І. Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері Қазақ тiлihiң Ғылыми куpсы жөhihеh лекциялаp

Біз адам болмастан бұрын да дыбысымыз болған. Ол кезде тіл дыбысын 
шығарайын дегендіктен емес, қорыққанда, шақырғанда шығарғанбыз. Марр жалаң 
дыбыстар патриархат заманында пайда болған, ал деффуз (түйдек дыбыстар) 
матриархат заманында пайда болған дейді. Кейбір елдерде африкат дыбыстар 
(
д=д+и+дж
) сақталған. 
Йон
буынындағы 
й
әрпі 
рл
тобына кірмейді, 
һ
дыбысының 
ағайыны.
Бұлар тіл керек үшін болмай, би керек үшін, еңбек өнімін арттыру үшін 
шыққан дыбыстар. Орыстың 
ц, ч
сияқты әріптері деффуз дыбыстарды таңбалайды: 
ч=т+ш ц=т+с
. 
Монғолдың 
дз
сияқты әріптері де деффуз 
дз=д + ж
. 
Бұл көрсетілгендер екіқабат қосындылардың мысалы. Абхаз тілінде төрт 
қабат қосынды, үш қабат қосынды дыбыстар да бар: 
=t + ш + w + y: 
=t; =t+ш; 
=t+ш+w 
=t + ш + w + y 
Jiөagops=___________ 
өeos=құдай (грекше) 
Бұрынғыдағы 
л
мен 
р
дыбыстарының бірлігі белгілі. Мысалы, корей 
ат
дегенді 
мал
дейді, 
малдың
дегенді – 
мари
. Ол заманда сөйлеу аппараттары еңбек 
бөліспеген. Тегінде ауыз – тамақ жеу үшін жасалған ғой. Қурайдың сыбызғы болуы 
үшін өспейтіні секілді, ауыз да сөйлеу үшін жаратылмаған. Тіл өзіне арналмаған 
материалды да пайдаланған (Кейбір құстың әзір ұяны пайдаланатындығы сияқты). 
Ауыздың қазіргі дәрежеге жетуі табиғаттан емес, адамның өзі үшін еңбек етуінен.
Тіл дыбыстарының да қазіргі дәрежеге жетуі үшін көп себептер керек болған. 
Арбау, айқайлау, құс шақыру, аң үркіту, қырман басында жел шақыру, табиғатты 
балталау, күн жайлату – магия. Магиядан келіп әдебиет, пәлсапа туады. Ат 
тоқтатқанда 
дырр
деуіміз – арбау. Дыбыстардың диффуздіктен, сөздердің ымнан 
ажырап шығуы да бірден бола қалмаған. Бұндай ажырау процесінің өн бойында 
әлденеше стадия болған. Осы күнде де бір нәрсені ұсынбастан бұрын «
мә!
» – деп 
айтпаймыз ғой. 
Тіл еліктеуден басталған деген пікір де қате, ғылым тұрғысынан 
анықталмаған нәрсе. Алдымен ескертетін жәйт – ол заманда адам еліктей алмаған; 
еліктеу үшін әркім өз аппаратын өзі билеуі керек қой, олай болмаған; еліктеудің 
еңбекке пайдасы бар деудің өзі бағы замандар үшін шындыққа сәйкеспейді; бұлай 
деу – адамды актив болған жоқ, пассив қалпында күн кешті дегендік болып 
шығады. 

жүктеу/скачать 1,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: