жасушаның бузылып жатқан құрылымдарымен бірігуі; 12 — аутофаголизосома

4.2. Жасушаның құрылымдық компоненттері
77
лар, нуклеазалар, фосфатазалар, липазалар және т.б.) болуы жатады. Лизосо- 
маларды 1949 жылы де Дюв ашкан.
Меншікті лизосомалардан (алғашкы) баска аутофаголизосомаларды, не- 
месе гетеролизосомаларды (екінші реттік лизосомалар), және телолизосома- 
ларды (калдык денешіктерді) ажыратады (4.13-сурет).
Лизосомалардың кұрылысының әр түрлілігі олардын пайда болу көзіне 
орай экзогенді (жасушадан тыс), сонымен бірге эндогенді де (жасуша 
ішілік), күрделі аскорыту вакуолдерін кұрау аркылы, жасуша ішілік корытуға 
катысуымен түсіндіріледі.
Лизосомалар
(алғашқы
) көлемдері 0,2—0,5 мкм шамасында болатын, ұсак 
мембраналык көпіршіктер, іштерінде кұрамында гидролазалар, сонымен 
катар, лизосомалар үшін маркерлік фермент болып табылатын белсенді 
кышкыл фосфатаза да аныкталатын, кұрылымсыз затка толтырылған. Бұл 
үсак көпіршіктерді Гольджи кешені аймағының ұсак везикулаларынан ажы- 
рату өте киын және олардың кұрамында да кышкыл фосфатаза болады. Оның 
өндірілетін жері түйіршікті эндоплазмалык тор болып табылады. Кейіннен 
бұл фермент диктиосоманың проксималды бетінің цистерналарында, содан 
кейін диктиосоманын шетіндегі ұсак везикулаларда, акырында лизосома- 
ларда аныкталады. Сонымен, лизосомалардың пайда болуының жолы ұйкы 
безінін жасушаларында секреторлык (зимогенді) түйіршіктердін түзелуімен, 
тек акырғы сатысынан баскасы үксас.
Гетерофаголизосомалар
(екінші реттік лизосомалар),
немесе жасу­
ша ішілік аскорыту вакуолдері, лизосомалардың фагоцитарлык немесе 
пиноцитоздык вакуолдермен косылуынан калыптасады. Егер лизосоманын 
жасушанын өзінің өзгерген органеллаларымен косылуы өтетін болса, он- 
дай күрылым 
аутофаголизосома
деп аталады. Бұл кезде лизосоманын 
ферменттері субстратка кол жеткізіп, оларды корыта бастайды. Гетеро- не­
месе аутофаголизосомалардың (екінші реттік лизосомалардың) кұрамына 
түскен заттар гидролаздардың күшімен мономерлерге дейін ыдыратылады, 
олар лизосоманын мембранасы аркылы гиалоплазмаға түседі де реутилиза- 
цияланады, яғни әр түрлі зат алмасу үдерістеріне косылады.
Бірак, лизосоманын макромолекуланы ыдыратуы, корытуы бір катар жа- 
сушаларда акырына дейін жүрмеуі мүмкін. Бұл жағдайда лизосомалардың 
вакуолдерінде корытылмаған өнімдер жиналып калады. Мұндай органел- 
ла 
телолизосома
немесе 
қалдық денешіктер (corpusculum residuale)
деп ата­
лады. Қалдык денешіктерде гидролиттік ферменттер аз болады, ішіндегі 
заттардың тығыздануы, оның кайта кұралуы жүреді. Қалдык денешіктерде 
корытылмайтын липидтердің екіншілік кұрылымдануы жиі байкалып, олар 
катпарлы кұрылымдарды түзейді. Осы жерде пигментті заттар да шөге ба­
стайды. Мысалы, адамда организмнің картаюы кезінде мидың, бауырдың жа­
сушаларында және бұлшык ет талшыктарында телолизосомаларда 
«қартаю
пигменті»
— 
липофусңиннің
шөгуі жүреді.
Лизосомалардын (аутофаголизосоманың) катысуымен жасушанын өзі 
өндірген заттардың да түрленуі өте алады. Мысалы, калканша безінің жа­
сушаларында лизосомалык ферменттердің көмегімен тиреоглобулиннін

78
4-Тарау. Жасуша туралы ілім (жалпы цитологияның негіздері)
гидролизденуі жүреді, бұл кейін экзоцитоз әдісімен 
кан арнасына 
шығарылатын тиреоидты гормондардын пайда болуына әкеледі.
Аутофаголизосомаларда
түтас цитоплазмалык кұрылымдардын өздері не- 
месе фрагменттері ажыратылады, мысалы, митохондриялар, эндоплазмалык 
тордын элементтері, рибосомалар, гликоген түйіршіктері және баскалар, ал 
бүл олардың жасуша ішілік аскорыту үдерістеріндегі айкындаушы орнының 
дәлелі болып табылады.
Аутофагоцитоздың кызметтік манызы әлі анык емес. Бүл үдеріс өзгерген, 
зақымданған жасуша компоненттерін іріктеумен және жоюмен байланысты 
деген болжам бар. Бұл жағдайда лизосомалар ақаулы кұрылымдарды ала- 
стайтын жасушаішілік «тазалаушы» кызметін аткарады. Кдлыпты жағдайда 
аутофаголизосомалардын саны метаболизмдік стресс кезінде жоғарылайтыны 
кызығушылык тудырады, мысалы, гормоналды жолмен бауыр жасушалары- 
ның белсенділігін ынталандыру кезінде. Аутофаголизосомалардын саны 
жасушалардың әр түрлі закымдары кезінде біршама арта түседі, бүл жағдайда 
жасуша ішінде түтас аймактардың аутофагоцитозға ұшырауы мүмкін.
Жасушаларда патологиялық үдерістер кезінде аутофаголизосомалардын 
санының артуы калыпты көрініс.

жүктеу/скачать 74,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: