Жерсілкінудің әсерінен жер бетінің өзгерілуі (геологиялық сөздік, Пекин, 1983). Басқа эндогендік факторларға қарағанда, жерсілкіну бедердің қалыптасуында айрықша роль атқарады. Жерсілкінудің геоморфологиялық белгісі тектоникалық жарылымдардың жер бетінде сейсмикалық жік (сейсмошов) түрінде пайда болуымен сипатталады. Жер ыртысының блоктары тік бағытта және жазық бағытта ауысуынан, кейде тіпті иілім деформациясының қалыптасуынан білінеді. Мысалы, 1931 жылы Қытай Халық Республикасының батыс бөлігіндегі Шынжан өлкесінің Фуюн аймағы маңында болған жерсілкініс кезінде жерасты дүмпуінің нәтижесінде жердің бетінде көптеген жарықтар пайда болған. Олардың кейбіреулерінің ұзындығы жүздеген метрден бірнеше километрге дейін жетіп, көптеген төбелер мен аңғарларды иып өткен. Жарық бойымен жылжып кеткең массалардың тік бағыттағы амплитудасы 1,4 метрге дейін, жазық бағыттағы ығысуы 14 метрге дейін жеткең. Ал Ашхабад жер сілкінісі кезінде блоктардың тік бағыттағы ауысу амплитудасы 1 метр болған. Сонымен қатар көтерілген блоктардың қыр бөліктерінде ұзыннан-ұзақка созылып жатқан біршама тік құлаған кертпештер де кездеседі . Мұндай сейсмотектоникалық кертпештер жарылымның жыртылу жігінің созылу бағытымен параллель қалыптасады, кертпештердің биіктігі белгілі дәрежеде блоктардың тік бағыттағы орын ауысу мөлшерін сипаттайды. Қырғызстандағы 1885 ж. Беловодский жер сілкінуі кезінде жер кыртысы блоктарының тік бағытта жылжуы нәтижесінде жер бетінде биіктігі 2,5 метрге жететін кертпештер мен төбешіктер түзілген. Фуюн жер сілкінісінен кейін 140 км-ге созылып жатқан, тектоникалы жарылымдар бойында қалыптасқан кертпештердің биіктігі 1 метрден 10 метрге дейін жеткең. Португалияның Лиссабон қаласында 1775 ж. жер сілкінісі болған кезде теңіз жағалауында орналасқан қаланың бір бөлігін тез арада су алып кетіп, оның орнына тереңдігі 200 метрге дейін жететін шығанақ пайда болған. Жапонияда 1923 ж. жер сілкінісі кезінде Токио қаласынан оңтүстікте жатқан Сагами шығанағының бір бөлігі (150 км2 аймақ жер) бірден 200-250 м биіктікке көтеріліп, басқа бөлігі 150-200 метрге төмен түсіп кеткең. Жер сілкінгеннен кейін көп жағдайда жер бетінде опырық, яғни грабен тектес тектоникалық құрылым пайда болады. Жер бетінде олар әр мөлшердегі ойпаң түрінде түзілетін пішіндер. 1957 ж, Гоби-Алтай жер сілкінуі болған айматарда ұзындығы 2,7 километр, ені 800 метр грабен түзілді. Оның жыртылу жігі бойындағы қозғалыс амплитудасы 4 метрге жеткең. Түзілген кертпештердің ұзындығы 500 километрге дейін созылып, үңірейген жарықтарының ені 20 метрге, кейбір жерлерде 60 метре жеткең. Қара-Ертіс өзенінің бастауындағы аймақтарда терендігі 14 метрге жеткең грабендер Фуюн жерсілкінісінен кейін пайда болған. 1962 ж. Байкал маңында болған жерсілкінуден кейін аумағы 260 километрге жеткең Селенга атырауың солтүстік-шығысындағы едәуір бөлігі кеңет ұлдырай құлап, оның орнына тереңдігі 8 метрге жеткең Провал шығанағы қалыптасқан. 1976 ж. Қытай халы куаты Рихтер шкаласы бойынша 8 балға сәйкес келетін өте зауалды жерсілкінісін басынан өткерді. Оның сырткіндігі (эпицентрі) Қытай астанасы Пекиннен шығыса қарай небары 150 километр жерде, Солтүстік Қытайдың халқы қалың орналасқан аймағында болған. Бұл жерсілкінісінің зардабы бүкіл әлем халкының зәресін алып, жандарын түршіктірді. 242000 адам бірден қаза тапты, Таншан қаласы тұтасымен қирап, жердің бетінде көптеген жарышақтар пайда болды. 1556 ж. аңтардың 23 күні Шэньси өлкесінде Хуасянь жойқын жерсілкінісі болды. Оның эпицентрі Сиань қаласының шығысында 70 километр қашықтықта лесс топырағы кең тараған жерде болды. Қытай құжаттарында сол жерсілкінудің салдарынан шамамен 830 мың адам құрбан болды деп жазылған. Кейде жерсілкіну әсерінен жер бетінде ерекше бедер пішіндері пайда болады. 1887 ж. Мексиканың солтүстігінде тектоникалық лықсу нәтижесінде биіктігі 7 м-ге жететін төбешік тізбектері қалыптасты, ал Индиядағы Ассам жерсілкінісі кезінде теңіздің бетінде жаңа аралдар пайда болып, олардың біреуінің ұзындығы 150 метрге, ал ені 25 метрге жеткең. Кейбір жерлерде жерсілкінісінен түзілген жарықтар жігінен су көтеріліп, олар жер бетіне құм мен саз үйінділерін қалыптастырған. Соның нәтижесінде биіктігі 1-1,5 метрлік үйме сазды конус тізбектері түзілген. Сонымен қатар жер бетінде иілім тәрізді деформациялар да болады. 1892 ж. Жапонияда жерсілкінген уақытта жердің бетінде биіктігі 30 см, ұзындығы 3-10 метрге жететін белестер пайда болған. Жерсілкіну әсерінен қоздырылған кейбір табиғат құбылыс-тары өте маңызды бедер түзілу роль атқарады. Жерасты қатты тербелістерінің әсерінен тауларда құламалы тік жарлар, өзен және теңіз жағаларындағы опырылмалар, сусымалы түзілімдер, ал ылғалды жерлерде – жылжымалар және топырақ қалқымалары қалыптасады. Осы сияқты Тәжікстандағы (1949 ж.)- Хант ауылының маңында жерсілкіну нәтижесінде ірі опырылмалар мен сусымалы тасшөгінділері пайда болды, ал ауыл тұрғындарының үйлері түгелімен дерлік көшкіннің астында алған. Аса үлкең опырылмалы ұбылыс 1911 жылғы Памирдегі жерсілкінісі кезінде болды. Опырылған таужыныстары Мургаб өзенінің аңғарына қопарыла құлап, ені шамамен 5 километрге, биіктігі 600 метрге жететін бөгет құрды. Осының салдарынан ұзындығы 60 км, тереңдігі 500 м Сарез көлі пайда болған. Осындай үлкең бөгеттің түзілуі Кавказдағы Баксан өзенінің бастауында да бар. 1887 ж. Верный жерсілкінісінен кейін Іле Алатауының солтүстік баурайларындағы опырылмалы, Жылжымалы және сусымалы тас шөгінділер кеңінен етек алды. Мысалы, Ақсай өзенінің бастауындағы сусымалы тас шөгінділер осы уақытқа дейін сақталған. Тау беткейлерінің етегінде және өзен аңғарларында жиналған борпылдақ материал, жоғарыда айтылған процестердің әсерінен, селдің басталуына себепші болды. Аңғарлар бойымен селдер төмен қарай ағып, орасан зор бүліншілікке ұшыратты, сөйтіп таудан шығар жерінде тау етегінде ірі аумақты ысырынды конустарды қалыптастырды. Жарылым зоналары жер қыртысының көп майдаланған және икемделген белдеуі болғандықтан, жерасты сулары осы жарылымдар бойымен жер бетіне шығып, қайнар бұлақтардың көздерін ашады. Кейде тектоникалық жарылымдар бойымен кұрылған бедер пішіндері планда солардың қалыптасқан бағытына орай орналасады. Бедердің өзгеруінде айрықша роль атаратын, ошақтары теңіздерде болатын жерсілкінулер. Оларды кейде теңіз сілкіністері деп те атайды. Мұхит түбіндегі жерсілкінулерден кейін мұхит бетінде биіктігі ондаған метрге жететін цунами деген теңіз толқындары пайда болады. Ашық мұхит немесе теңіз аймағында алыптасқан цунами биіктігі 2-3 м-ден аспағанымен олардың таралу жылдамдығы мен толын ұзындығы және биіктігі біршама жоғары көрсеткіштермен сипатталады. Мәселен, цунами жылдамдығын реактивті самолетінің (ұшақтың) жылдамдығымен (сағатына 800 километрге дейін) салыстыруға болады, ал толқындар биіктігі жағалауларға жаындаған сайын еселене арта түсіп, кейде ондаған метрге дейін, ұзындығы 200-300 километрге дейін жетеді. 1952 жылдың қараша айында Курил аралдары жағалауларын шайып кеткең цунами, күні бүгінге дейін жергілікті тұрғындардың есінде. Цунами толқындарының қалыптасуына себепші болған Оңтүстік Камчатка жағалауынан 150-200 километрден қашықтықтағы Тынық мұхит алабында, қарашаның 5 күні болып өткен, қуаты 7 балдык жерсілкінісі болатын. Жерсілкінісі ошағының үстінде пайда болған толқын, түн ортасында Курил аралдарының жағаларына келіп жетті. Бұл толқындар әсіресе Парамушир аралында орналасқан Северо-Курильск мекеңіне орасан зор зиян келтірді. Жағалаудағы жер бедерлерінің өзгеруіне де елеулі әсерін тигізді. Сондай-ақ 2004 жылы желтоқсан айының 26 күнінде Үнді мұхит түбіндегі жерсілкінісінен кейін пайда болған алып толқын құрлық жағалауының морфологиясыне түгел өзгертіп, көптеген аралдар шайылып суастына кеткең (-сурет). Жерсілкіну жанартау сияқты жер бетінде әркелкі тараған. Ең алдымен Гибралтардан бастап ендік бойымен Малазия архипелагына дейін созылған Жерорта теңіздік (Альпі-Гималай) қатпарлы зонасы жоғары сейсмикалық белсенділігімен сипатталады. Бұл зона атап айтқанда, Пиреней, Аппенин, Балкан, Альпі, Қарпат, ырым, Кавказ, Копетдаг, Памир, Иран, Ауғанстан, таулы өлкелерін, Гималай, Бирма, Индонезия таулы жерлерін қамтиды. Жалпы жерсілкіністері ошақтарының 21%-ті осы зонада орналасан. Олардың басым көпшілігі тектоникалық жарылымдар бойымен жер қыртысы блоктарының жылжу әрекеттерімен тығыз байланысты. Тынық мұхиттың шеткі жағалау зонасын, Оңтүстік және Солтүстік Американың батыс жағалауын, Антиль, Алеут, Аляска, Камчатка, Курил, Гавай аралдарын, Жаңа Зеландияны - жалпы алғанда Тынық мұхит жағаларын түгел қамтиды. Бүкіл жер шарында болатын күшті жерсілкінулердің алтыдан бес бөлігі, немесе барлық жерсілкіністерінің 68%-і осы зонада байқалады. Олардың көпшілігі терең фокусты сілкіністер болып келеді. Жер сілкіну әрекеттері жоғарыда аталған сейсмикалық қос зонадан басқа да жеке аймақтарда, яғни Тянь-шаньда, Монголия мен Қытайдың таулы аймақтарында, Байкал маңында, Шығыс Африканың рифтер бойында, Орта Атлант жоталар бойында және тағы басқа аймақтарда кездеседі. Осы жерсілкінулердің географиялық таралуы жер бетінде біркелкі болмайтындығы кездейсоқ оқиға емес. Оның себебі, жер қыртысының жеке аудандарының геологиялық даму тарихының өзіндік ерекшеліктеріне тығыз байланысты. Жалпы айтқанда, жерсілкіну әрекеттері қозғалмалы зоналарда жиі байқалады. Мұндай аймақтардың қатарына ең жас қатпарлы тау жоталарын, орта-мұхиттық жоталар мен рифттік зоналары, материктер мен мұхиттардың шеқарасын қамтитын тектоникалық жарылымдарды жатқызуға болады. Егер жанартау және жерсілкіну қарталарын салыстыратын болсақ, жерсілкіну зоналары жанартау таралу, әсіресе сөнбеген жанартау зоналарымен сәйкес келеді. Мұның барлығы тек жай географиялық сәйкестік ғана емес. Бұл жердің ішкі күштер әрекеттерінің, яғни жерсілкіну, жанартау атылау, жаңатектоникалық әрекеттерінің пайда болу себептерінің ортақтығын немесе сәйкестігін және жер қойнауында тотаусыз жүріп жатқан геодинамикалық әрекеттердің тығыз байланыстылығын көрсетеді. Сондықтан жерсілкіну мен жанартау жиі тараған зоналар, әдетте қарқынды неотектоникалық қозғалыстар аймақтарында ұшырасады. Жоғарыда айтылғандардың бәрі жерсілкінуді қадағалап зерттеп, соның нәтижесінде оларды алдын ала болжаудың адамзатқа қаншалықты маңызды мәселе екеңін көрсетеді. жүктеу/скачать 11,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|