Фонетика жєне оныњ салалары

болса, дыбыстар тілдің мағыналы единицалары – сөз бен морфемаларды (сөз бөл-шектерін) құрастыратын материалдар
қызметін атқарады.
Сөздер мен морфемаларды құрастыру үшін әр тіл өзінде бар толып жатқан дыбыстардың ішінен санаулы ғана
дыбыстар типтерін пайдаланады. Дыбыстық құрамының арқасында бас
, көз, жер, су, адам, үй, қоян, сиыр, ауыл, қала
сияқты сөздерді бір-бірімен шатастырмай, мағынасын дұрыс түсінеміз. Олай болатын болса, дыбыстар сөзді тануға қызмет
етеді.
Қазақ тілінен хабары бар әрбір адам 
бал, мал, қал, жал, сал, тал; жай, жақ, жап, жар, жас, жат; бар, бер, бор, бүр,
бұр, бір
сияқты дыбыс тіркестерінің әр түрлі сөздер екенін бірден ажыратады. өйткені бұларда біріне-бірі ұқсамайтын ды-
быстар бар. Егер бір ғана сөзді тіліміздің заңына сәйкес түрлен-діретін болсақ, дыбыстар оларды бір-бірінен ажыратуға тағы
да тірек болады
(малдың, малға, малды, малы, малда, т.б.).
Қысқа-сы, тіл дыбыстары сөздер мен морфемаларды
құрастыруға (жа-сауға), тануға (түсінуге), ажыратуға қызмет етеді. Бұл фонема-лардың негізгі функциясы (қызметі) болып
табылады. Фонема гр.phonema – дыбыс) – сөздер мен морфемаларды құрастырып, оларды бір-бірінен мағына және форма
жағынан ажыратуға сеп-тігі бар тілдің ең кішкене ғана функциялық единицасы. Тілде, әдетте, біз ойлағаннан әлдеқайда көп
әр түрлі дыбыстар бар, олар әрбір жеке тілде сөздердің мағыналары мен формаларын ажырата алатындай санаулы ғана
дыбыстар типіне, фонемаларға топтастырылады. Мәселен
, ат, ет, от, өт
деген сөздерде біздің түсінігімізше бір-ақ т
дыбысы бар. Шындығында, дауысты ды-быстардың әсерімен ол бірде жуан, бірде жіңішке, бірде еріндік, бірде езулік болып,
біршама ауытқу ерекшеліктерімен немесе әр түрлі реңмен айтылады да, қызметіне қарай бір-ақ фонема деп танылады. Бір
дыбыстың айтылуындағы мұндай ауытқу, рең тіл білімінде аллофон делінеді. Сондықтан сөз дыбыс емес, фоне-мадан
құралады десе де болады. Фонема туралы ілімнің алғаш негізін салған – орыс және поляк тілін зерттеуші И.А.Бодуэн де
Куртэне. Осы уақытқа дейін түркологияда, соның ішінде қазақ тіл білімінде де фонема сөзі өз қолдауын тауып келеді.
Тіліміз-дің дыбыстық жүйесін тыңғылықты зерттеп жүрген Ә.Жүнісбек осы ұғымның түркі тілдерінің табиғатына аса
үйлесімді еместі-гін түркологтардың ішінде алғаш аңғарды. Ол үндіевропа тіл-деріндегі фонемаға оңтүстік-шығыс
тілдерінде тонема сәйкес келетінін, ал құрылым-жүйесі бұлардан мүлдем бөлек, түркі тіл-дерінде бұған сингармема деген
атаудың лайықты болатынын дәлелдеді. Мұның өзі біздің тіліміздегі ең күшті заң – сингармо-низмнен туындайтынын аңғару
қиын емес.
Ә.Жүнісбектің пікі-рінше, тіліміздегі дыбыстардың саны мен сапасы, сингармо-низмнің сипаты, әсіресе
сөз екпіні жайында түркологияда қа-лыптасқан түсініктерден өзгеше болып келеді. өйткені сингар-монизм дегеніміз қазақша
үндестік. Ғалым фонеманы сингар-мема, синема деп алғаннан гөрі қазақ тілі заңдылығына сәйкес-тендіріп үндеспе деп
атауды ұсынады. Үндіевропа тілдерінен түрік тілдерінің құрылымдық жүйесі қаншалықты алшақ болса, фонемадан үндеспе
де соншалықты бөлек. Мәселен, орыс ті-лінде сөз ішінде, тіпті буын ішінде жуанды-жіңішкелі дыбыстар қатар тұра береді.
Бұл қазақ тілінің табиғатына жат. Осыдан-ақ бұлардың мән-мағынасын, қызметін аңғаруға болады. Олай болса, кітаптан
фонема сөзін оқығанда, ойымызда үндеспе тұр-ғаны мақұл. Ендігі жерде дыбыс - сөздің өмір сүру формасы, әріп сол
дыбыстардың таңбасы деп түсінсек керек. Жоғарыда келтірілген ат, ет, от, өт сияқты сөздердің құрамындағы т әрпі -
акустикалық, артикуляциялық жақтан бір-біріне жуық дыбыс-тардың ортақ таңбасы. Ол дыбыстар бізге жуық, елеусіз көрін-
генімен, сөзді сөз етуге өз үлестерін қосып тұр. Сондықтан бірі-нің орнына бірін қоюға болмайды және оларды бас-басына
таң-балаудың қиындықтары көп. Олай болса, әліппедегі т әрпі жуық дыбыстардың басын біріктіріп тұрған фонеманың
таңбасы. Бұ-дан дыбыс пен фонеманың негізінен жақын ұғым екені аңғары-лады. Сондықтан бұлар бірінің орнына бірі
қолданыла да береді.
Дыбыстау мүшелері мыналар: өкпе, тамақ, көмей, дауыс шымылдығы, тамақ қуысы, ауыз қуысы, мұрын қуысы, тіл,
кіш-кене тіл, таңдай, тіс, ерін т.б. Дыбыстау мүшелерінің жиынтығы сөйлеу аппараты (речевой аппарат) деп аталады.
Дыбыстарды айтуда, әсіресе, дауыс шымылдығы мен тіл айрықша қызмет ат-қарады. Дауыс шымылдығы көмейде болады.
Дауыс шымылды-ғының керіліп тұруынан діріл пайда болады да, үн шығады. Ды-быстардың басым көпшілгінің
жасалуында, әсіресе, ауыз қуысы айрықша қызмет атқарады. Дыбыстау мүшелері актив және пас-сив болып екіге бөлінеді.
Актив мүшелер дыбыстау кезінде қи-мыл, қозғалыс жасайды. Олар тіл, ерін, жұмсақ таңдай, бөбешік, дауыс шымылдығы,
т.б. Дауыстылар дауыстан (тоннан) жасала-ды да, салдырдың қатысы елеусіз болады. Ал дауыссыздар, кері-сінше,
салдырдан жасалады. Тон қатысуы да, қатыспауы да мүмкін.
Жоғарыдағы зерттеулерден көріп отырғанымыздай, акусти-калық, артикуляциялық және басқа белгі-қасиеттеріне қарай
қа-зақ тіліндегі дыбыстар алдымен дауыстылар және дауыссыздар деп екі үлкен топқа топтастырылады. Бұлардың
әрқайсысына тән айырым-ерекшеліктер бар екен:
– дауыстылар дауыстан (тоннан) жасалады да, салдырдың қатысы елеусіз болады. Ал дауыссыздар керісінше
салдырдан жасалады. Тон қатысуы да, қатыспауы да мүмкін.
– дауыстыларды айтқан кезде ауа кедергісіз, қарқынсыз шығады да, дыбыстау мүшелерінің барлығы дерлік қатысады.
Мәселен а дегенде дауыс шымылдығы дірілдейді, тіл артқа тар-тылады, жақ (ауыз) кең ашылып, ерін екі жаққа қарай керіліп
(езулік болып) айтылады. Ал дауыссыздарды айтқанда, ауа ке-дергіге ұшырап, қарқынды шығады да, бірер ғана дыбыстау
мүшелері қатысады. Мәселен, п дыбысын айтқанда, екі ерін ғана қозғалысқа түседі.
• Дауыстылар буын құрайды, дауыссыздар құрамайды. Мұның өзі – дыбыстарды жіктеудегі басты айырым белгі.
• Дауыстыларға екпін түседі. Дауыссыздарда мұндай қа-сиет болмайды.
13

• Дауыстылар дауыстап, созып айтуға келеді. Ән (вокаль) дауыстылардың осы қасиетіне негізделеді.
• Дауыстылардың дауыссыздарға ықпалы күшті болады. Сондай-ақ дауыстылар қатаңды ұяңдатып тұрады. Мысалы:

жүктеу/скачать 0,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: