194
түсіну үшін үш деңгейді: қоршаған орта шындығы, ойлау жəне тілдік
деңгейлерді талдау қажет» [1972, 369].
Фразеологияда синтагматикалық қатынастарды қарастырмастан
бұрын, алдымен синтагматикалық қатардың мүшесі ретінде
фразеологиялық тұлғаның (ФТ) мəртебесін анықтап алу керек. Олардың
Ю.А. Гвоздарев ұсынған:
ü
ФТ-ның
жалпы мағынасы,
ü
ФТ-ның этимологиялық мағынасы,
ü
ФТ-ның лексикалық құрамы,
ü
ФТ-ның
грамматикалық мағынасы,
ü
ФТ-ның стилистикалық сипаты
фразеологимздердің синтагматикалық ерекшеліктерін анықтауға
мүмкіндік береді. [2008, 259].
Фразеологиялық
тұлғалар ұғымды білдіреді, сөйлеуде өзінің
мағынасымен жұмсалып, басқа сөздермен тіркесе келе, əлдебір сөйлеу
жағдаяттарын білдіреді. Демек ФТ лексика-семаникалық қатардың ны-
саны.
Фразеологизмдердің басқа сөздермен тіркесу қабілетін В.П.Жуков,
А.В. Жуков үш түрге бөліп қарастырады:
ü
Жеке толық мағынасы бар, еркін қолданысқа ие болатын фразеоло-
гизмдер. Бұлар атауыштық сипаттағы басқа сөздермен кең жəне əр түрлі
байланыстарға түсуімен ерекшеленеді.
ü
Жеке заттық мағынасы бар, бірақ басқа сөздермен қабыса, меңгеріле
байланысқа түсетін тіркестер тобы.
ü
Сөздерді т алғап, көбінесе бір лексика-семантикалық топтағы
сөздермен байланысатын фразеологизмдер. (2006, 315).
ФТ-ның тіркесімділігі өзінің құрамындағы
сөз сыңарларының
этимологиялық семантикасымен анықталады. Бұл арада кейбір
компоненттердің лексикалық ерекшеліктерін сақтап қалуы назар аудар-
тады. Мысалы, шаршау, қатты қалжырап қалу мағынасында:
аяғын ал-
дырту, сілесі құру, əбден қалжырау, табанынан таусылу, жүйкесі бо-
сау, құр сүлдері қалу
фразеологизмдері бар.
Тіркес құрамындағы сөздер
олардың адамның іс əркетімен жəне басқа жанды заттармен байланысы
барын аңғартады. Кейбірі нақтылы қимылға негізделсе (
аяғын алдыр-
ту, табанынан таусылу),
қалғандарында дəл сондай ашық іс əрекет
байқалмайды. Мысалдар