І. Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері Қазақ тiлihiң Ғылыми куpсы жөhihеh лекциялаp
жүктеу/скачать 1,97 Mb. Pdf көрінісі
|
zhubanov k kazak tili grammatikasynyn keibir mseleleri (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- « шақ » сыңарлары анықталатын сөзден соң тұрған анықтауыштар екенін көреміз. Кейінгі заманда шақ сөзі кішірейткіш қосымша болып қалған да, оның тұлғасы
- Жалғаулар бұрынғы кездегі не бастауыш, не баяндауыш болған
| Енді анықтауыш тарихына келейік
: алдымен есте болатын нәрсе бірқатар тілдерде « қыз » деген атау « бала әйел », « кішкене әйел » деген мағынада қолданылатындығы. Монғол тілінде қызды кеукін дейді екен. Мұндағы -кін – « ботақан » дегендегі қан ; қан – кішкене ; кішкене – сын есім; сын есім – анықтауыш. Грузиннің кали швили деген сөзіндегі шв ұл , бала деген сөз екен; осы мысалдағы шв – қапшық сөзіндегі -шық ; осы кішірейткіш -шық – бала-шаға деген қос сөздегі шаға сыңарына тең; Қырым татарлар, түрікпендер, әзірбайжандар бала деген сөзді шаға дейді. Біздің тіліміздегі қызыл шақалақ ( қызыл шақа ) дегендегі шақалақ та жоғарыдағы шаға сөзіне қатысты екені даусыз. Олай болса, құлыншақ дегендегі шақ та сол бала мағынасындағы – шаға . Біздің « бала-шаға » деген қос сөзіміздің екі сыңары да – бала мағынасында. Демек, құлыншақ – бала құлын. Нәтижесінде құлыншақ, тоқтышақ, келіншек дегендегі «шақ» сыңарлары анықталатын сөзден соң тұрған анықтауыштар екенін көреміз. Кейінгі заманда шақ сөзі кішірейткіш қосымша болып қалған да, оның тұлғасы - ша/-ше болып ықшамдалған: тайын+ша, өгіз+ше, ту+ша, құнан+ша, дөнен+ше ( құнажын, дөнежін ). Қазіргі кезде еркек қой, еркек тоқты деп сөйлейміз; бұл құрылымдағы еркек – анықтауыш. Ол анықталатын сөзден бұрын тұр. Енді осының бұрын қандай болғандығын тексерейік: « қошқар » деген сөздегі қош – қой дегенді білдіреді, қар – еркек; айғыр дегендегі ай – ат , соңындағы ғыр жоғарғы қар сөзінің редукциясы; кейінен осы қар сөзінің басындағы қ түсіп қалып, -ар болып ықшамдалған. Ал -ар тұлғасының -ер болуы әбден ықтимал ( ар+лан – ит тұқымдас хайуанның еркегі). Олай дейтініміз бір замандарда түркі тілдерінің дауыстыдан басталатын сөздерінің бәрінде де дауыстының алдында дауыссыз (сонор дыбыстардың бірі болған; ар сөзінің басындағы а дыбысы « е » болып та айтыла беруі мүмкін. Өйткені бұрынғы замандарда дауыстылар бірінің орнына екіншісі қолданыла берген. Нәтижесінде жоғарыдағы « қар » сөзі жүре келе «ер» болып кеткен демекпіз ( айғыр дегендегі « ай » қазақ-қыпшақ тілінің нормасы; біз ай сөзін бөлек айтпаймыз, ат дейміз; ат – якут тілінің нормасы, ай – біздің тіліміздің нормасы. Бұл келтірілген мысалда ерте уақытта анықтауыштың анықталатын сөзден бұрын орналасатынын көрсетеді. XI ғасырдағы Қашғари сөздігінде еркеж деген сөз ұшырайды. Бұл – теке дегенді білдіреді; ер – еркек, кеж – ешкі (түрікте кежі , татарларда казакәй , орысша коза ). Бізбен тілдес татарларда атасарық, атақаз деген сөздер көп ұшырайды: ата – еркек. Татарлардың әтеш деген сөзіндегі әте-ата , соңындағы ш кішкене дегенді білдіреді. Бұл да жоғарыдағы айтқандарымызды дәлелдейді. Қытай тілінде дао – қылыш, дза – бала, осы екеуі қосылып дао+дза болса, пышақ деген сөз болады; Ал, сияо – дао + дза = кездік (кішкен пышақ) болады. Қытайша жөн – адам, жөн – дза – сурет; дза – кішрейту, дзы – бала (кәдімгі бала). Нәтижесінде, қытай тілінде де анықтауыштың анықталатын сөзден соң келетіні анықталады. Жалғаулар бұрынғы кездегі не бастауыш, не баяндауыш болған Cөйтіп біз сөйлеу тілінің өткендегісі мен қазіргісін салыстыра тексере келіп, тіл тарихын өз қолымызбен жасаймыз. Орыс тілінің IX-XII ғасырлардағы жазба деректері (славянша болса да) бар болғанымен олар тіл тарихын түгел қамти алмайды. Өйткені тіл тарихының өмірі жазу тарихындай емес, одан анағұрлым ұзақ, тереңде жатыр. Диалектология Ғылымның бұл саласы тіл диалектілерін қарайды. Бір тілдің өз ішіндегі ала шұбарлық, яғни диалект түрліше болады: 1) дыбыс диалект: даяр/таяр, ашшы/ашты, чай/шәй, ж/дж . 2) морфологиялық диалект: Қазақстанның батысында айтылатын: «Ол Мәскеуде оқулы» дегендегі - улы осыған жатады. Бұл « бітулі киім » дегендегі үлгі емес. 3) лексикалық дилект: бақыр – бақыраш ( шелек – шөміш мағынасында). Диалект сөйлем түрінде де болуы мүмкін. Қазіргі тіл біліміндегі наречие, говор деп аталып жүргендер осы диалектіге жатады: говор – ұсағы; наречие – ірісі. Бір елдің белгілі бір ауданында қолданылатын тілдің өзге елдің сөзінен өзгешелігі – жергілікті ерекшелік болып табылады. Дүниеде диалектісіз тіл болған емес. Халық тілі дегеніміз – сол диалектілердің жинағы. Радловтар, оған еріп Мелиоранскийлер сөз басындағы « жүктеу/скачать 1,97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|