Өзбекстан республикасы жоғары және орта арнаулы білім министрлігі

106 
Халық әдебиетінің басқа тҥрлері секілді ертегілер де адам баласының 
еңбек - кәсіп ету, тҧрмыс - тіршілік ету тәжірибесіне байланысты туған. 
Жаратылыс қҧбылыстарын, табиғат сырын жетік білмеген, олардың 
неліктен болатындығын толық тҥсінбеген ертедегі адамдар әр нәрсені қиял 
етіп, ӛздерінің ауыр еңбектерін же-ңілдету жайын қарастырған. Сол ҧғым-
тҥсініктерін, нанымы мен сенімін әңгімелеп айтатын болған. 
Жас ҧрпақ тәрбиесінде ертегілердің атқаратын рӛлі айрықша. Қазақ 
ертегілерін ең алғаш зерттеп, жинақтаған Ш.Уалиханов, Г.Н.Потанин, 
О.Әлжанов, Р.Дҥйсенбаев, М.Кӛпеевтер және Н.Березин, В.В.Радлов, 
А.Е.Алекторов, А.Ивановский, Л.Исаков, Ы.Крафтар болса, кейін бҧл 
игілікті істі А.Мелков, М.Әуезов, С.Сейфуллин, М.Ғабдуллиндер 
жалғастырған. 
1.
Ертегіні оқу барысында "бҧл ойдан шығарылған, ӛмірде кездеспейді" 
деудің қажеті жоқ, балықтың, жануарлардың сӛйлемейтінін балалардың 
ӛздері де біледі, бірақ ертегіде кездесетіндерді қиялдау, олардың кӛңілін 
кӛтеріп армандауға ҥйретеді. 
2.
Оқушыларды кейіпкерлерге қарапайым мінездеме беруге ҥйретуде 
ертегілердің пайдасы мол. Ертегі кейіпкерлеріне берілетін мінездеме әдетте 
бір-екі айқын белгілерімен-ақ тҥсінікті болып келеді. 
3.
Қара сӛзбен жазылған ертегілер мәтінге жаңын ҥлгімен мазмҧндалады. 
Кейде ертегіні оқымай-ақ, мҧғалім оның мазмҧнын қызықты етіп айтып 
береді. Егер әртістердің орындауындағы фонохрестоматияны пайдаланса, 
тіпті жақсы. 
Ертегі балаларды жоспар жасауға ҥйрету ҥшін де ӛте қолайлы. Оны 
бӛлімдерге бӛлу, ат қою қандай суреттер салуға болатынын анықтау, т.б. 
Осындай жҧмыстарды II-III сынып оқушылары орындай алады. Ал IV 
сыныпта ертегіге ӛз беттерімен жоспар жасау тапсырылады. 
4. Жануар туралы ертегілерді оқығанда дайындықтың онша керегі жоқ. 
5.
Кейбір ертегілерді пьесаға айналдырып қуыршақ жасатып, сыныптан 
тыс сабақтарда балаларға орындатуға болады. 

107 
6.
Ертегінің композициялық ерекшеліктеріне қара-пайым баңылау 
жҥргізіп ҥйрету керек. 
Ертегілерді балалар қызыга оқиды, олардың мазмҧнын бір оқығанда-ақ 
игереді. Сондықтан бірқатар ертегілерді оқығанда жалпы идеясын ғана 
әңгімелеп, мазмҧнын ҥйде оқуға тапсыруға да болады. 
Ертегілер оқушылардың ой қиялын дамытып, эстетикалық сезімдерін 
ҧштай тҥсетін бірден бір қҧрал болып табылады. Ертегілердің тҥрлері ӛте 
кӛп деп жоғарыда айтып ӛттік. Сол ертегілердің қай тҥрі болмасын 
баланың 
ой-ӛрісін, 
тілін, 
дҥниетанымын 
дамытады. 
Сондай-ақ 
адамгершілікке, ӛз Отанын қорғай, сҥйе білуге тәрбиелейді. 
Бастауыш сынып оқулықтарындағы берілген ертегілерді балаларға 
алдымен ӛзіміз оқып беріп, одан кейін балалардан тҥсінігін сҧрап, дҧрыс 
емес жерін сҧрақ қойып толықтыру арқылы да балалардың тіл байлығын, 
сӛздік қорын арттыруға әбден болады. "Ертегі туған жерге деген 
сҥйіспеншілікті тәрбиелейді, ӛйткені ол халық шығармасы" деген болатын 
тамаша педагог В.А.Сухомлинский. Ертегілердегі батылдық, ақылдылық, 
отанға берілгендік сияқты қасиеттерді сіңірген кейіпкерлер балалардың 
еліктейтін тҧлғаларына айналады. Адам бойындағы қасиеттердің ара-жігін 
ажыратып, жағымды жаңтарын ӛзіне рухани азың етуге тырысады. 
Баланық жан дҥниесін байытып, дҥниетанымын қалыптастыратын 
әңгімелерді, ертегі-ӛлеңдерді, жыр-дастандарды тӛмендегіше іріктеп алуға 
болады. 
1. Оларды таңдағанда оның кӛлеміне назар аудару керек. Бҧлдіршінге 
қозғалмай ҧзақ отыру қиынға соғады. 
2.Мазмҧны сабақтың тақырыбына сәйкес болған жӛн. 
3.Оларбалаға қандай да болмасын қҧндылықты тҥсінумен қатар, оның 
бойында ӛзіндік пікір туғызатындай болу керек. 
Балалар әдебиетіндегі жҧмбақтар мен ертегілерді жеткіншектердің жас 
ерекшеліктері мен білім дәрежесіне, санасына, қабілетіне қарай лайықтап 
таңдап алу керек. Осылай таңдалып алынған мәтіндер олардың берілген 

108 
материалдарды толық игеруіне, ой-ӛрісінің кеңейіп, тіл байлығының, сӛздік 
қорының артуына игі әсерін тигізетіні сӛзсіз. 
Ертегі-әңгіменің балалардың кӛңіл-кҥйіне ішкі жан сезіміне ӛсер 
ететіндей, одан алған ӛсері есінде қалатындай мазмҧнына жоғары мән 
берілуі қажет. 
Бастауыш мектепте ертегілерді оқыту ісі " Ана тілі" оқулығы арқылы 
жҥзеге асырылады. Оқу-тәрбие ісінде хайуанаттар жайындағы кейбір 
ертегілерді оқытуда энциклопедиялық әдістің ӛте тиімді екеніне кӛз 
жеткізуге болады.
І.Сабақтың тақырыбы: "Сауысқанмен кӛкек". 
2. Сабақтың мақсаты: 
а) Мәнерлеп оқу дағдысын нығайта тҥсу. 
Сҧраққа толық жауап беруге машықтандыру, дҧрыс сӛйлеуге ҥйрету, 
жҥйелі баяндауға тәсілдіру, қҧстардың ӛмірімен таныстыру. 
б)Сӛздік қорын байыту, ойын, қиялын дамыту, дҥние-танымын кеңейту. 
в) 
Оқушыларды 
еңбексҥйгіштікке, 
адалдыңқа, 
адамгершілікке, 
жауапкершілікке баулу, қҧстарды қорғауға тәрбиелеу . 
3.
Сабақтың әдісі: Энциклопедиялық сҧраққа жауап, баяндау, тҥсіндіру, 
проблемалық оқыту, салыстыру. 
4.
Сабақтың кӛрнекілігі: Кӛкек пен сауысқанның суреттері; 
Сауысқан ҧясының суреті, сӛздер жазылған карточкалар. 
5. Сабақ барысы: Оқу қҧралдарын дайындау. 
-
Балалар, бҥгін біз жаңа ертегімен танысамыз. Бҧл қҧстың әлі ӛз ҧясы 
жоқ. Жҧмыртқасын кез келген ҧяға тастап кетеді. Оны басқа қҧстарбасып 
шығарады, балапандары жетім ӛседі. 
-
Балалар, мен қандай қҧс туралы айтып тҧрмын ? 
-
Кӛкек туралы не білесіңдер? 
-
Басқа қҧстар кӛкектің жҧмыртқасын неліктен басып шығарады? Оның 
себебі: Кӛкек ӛз жҧмыртқасын "боямалап" жҧмыртқалайды, яғни басқа 
қҧстың жҧмыртқасынан ҥлкендігі және тҥрі жағынан айнымайтын болады. 

109 
Сондықтан да басқа қҧстар "ӛз жҧмыртқам" деп ойлайды. 
Кӛкектің балапаны ӛтепысықболады. Жҧмыртқадан шығып, кӛзін ашқан 
кезде ҧядағы басқа қҧстың балапандарын ҧяның шетіне ысырып, қҧлатып 
жібереді. Ӛздерінен басқа балапандар қалғанша осылай әрекет ете береді. 
Бірақ олардың мҧндай қасиеті 4 кҥннен кейін жойылады. 
Кӛкек балапандарының осындай ҧнамсыз қасиеті бола тҧрса да оларды 
қорғауымыз керек. Ӛйткені, табиғаттағы кез келген қҧстардың, аңның, 
ӛсімдіктің пайдалы жақтары бар. 
- Балалар, бҧл қҧс кӛкек сияқты емес. 
Балапанның жағдайын ойлап, берік ҧя жасайтын қҧс- 
тар ӛте кӛп. Солардың бірі - сауысқан. Ол бір кҥні кәрші 
ағайыны кӛкекпен сӛйлеседі. Олар не туралы сӛйлесті екен, білгілерің келе 
ме? 
- Ендеше "Сауысңан мен кӛкек" ертегісін тыңдайық. 
Сӛздік жҧмысы: (жеке карточкаларға мына сӛздер жазылады) 
Таспалап - кӛктеп. 
Шым - шӛптесін жердің шымыр боп байланған ҥстіңгі қабаты. 
Саз - су араласып батпаққа айналған топырақ. 
Кездесетін қиын сӛздер алдын ала осылай карточкаға жазылып, алдымен 
буынға бӛлініп, кейін тҧтас оқыты-лады. Қабырғаларын тамырларымен 
байланыстырады. 
1. "Ағайыным ҧя салып берер" деген кӛкектің ойы неге орындалмады? 
2 . Кӛкек - жетім. 
Балапаны - жетім емес. 
3.
Кӛкектің балапанын тастап кету себебі неде? 
4.
Қазіргі кезде ата-анасы жоқ немесе шешесі тастап кеткен жетім балалар 
кӛбейіп кетті. Олар балалар ҥйінде тәрбиеленеді. Балалар анасын сағынады, 
кҥтеді. Бірақ аналары "кӛкек ана " сияқты балаларын іздемейді. 
- Сендер ана қандай болу керек деп ойлайсыңдар? 
Қорытынды жасату : ата-анасыз бала - жетім. 

110 
Ата -анасының тәрбиесін кәрмейді. Адал еңбек етсең, ойлаған ісің 
орындалады. 
Жоспар бойынша жҧмыс. І.Сауысқан мен кӛкектің әңгімесі (ертекшінің 
сӛзінсіз сахналау). 
Қҧстар ҧя салып жатады (қимылын келтіру). 
Кӛкек пен сауысқанның әңгімесі. 
2. Сауысқанның ҧясы. 
- Тауып оқу, ертегі сюжет. 
1)
Сауысқанның ҧя салып жатқанын елестету, ауызша айту. 
2)Ал енді кӛкек не істеп жатыр? 
3)Салыстыру. 
3. Қорытынды бӛлім. 
1)
Шығармашылық жҧмыс. Ертегіні әрі қарай жалғастыру. 
2)Мінездеме беру. 
3) Оқушы ертегі мазмҧнын оқулықтағы берілген мәтін бойынша немесе 
ӛз жанынан толықтырып айтады. Бірақ ертекшіге қойылатын талаптар 
ескеріледі. 
4)
Жҧмбақ жасыру. 
Қайталап атымды,
Ән салып аламын. 
Кез келген ҧяға, 
Жҧмыртқа саламын. 
5)
Ертегі терапия. 
Кӛкектің ҧясыз қалуына не себеп болды? 
- Балалар, еріншектіктің, жалқаулықтың соңы не болатынын мына 
ертегілерден білдік. 
Қане, орнымыздан тҧрып, аяғымыздың ҥшынан бастап, басымызға дейін 
бойымыздағы осы жаман қасиеттерді аластатайық (қимылмен кӛрсету). 
Бағалау. 

жүктеу/скачать 1,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: