М. З. Изотов философия ғылымдарының докторы, доцент
жүктеу/скачать 3,01 Mb. Pdf көрінісі
|
Қазақтардың рухани әлемі әл-Фарабиден Абайға дейін
| Қазақтардың рухани әлемі:
әл-Фарабиден Абайға дейін рухани мәдениет тасымалдануының, кемшін жақтары да жоқ емес, дегенмен, біз оны бір жақты қарастыратын еуропоцентрлік бағдар- дан арыла отырып, жағымды тұстарын туындатып, оларды былай- ша жинақтап көрсетуді жөн көрдік: - ауыз әдебиеті, әсіресе, ұзақ жырланатын эпостар мен сан- сыз көп ертегілер, мақал-мәтелдер т. б. барлығы, түптеп келген- де, мазмұнынының дидактикалық ұлттық тәрбиелік қырларын айтпағанның өзінде, ол формасы жөнінен ақыл-ой тәрбиесіне, нақтырақ айтқанда, есте сақтауды жаттықтырудың өзіндік бір құ- ралы болды. Шындығында, жазба мәдениет, тұтастай жазбалық (кез-келген нәрсені мәтіндендіріп жазып алу) адамның есте сақтау қабілетін төмендететіндігі күмәнсіз. Ал ауызша жаттап алу керісін- ше, есте сақтауды шынықтыратын мидың жаттығулары болып та- былады. Міне, түркілік ауызша мәдениеттегі маңызды ұтымды тұс – қазіргіше айтсақ, көптеген ақпараттарды сақтай алатын компьютерлік жады іспеттес ми құрылымын жасап шығарғандығы болып табылады. - ауызша мәдениет үлгілері, нақтырақ айтқанда кез-келген жыр, аңыздар, мақал-мәтелдер, күйлер т. б. фольклорға жататындардың барлығы, нақты жазбадағы сияқты міндетті түрде одан ауытқымауы тиіс «догма» болып тағайындалмайды. Сондықтан да кез-келген мәтін заманға лайықты, өркениет дамуына сәйкес, оңай өзгерістерге ұшырап, оған бейімделе алуға аса қабілетті («мобильді-динамика- лы бейімделу» деп атуға болады). Мысалы, Ы. Алтынсариннің «Кел, балалар оқылық» атты еңбегіндегі ең бірінші «Бір Аллаға сиынып» деп басталатын жол, заманның өктемдірек талабына, коммунистік идеологияға сай алынып тасталған. Міне, бұл түркі халықтарының ауызша мәдениетінің, жекелей алғанда, мәтіндерінің қаншалықты деңгейде сұраныстар мен талаптарға сай өзгеріп отыратындығының куәсі болып табылады. Әрине, өзгергіштік, бір қарағанда, жағымды сапа болып табылмауы ықтимал, бірақ кез-келген нәрсе абсолютті емес екендігін де ұмытпауымыз қажет және өзгерістер жақсы жағына қарай туындыны дамытып отыруға қарай бет түзейтіндігін де ескеруіміз керек. - ауызша мәдениет – өзінен-өзі, стихиялы-жоспарлы, саналы-бей- саналы түрде, сұрыптау, іріктеуші, талдаушы, қазіргі тілмен айтсақ, кейде цензуралық қызмет атқарады және оны өзінің туындыларына жасайды, демек, ауызша мәдениеттің өзіндік санасы (мысалы, өзін- өзі сынаушылық) жетілген деп тұжырымдай аламыз. Демек, қоғамға қажетсіз, сұраныс болмаған, халықтың талғамына сай келмейтін, ділдік құндылықтарымыздан ауытқыған жақтар т. б. өздігінен-ақ |