Графика. Орфография. Орфоэпия
жүктеу/скачать 2,09 Mb. Pdf көрінісі
|
Н.-Уәлиев-МОНОГРАФИЯ
| Орфографиялық сөздікте
Қолданыста ақырет кесапат қабілет қаракетсіз қағілез қасірет қатыгез қошамет құдірет лағынет мүбарак, мүбарагы тәкаппар тақсірет тауқымет тақылет ақірет кесепат қабылет қарекетсіз қағылез қасырет қатігез қошемет құдырет лағінет мүбәрәк, мүбәрегі тәкәппар тақсырет тауқімет тақілет Бұл сөздердің сөздіктегі, практикалық қолданыстағы әліптемелерінде бірізділік жоқ екенідігі байқалады. Мысалы, қағілез деп жазған соң, неге қатігез деп жазуға болмайды. Немесе неге лағынет, тәкаппар деп жазамыз? Неге лағінет, тәкәппар емес? Әліптемесі қиын мұндай сөздердің дұрыс жазылуының белгілі бір таянышы болуы керек. Біздіңше, ол таянышты сөздің буын құрылымынан іздеуге болады. Жоғарыда көрсетілген сөздерді алдымен бейүндес (асингармониялық) екі буынға бөлуге болады : а-қы-рет (а-қі-рет емес), құ-ді-рет (құ-ды-рет емес), ке-са-пат (ке-се-пат емес), ла-ғы- нет (ла-ғі-нет емес), қа-бі-лет (қа-бы-лет емес), мүбә-рек (мү-бә-рак емес), қа-ре-кет (қа-ра-кет емес), тә-кәп-пар (тә-кап-пар емес), қа-ғы-лез (қа-ғі-лез емес), тақ-сі-рет (тақсы-рет емес), қа-сі-рет (қа-сы-рет емес), тау-қымет (тау-қі-мет емес), қа-ті-гез (қа-ты-гез емес), та-қы-лет (та-қі-лет емес), қо- ше-мет (қо-ша-мет емес), қо-сі-рей (қо-сы-рей емес). Осы типтес сөздердің буын құрылымындағы ерекшелікті ескеру дұрыс жазуға негіз болады. Біріншіден, жуан мен жіңішке буын түйіскен тұста дауыссыз дыбыс өзі жұптасып дауыстымен реңкі жағынан үйлесіп тұрады: қа-ғы-лез (қа-гі-лез, қағ-іл-ез емес), тә-кәп-пар (тә-кап-пар емес). Ал қағілез, тәкаппар, тақілет деп жазу қазақ сөзінің буын құрылымын бұзу болып табылар еді. - қі, -ғі,-ка тәрізді буындар қазақ сөзінің табиғатына тән емес. Екіншіден, жоғарыда аталған сөздердің ішінде қабілет, қарекет, тақсірет тәрізді сөздердің бейүндес буын жігін қа-бі-лет, қа-ре-кет, тақ-сі-рет деп те, қа-бы-лет, қа-ра-кет, тақ-сы-рет деп те екі түрлі бөлуге болады. Дегенмен буындардың бейүндес жігін қа-бі-лет, қа-ре-кет, тақ-сі-рет деп бөлудің өз артықшылығы бар. Себебі қа-бы-лет, тақ-сы-рет деп буындасақ, сөйлеуде қа-был-ет, тақ-сыр-ет, қа-ра-кет түрінде айтылады да, <р>, <л> дауыссызы <ы> дауыстысының реңкіне бейнеленеді. Сөйтіп, «қабыл ет», «тақсыр ет» «қара кет (ті)» деген еркін тіркестен айырмасы болмай қалады. Ал буындардың бейүндес жігін қа-бі-лет, тақ-сі-рет, қа - ре-кет деп ажыратсақ [б], [с], [р] дауыссыздары [і], [е] дауыстыларының реңкіне бөйімделеді де, қабыл ет, тақсыр ет, қара кет (ті) еркін тіркестерінен өзгешеленіп тұрады. Бейүндес буын жіктерінде қысаң [ы], [і] дауыстыларының таңбалануы мен таңбаланбауы – қазақ орфографиясындағы қиындықтардың бірі. Мысалы: зақмет-зақымет, рақмет-рақымет, қызмет-қызымет, үкмет- үкімет, лағнет – лағынет (лағінет) т.б. Қазіргі орфографиялық сөздіктерде бұл тәрізді сөздер бірде қысаң [ы], [і] мен жазылса, мысалы, жүктеу/скачать 2,09 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|