І. Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері Қазақ тiлihiң Ғылыми куpсы жөhihеh лекциялаp
жүктеу/скачать 1,97 Mb. Pdf көрінісі
|
zhubanov k kazak tili grammatikasynyn keibir mseleleri (1)
| Синтаксис тарихы
( Сөйлем мүшелерінің тарихы ) Бұл туралы жазба дерек жоқ, болса да жетімсіз. Өйткені жазу кейінгі дәуірде шыққан. Бірақ осы күнгі тілдің өз материалы да тарихтан көп хабар береді. Оның себебі тілдің сөздік жағы ала-құла өзгереді де, грамматикалық жағы мейлінше шабан өзгереді. Сөйлеу тілі тұрақты қатынас құралы болу үшін орнықты болуы шарт; грамматикалық құрылыстың шабан өзгеретіндігі де содан. Ол тез өзгеріп тұрса, тіл де болмас еді. Сөйтіп үнемі өзгеріс үстінде болатын тіл жүйесі кенжелеп қалып отырады, оның мағынасынан гөрі де формасы өте баяу өзгереді, бұған әйел жынысты, еркек жынысты сөздер дәлел бола алады. Бұл категорияның қазіргі міндеті – екі сөзді қиыстырып, бір-бірімен байлау ғана. Мағынаның өзгерісіне де толып жатқан мысалдар бар: күн+елту (ерту) = күнді ертіп жүру = қазіргі мағынасы – тіршілік қылу. Сөздердің осы байланысына қарап та синтаксис тарихы жайында біраз нәрсе білуге болады. Байланысудың екі амалын – жалғау, жалғауыш арқылы байланысу амалдарын есте ұстау керек ( мать любит дочь, дочь любит мать; ағаш үй, үй ағаш деген мысалдардағы сөздер орын тәртібі арқылы байланысқан; ал мама увидела сестру, мен барамын деген мысалдардағы сөздер байланысудың алғашқы амалына сәйкес қосымшалар арқылы жүзеге асқан). Сөйлемдегі сөз тәртібінің қатал сақталуы сөйлем мүшелерінің аморфтылығынан болады. Бұрынғы замандағы сөйлем мүшелерінің байланысы соңғы амал ғана яғни сөздердің ілгерінді, кейінді келу тәртібіне ғана негізделген; жалғау, жалғауыштар кейін пайда болған. Сөздерді қосымшалар арқылы ұстастыру – синтаксистік байланыстың жаңа амалы. Біздің қазіргі сөйлеу тілімізде осы екі амалдың екеуі де бар. Сөйлем мүшелері бұрынғы кезде белгілі бір орынға ие болып, тұрақтасып қалғандықтан, тіпті жалғаулы мүшелер де сөйлемнен белгілі-бір орын алып жүр ( Оқыдым мен бұл кітапты десек, кітаптан кейін « жаздым » болып, жазған мен оқығанның шатасып кетуі мүмкін. Бұрын бастауыш баяндауыштан соң болған; анықтауыш анықталғыштан кейін келген. Оның мәнісі былай: осы күнгі оқыдым деген сөзіміз бұрын оқы+тұр+мен болып айтылған. Демек, осы күнгі өткен шақтың -ды жұрнағы бұрынғы «тұр» деген сөзден қысқарған. Қазіргі оқитын сөзінің =оқы+й+тұғын тұлғасынан қысқарғаны, бұл сөздің ұйғырда оқы+й+дығын , татарда оғы+й+тұрған болатындығы белгілі. Бұл сөздердегі (« тұр » сөзіндегі) жүктеу/скачать 1,97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|